Poziom zaspokajania potrzeb ludności wiejskiej w dziedzinie oświaty i ochrony zdrowia kształtuje w znacznym stopniu obecny wizerunek i perspek-tywy rozwoju polskiej wsi. Umożliwia przygotowanie ludzi do kreatywnego życia w zmieniających się warunkach społeczno-ekonomicznych, z poszanowa-niem dbałości o j e j zdrowotność. Właściwa realizacja tych potrzeb uzależniona jest od poziomu rozwoju infrastruktury wiejskiej służby zdrowia oraz
infra-struktury oświatowej na obszarach wiejskich.
Pod pojęciem infrastruktury społecznej rozumie się urządzenia i instytucje świadczące w zorganizowany sposób usługi w dziedzinie oświaty i wychowa-nia, upowszechniania kultury, ochrony zdrowia, opieki społecznej, kultury fizycznej, turystyki i wypoczynku. W szerszym znaczeniu termin ten obejmuje także urządzenia kształtujące ogólne warunki bytowe ludności, w tym niektóre urządzenia komunalne, a także ochronę środowiska naturalnego człowieka i mieszkalnictwo. Sporną kwestią, wiążącą się z zakresem infrastruktury spo-łecznej, pozostaje zaliczanie do niej kadr (Kroszel 1990). Trudno wyobrazić sobie funkcjonowanie instytucji i urządzeń społecznych bez zatrudnionych w niej ludzi. Bez kadr nie są one w stanie funkcjonować i zaspokajać potrzeby ludności. W analizach dotyczących infrastruktury społecznej zwykle zatrudnie-nie jest uwzględniane, choć traktowane bywa różzatrudnie-nie: jako czynnik określający sprawność funkcjonowania tych urządzeń, sposób i stopień ich wykorzystania bądź jako element infrastruktury społecznej (Rajkiewicz 1975). W opracowaniu zagadnienia dotyczące pracowników zatrudnionych w oświacie i ochronie zdrowia nie będą przedmiotem analiz.
Celem pracy jest przedstawienie zmian w wyposażeniu obszarów wiejskich województwa dolnośląskiego w urządzenia infrastruktury oświatowej i ochrony zdrowia. Analiza obejmuje okres 1989-2000, w trakcie którego w Polsce nastą-piły istotne zmiany społeczne i ekonomiczne. Pod koniec badanego okresu
przeprowadzono reformy, które znacznie wpłynęły na przestrzenne rozmiesz-czenie urządzeń infrastruktury oświatowej i ochrony zdrowia.
OŚWIATA
Szkolnictwo podstawowe dotyczy obowiązkowo każdego młodego obywa-tela Polski. Szkoła we wsi, w gminie pełni rolę integrującą społeczność wiejską. Wyposażenie każdej placówki to podstawa efektywnej nauki. Na dobre osią-gnięcia w szkole składają się zarówno stan materialny, jak i czynnik ludzki. Wprowadzona 1 stycznia 1999 r. reforma systemu edukacji stawiała trzy pod-stawowe cele do zrealizowania: 1) podniesienie poziomu edukacji społeczeń-stwa przez upowszechnienie wykształcenia średniego i wyższego; 2) wyrówna-nie szans edukacyjnych społeczeństwa; 3) sprzyjawyrówna-nie poprawie jakości edukacji, rozumianej jako integralny proces wychowania i kształcenia.
Primary schools in rural areas on Lower Silesia, 1988
Spośród wszystkich szkół podstawowych na Dolnym Śląsku w 2000 r. 33,5% stanowiły szkoły w gminach wiejskich, a 31,1% szkoły w gminach miej-sko-wiejskich. W sumie na obszarach wiejskich regionu znajdują się 542 szkoły, co stanowi 52,9% wszystkich szkół Dolnego Śląska (tab.l). Wynika to
Infrastruktura społeczna obszarów wiejskich woj. dolnośląskiego.. 121
z większego rozproszenia ludności wiejskiej i ma ścisły związek z wielkością szkół.
