POZIOM WYKSZTAŁCENIA LUDNOŚCI WIEJSKIEJ W POLSCE

WOJEWÓDZTWA KUJAWSKO-POMORSKIEGO

Podnoszenie poziomu wykształcenia i wzrost edukacji polskiego społeczeń-stwa są ważnymi czynnikami ogólnego rozwoju cywilizacyjnego kraju. W okre-sie przemian społeczno-gospodarczych ostatnich lat potrzeby restrukturyzacyjne gospodarki wymuszają ciągłe i wielokierunkowe podnoszenie kwalifikacji ogólnych i zawodowych. Nadal jednak w poziomie i metodach kształcenia uwi-daczniają się istotne różnice nie tylko w strukturze płci i wieku, ale przede wszystkim w odniesieniu do miejsca zamieszkania, czyli między miastem a wsią.

Problematyka poziomu wykształcenia w badaniach demograficznych zali-czana jest do cech społeczno-zawodowych ludności (Holzer 1989; Zdrojewski

1995 i inni). Często też edukację (szkolnictwo, oświatę) łączy się z wychowa-niem (por. struktura statystyczna GUS). W niniejszym artykule zwrócono uwagę przede wszystkim na szkolnictwo podstawowe, gimnazjalne, średnie ogólnokształcące, średnie zawodowe i policealne, natomiast w mniejszym stop-niu na szkolnictwo wyższe.

POZIOM WYKSZTAŁCENIA LUDNOŚCI WIEJSKIEJ W POLSCE

Zasadnicze różnice poziomu wykształcenia ludności zaznaczają się w Polsce według miejsca zamieszkania, czyli w podziale na wieś i miasto. W 1995 r. aż 10,8% ludności wiejskiej miało wykształcenie niepełne podstawowe i było bez wykształcenia szkolnego (w miastach 3,6%). W tym samym roku wykształcenie podstawowe (łącznie z niepełnym średnim i zasadniczym zawodowym) na wsi miało 43,8% mieszkańców (w 1988 r. 49,2%). W stosunku do ludności miej-skiej było to o 16,4% więcej (w miastach 27,4%). Według struktury płci, zarówno w mieście, jak i na wsi większy jest udział kobiet wśród osób z wy-kształceniem podstawowym, gdyż w mieście wynosi on 30,3%, a na wsi aż 45,6%. Udział ludności wiejskiej z wykształceniem zasadniczym zawodowym

wynosił 28% i był wyższy niż ludności miejskiej o ok. 3%. W tym poziomie wykształcenia zarysowuje się wyraźna różnica w strukturze płci, gdyż męż-czyzn z wykształceniem zasadniczym zawodowym jest na obszarach wiejskich aż 35,9% (w mieście 32,6%), natomiast kobiet 20,3% (w mieście 17,7%).

Pod względem średniego i wyższego poziomu wykształcenia zachodzą istotne różnice między mieszkańcami wsi i miast. Ludność wiejska z wykształ-ceniem średnim, łącznie z policealnym i niepełnym wyższym, stanowi 15,4%, natomiast miejska 33,9% ogółu ludności. Wykształcenie średnie posiada więcej kobiet niż mężczyzn, zarówno na wsi, jak i w mieście, przy czym różnica ta na wsi wynosi ok. 1 min osób (1,8 min mężczyzn i 2,7 min kobiet). Wykształcenie wyższe ma ok. 280 tys. osób (w tym: 147,7 tys. kobiet i 132,3 tys. mężczyzn), tj. 1,9% ogółu mieszkańców wsi.

W wyniku reformy szkolnej realizowanej od 1999 r. zmieniła się istotnie baza materialna szkół oraz system kształcenia. Ze względu na dążenie do pod-niesienia poziomu kształcenia, poprawy wyposażenia szkół wiejskich oraz z powodu zmniejszającej się liczby uczniów zlikwidowano wiele szkół. W okresie 1990-2001 r. liczba uczniów wiejskich szkół podstawowych zmniej-szyła się o 596,8 tys. (z 1882,6 tys. w 1990/91 r. do 1285,8 tys. w 2000/01). Liczba wiejskich szkół podstawowych w tym samym okresie systematycznie malała: z 14,8 tys. do 11,2 tys., co oznacza zlikwidowanie ok. 3,6 tys. szkół podstawowych. W tym samym czasie liczba pomieszczeń do nauczania zmniej-szyła się z 102,6 tys. do 89,3 tys., tj. o 13,3 tys. Znacznie zmniejzmniej-szyła się liczba kadry nauczającej w szkołach podstawowych: z 141,1 tys. w roku szkolnym

1990/91 do 98,9 tys., tj. o 42,2 tys. osób. Nie spowodowało to jednak zmian w liczbie uczniów przypadających na nauczyciela, gdyż wskaźnik ten utrzymał się na poziomie 13 uczniów (w miastach nastąpiło zmniejszenie z 19 do 16 uczniów). Powyższe wskaźniki dotyczą wyłącznie zmian w szkolnictwie pod-stawowym, które do 1998 r. obejmowało 8 klas, natomiast od 1998 r. tylko 6 klas. Część kadry oraz pomieszczeń do nauczania przeszła do powołanych w roku szkolnym 1998/99 gimnazjów (obejmujących kształcenie na poziomie klas VII-IX).