Ryc. 2. Uczniowie szkól podstawowych na obszarach wiejskich na Dolnym Śląsku, 1988 Pupils in primary schools in rural areas on Lower Silesia, 1988
T a b e l a I. Szkoły podstawowe i gimnazjalne na Dolnym Śląsku w latach: 1988; 2000 Szkoły podstawowe Szkoły gimnazjalne
1988 2000
Wyszczególnienie liczba udział liczba udział liczba udział szkół (%) szkół (%) szkół (%) dolnośląskie 1287 100 1025 100 450 100
wieś 769 59,8 542 52,9 142 31,6
miasto 518 40,2 483 47,1 308 68,4
szkoły gmin wiejskich 343 33,5 114 25,3
szkoły gmin
miejsko-wiejskich, w tym: 319 31,1 105 23,4
wieś 199 19,4 28 6,3
miasto 120 11,7 77 17,1
szkoły gmin miejskich 363 35,4 231 51,3
Średnio na szkołę podstawową w gminie wiejskiej przypada 126 uczniów, a ogólnie na obszarach wiejskich 119 uczniów. W porównaniu z liczbą uczniów szkół miejskich jest to wartość trzykrotnie mniejsza (334). Mimo że szkoły podstawowe z obszarów wiejskich stanowią ponad połowę szkół podstawo-wych, uczniowie z tych szkół to tylko 28,6% ogółu uczniów Dolnego Śląska (tab. 2). Liczba szkół w gminach jest różna. W gminie Długołęka funkcjonuje
12 szkół, w gminie Kłodzko 11, a w 14 innych gminach tylko po 1 szkole.
T a b e l a 2. Uczniowie szkół podstawowych i gimnazjalnych na Dolnym Śląsku w latach: 1988 i 2000
Uczniowie szkół podstawowych Uczniowie szkół gimnazjalnych
1988 2000
Wyszczególnienie liczba % średnio
na szkolę liczba % średnio na szkolę liczba % średnio na szkolę dolnośląskie 398029 100 309 225843 100 220 87189 100 194 wieś 99934 25,1 130 64517 28,6 119 16700 19,2 117 miu.sto 298095 74.9 575 161326 71.4 334 70489 80.8 229 szkoły gmin wiejskich
szkoły gmin miejsko-wiejskich.w tym: wieś 43414 62666 21103 19,2 27,8 9,4 126 196 106 14054 23448 2646 16.1 26,9 3.0 123 223 95 miasto 41563 18,4 346 20802 23,9 270
szkoły gmin miejskich 119763 53,0 330 49687 57.0 215 Żródlo: opracowanie własne na podstawie danych GUS z 1988 i 2000 r.
W roku 1988 liczba placówek szkolnictwa podstawowego wynosiła 1287, z czego 769 było na wsi (Noyszewska 1996). Porównując ze stanem w 2000 r. należy stwierdzić, że w okresie 12 lat co 5 szkoła podstawowa została zlikwi-dowana (ryc. 1, 3). Większa liczba szkół została zlikwizlikwi-dowana na wsi - 30% niż w mieście - 7%. Z reguły „zamykane" szkoły wykorzystywane są na sie-dziby oddziałów szkolnych nie mieszczących się w siedzibie szkoły oraz na inne potrzeby oświaty. Pewna część obiektów została zaadaptowana na szkoły gimnazjalne. Środki przeznaczane pierwotnie na likwidowane szkoły zostały przesunięte do szkół istniejących, przy czym efekty oszczędnościowe w wielu przypadkach zostały pomniejszone przez skutki likwidacji, głównie odprawy dla zwalnianych nauczycieli i innych pracowników oświaty, a także przez uru-chomienie dodatkowych linii autobusowych i dowożenie dzieci do obecnie istniejących szkół.
Materiał statystyczny z 2000 roku, wykorzystany w opracowaniu, dotyczy drugiego roku funkcjonowania nowego systemu edukacji. A zatem uczniowie, którzy ukończyli sześcioklasową szkołę podstawową, automatycznie przecho-dzili do 1 i 2 klasy (przed reformą do 7 i 8 klasy) szkoły gimnazjalnej. Dopiero w roku szkolnym 2001/2002 doszło do „wypełnienia" szkół na poziomie 3 klas gimnazjalnych. W tym przypadku analiza dotyczy roku szkolnego 2000/2001.