Szkolnictwo gimnazjalne, które wprowadzono w roku szkolnym 1999/2000, na wsi obejmowało 2681 jednostek (50,3% ogółu gimnazjów), w których naukę podjęło 186 tys. uczniów (tj. 31,1% ogółu uczniów). W 2000/01 r. obejmowało już 2733 szkół, z 15 tys. pomieszczeń do nauczania i 19,1 tys. nauczycieli.

Liczba uczniów wzrosła do 367,2 tys. (kl. I i II), a na nauczyciela przypadało 19 uczniów (w miastach 17 uczniów).

W latach 90. nastąpił też istotny wzrost liczby liceów ogólnokształcących na wsi, z 71 w 1990 r. do 177 w 2001 r., oraz liczby nauczycieli o 500 osób (do 1,3 tys. w 2000/01 r.). W tym samym czasie liczba uczniów zwiększyła się o 100%, tj. do 26,2 tys. Nastąpił też nieznaczny wzrost liczby uczniów przypadających na nauczyciela: z 17 do 20.

Poziom wykształcenia ludności wiejskiej.. 71

Ważne na obszarach wiejskich jest szkolnictwo średnie zawodowe, a więc szkoły zasadnicze i średnie szkoły zawodowe (w tym: licea i technika, licea zawodowe, licea techniczne, licea zawodowe i technika specjalne). Niestety, statystyka GUS nie uwzględnia tu podziału na miasto i wieś. Z dynamiki ogól-nokrajowej można odnotować w latach 1990-2001 r. takie tendencje, jak: stały wzrost liczby szkół tego typu, wzrost liczby uczniów do roku 1995/96, potem zmniejszenie się ich liczby, wzrost liceów i techników, a zmniejszenie się liczby innych typów szkół. Zmniejszyła się też liczba uczniów szkół zawodo-wych rolniczych, a wzrosła technicznych, usługozawodo-wych i ekonomiczno-admini-stracyjnych. Absolwenci szkół średnich zawodowych mają (po absolwentach szkół podstawowych) wysoki udział ludności wiejskiej wynoszący w 1995 r. 39,2% (w 1988 r. 33,7%).

Szkolnictwo policealne również nie ma swojej statystyki odnoszącej się do obszarów wiejskich. Z tendencji ogólnych jednak wynika, że w analizowanym okresie 1990-2001 r. nastąpił wzrost liczby tych szkół, zwłaszcza zaocznych zawodowych. Wzrosła też liczba ich uczniów, zwłaszcza na kierunkach usłu-gowych, ekonomiczno-administracyjnych i technicznych. Absolwentów szkół policealnych w 1995 r. było na wsi 1,3% (w 1988 r. 1%).

Oceniając edukację na obszarach wiejskich, można wysnuć kilka wniosków. 1. W udziale ludności z wykształceniem wyższym nastąpił niewielki wzrost

z 1,8 % w 1988 r. do 1,9 % w 1995 r.

2. Najwyższy udział ma ludność z wykształceniem podstawowym (podczas gdy w miastach przeważa z wykształceniem średnim i policealnym).

3. Nadal ponad połowa ludności nie przekracza progu wykształcenia podsta-wowego (55% w 1995 r. i 61% w 1988 r.)

4. Więcej kobiet ma wykształcenie podstawowe (59% - kobiety i 50% - męż-czyźni), ale również wykształcenie średnie (odpowiednio - 19% i 12%). 5. Trwałość relatywnie niskiego poziomu wykształcenia ludności wiejskiej

wynika w mniejszym stopniu z cech struktury zawodowej i specyfiki popytu na odpowiednie kwalifikacje, natomiast w większym stopniu z wartości i norm kulturowych, zaniedbań w infrastrukturze edukacyjnej oraz kadr na-uczających. Przekonują o tym niższe wydatki na oświatę i wychowanie z budżetów gmin wiejskich, gorsze wyposażenie pracowni komputerowych i internetowych oraz pracowni nauczania języków obcych (z wyjątkiem języka rosyjskiego) w porównaniu z miastami.

6. W połowie lat 90. częściej niż co drugi absolwent szkoły podstawowej w mieście stawał się później studentem wyższej uczelni, a w przypadku absolwentów szkół wiejskich - rzadziej niż co dwudziesty.

7. W latach 70. tylko co dziesiąty (11% populacji) absolwent szkoły podsta-wowej pochodzenia chłopskiego miał szansę zostać studentem, na początku

lat 80. co 17 absolwent (6%), natomiast w połowie lat 90. zaledwie co 140 absolwent (0,7%).

8. Rozkwit w latach 90. niepublicznego szkolnictwa średniego i wyższego ułatwił dostęp do edukacji młodzieży ze wsi, ale wyniki tego procesu będą znane dopiero po NSP w 2002 r.

WYKSZTAŁCENIE LUDNOŚCI OBSZARÓW WIEJSKICH