Infrastruktura społeczna obszarów wiejskich woj. dolnośląskiego.. 123
Ryc. 3. Szkoły podstawowe i gimnazjalne w gminach wiejskich i miejsko-wiejskich na Dolnym Śląsku, 2000
Primary schools and grammar-schools in village communes and village-municipal Communes on Lower Silesia, 2000
Ryc. 4. Uczniowie szkół podstawowych i gimnazjalnych w gminach wiejskich i miejsko-wiejskich na Dolnym Śląsku, 2000
Pupils in primary schools and grammar-schools in village communes and village-municipal communes on Lower Silesia, 2000
Porównując liczbę uczniów szkół podstawowych i uczniów 2 klas gimna-zjalnych (z 2000 r.) do stanu liczbowego uczniów z ośmioklasowej szkoły pod-stawowej z 1988 roku, można prześledzić, jak zmieniała się liczba uczniów na poziomie 8 klas (ryc. 2, 4). Z obliczeń wynika, że liczba uczniów w tym okresie na Dolnym Śląsku zmniejszyła się o 21,4%. Trudno dokonać podobnych wyli-czeń z podziałem na miasto i wieś, ponieważ znaczna część uczniów z obsza-rów wiejskich uczęszcza do gimnazjów miejskich (szczególnie w gminach miejsko-wiejskich).
W 2000 roku w województwie dolnośląskim istniało 450 szkół gimnazjal-nych, z których co trzecia zlokalizowana była na wsi (tab. 1). Z ogólnej liczby 79 gmin wiejskich tylko w 4 gminach nie funkcjonowały szkoły gimnazjalne, z kolei z 54 gmin miejsko-wiejskich aż w 33 gminach gimnazja znajdowały się wyłącznie na terenie miast. Na obszarach wiejskich na gimnazjum przypada średnio 117 osób (na poziomie 2 klas), a w mieście 229, czyli dwukrotnie więcej (tab. 2).
SŁUŻBA ZDROWIA
Procesy przekształceń po 1989 r. spowodowały również zmiany w ochronie zdrowia. Zapoczątkowane one zostały zapisami ustawy o samorządzie teryto-rialnym z 8 marca 1990 r. Z decentralizacją władzy i rozwojem samorządności lokalnej wiązały się istotne zmiany w ochronie zdrowia, wyznaczane ustawami: o zakładach opieki zdrowotnej (30 sierpnia 1991 r.) i o powszechnym ubezpie-czeniu zdrowotnym (6 lutego 1997 r.). Proces zmian w ochronie zdrowia w Polsce został przyspieszony po 1 stycznia 1999 r., kiedy weszły w życie ustawy wprowadzające nowe zasady odpowiedzialności za zdrowie oraz po-wołujące kasy chorych (Kubów 2000).
Do reformy służby zdrowia (1 stycznia 1999 r.) środki na służbę zdrowia niemal w całości pochodziły z budżetu państwa. Ten scentralizowany sposób finansowania ochrony zdrowia był krytykowany z wielu powodów. Zarzuty dotyczyły wadliwego zarządzania ochroną zdrowia, nieprawidłowego podziału środków, faworyzującego lecznictwo szpitalne, wyraźnego niedofinansowania opieki podstawowej oraz tzw. rejonizacji. Pacjent ze względu na miejsce zamieszkania przypisany był do określonej przychodni. Nie mógł również wybierać sobie lekarza, pielęgniarki czy szpitala.
W nowym systemie służby zdrowia kasy chorych stały się podstawowymi jednostkami organizacyjnymi ubezpieczenia zdrowotnego. Zarządzają one
finansami pochodzącymi ze składek opłacanych przez ubezpieczonych, zamieszkałych w danym województwie. Są one płatnikiem odpowiedzialnym za bieżące wydatki na większą część świadczeń. Ich nadrzędnym celem jest dostarczanie w ramach posiadanego budżetu możliwie najlepszych usług
Infrastruktura społeczna obszarów wiejskich woj. dolnośląskiego.. 125
medycznych wszystkim ubezpieczonym pacjentom ze swojego obszaru działa-nia. Wykonawcami usług są zwykle instytucje lub osoby wykonujące zawody samodzielne - lekarze, pielęgniarki, położne. Właścicielami mienia większości zakładów opieki zdrowotnej są samorządy terytorialne. W przypadku szpitali specjalistycznych właścicielem są zwykle organy administracji rządowej.
Ryc. 5. Przychodnie, ośrodki zdrowia oraz apteki w gminach wiejskich i miejsko-wiejskich na Dolnym Śląsku, 1988
Surgeries, health service and chemist's shops in village communes and village-municipal, 1988
Do elementów infrastruktury służby zdrowia, które funkcjonują na obsza-rach wiejskich, zaliczamy ośrodki i przychodnie oraz apteki (Jarosz, Kosiński, Skrzypek 1996). O ile w wyniku reform liczba tych pierwszych na obszarach wiejskich wyraźnie zmalała, to w przypadku aptek nieznacznie wzrosła. W ana-lizowanym okresie liczba ośrodków zdrowia i przychodni na obszarze Dolnego Śląska zmniejszyła się z 868 do 584. Spadek ten był proporcjonalny na obsza-rach wiejskich i w miastach, w związku z czym nie zmienił się zasadniczo ich udział procentowy w dwóch analizowanych przekrojach czasowych. Proces ten spowodował jednak w konsekwencji pogorszenie się dostępności podstawo-wych usług medycznych dla ludności wiejskiej (tab. 4, ryc. 5, 6).
Rye. 6. Przychodnie, ośrodki zdrowia oraz apteki w gminach wiejskich i miejsko-wiejskich na Dolnym Śląsku, 2000
Surgeries, health service centres and chemist's shops in village communes and village-municipal communes on Lower Silesia, 2000.
T a b e l a 4. Infrastruktura służby zdrowia na Dolnym Śląsku w latach: 1988, 2000 Wyszczególnienie
Ośrodki i przychodnie Apteki
Wyszczególnienie 1988 2000 1988 2000
Wyszczególnienie
liczba % liczba % liczba % liczba %
ogółem 868 100 584 100 360 100 685 100
wieś 227 26,1 168 28,8 86 23,9 96 14,0
miasto 641 73,9 416 71,2 274 76,1 589 86,0
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS z 1989 i 2000 r.
W całym województwie obserwujemy dużą dynamikę rozwoju aptek, któ-rych liczba wzrosła prawie dwukrotnie (o 325). Większość z nich jest jednak lokalizowana w miastach, we wsiach natomiast przybyło zaledwie 10 nowych aptek. Ich dostępność zatem poprawiła się, jednak barierą stają się ceny leków.
LITERATURA
J a r o s z M„ K o s i ń s k i S., S k r z y p e k H., 1996, Infrastruktura wiejska służby
zdrowia w 1992 r., [w:], Studia nad infrastrukturą wsi polskiej, 3, IRWiR PAN.
K r o s z e l J., 1990, Infrastruktura społeczna w polityce społecznej, Instytut Śląski,
Infrastruktura społeczna obszarów wiejskich woj. dolnośląskiego.. 127
K u b ó w A., 2000, Przestrzenne zróżnicowanie infrastruktury ochrony zdrowia, (w:] W. Ostasiewicz, Z. Pisz (red.),Problemy społeczne Dolnego Śląska, Wydawnictwo Instytutu Śląskiego, Opole.
N o y s z e w s k a A., 1996, Infrastruktura oświatowa w gminach wiejskich, [w:] Studia
nad infrastrukturą wsi polskiej, 3, IRWiR PAN, Warszawa.
R a j k i e w i c z A., 1975, Uwagi do raportu pt. „Z badań nad infrastrukturą
społeczną", pod kier. K. Podolskiego, IGiPZ PAN, Warszawa.
T H E SOCIAL INFRASTRUCTURE OF RURAL AREAS O F LOWER SILESIA AT A TIME OF TRANSFORMATION
The process of economic and social transformation in Poland in the 1990s ushered in changes to rural parts of Lower Silesia. These are visible in a decline in the educational and healthcare infrastructure. As a result of the reforms carried out, the number of schools, grammar-schools, surgeries and health centres decreased. Consequently, people living in rural areas have worse access to health services and must drive their children to school. Only the number of chemist's shops has shown an increase in the period under analysis.
Dr Stanisław Grykień Mgr Przemysław Tomczak Instytut Geograficzny Uniwersytet Wrocławski Plac Uniwersytecki 1 50-137 Wrocław
Michał JASIULEWICZ Politechnika Koszlińska, Koszalin