Instrumenty ekonomiczne, które mogą służyć internalizacji

Ogólna klasyfikacja instrumentów ekonomicznych zakłada rozróżnienie ich na¹⁰⁶: 1) podatki i/lub opłaty,

2) subsydia,

3) prawa do emisji zanieczyszczeń.

W przypadku instrumentów, które mogą służyć internalizacji kosztów zewnętrznych pochodzących z eksploatacji środków transportu drogowego wszystkie instrumenty należą do kategorii: podatki i opłaty. Ani prawa do emisji ani subsydia nie realizowałyby optymalnie tego celu.

Stosowanie praw do emisji zanieczyszczeń byłoby nieracjonalne, gdyż aby możliwa była internalizacja kosztów zewnętrznych, czyli finansowa odpowiedzialność za efekty zewnętrzne wynikające z zanieczyszczeń emitowanych przez dany pojazd, to

żadne prawa do zanieczyszczeń nie mogłyby być „nadane” użytkownikom pojazdów. Prawa do każdej wyemitowanej jednostki wszyscy uczestnicy musieliby nabywać na „rynku zanieczyszczeń” co prowadziłoby do sytuacji, w której konieczne byłoby stworzenie całej struktury instrumentu jakim jest opłata za przejazd danego odcinka trasy (opłata drogowa) z tą różnicą, że dodatkowo należałoby stworzyć i zapewnić funkcjonowanie „rynkowi zanieczyszczeń”, a de facto transakcje na nim sprowadzałyby się do uiszczania opłat na rzecz Skarbu Państwa.

Subsydia natomiast, czyli na przykład stosowane w motoryzacji dopłaty przy zakupie nowszego pojazdu, nie internalizują z założenia kosztów zewnętrznych, gdyż każdy podmiot jest zobowiązany zgodnie z zasadą „zanieczyszczający płaci” do zapłaty ekwiwalentu pieniężnego za wyrządzone szkody, a nie do otrzymywania premii finansowej za mniejszy niż dotychczasowy jednostkowy poziom emisji zanieczyszczeń, który nawet nie musi się przełożyć na generowanie mniejszego kosztu zewnętrznego (możliwa jest sytuacja, w której dany podmiot zwiększy ilość pokonywanych kilometrów, ponieważ ma bardziej ekonomiczny i bardziej komfortowy pojazd).

106 Fiedor B., Graczyk A. (red.), Instrumenty ekonomiczne polityki ekologicznej, Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok 2006, s. 13

89

3.1.1. Opłata paliwowa

Jest to opłata, której podlega „… wprowadzanie na rynek krajowy paliw silnikowych oraz gazu, z wyłączeniem biokomponentów w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 25 sierpnia 2006 r. o biokomponentach i biopaliwach ciekłych (Dz. U. Nr 169, poz. 1199 oraz z 2007 r. Nr 35, poz. 217), stanowiących samoistne paliwa, wykorzystywanych do napędu pojazdów w rozumieniu art. 2 pkt 31 ustawy z dnia 20 czerwca 1997 r. - Prawo o ruchu drogowym”.¹⁰⁷

Opłatą tą, zgodnie z prawem, objęte są wszystkie paliwa służące do napędu pojazdów samochodowych z wyłączeniem biokomponentów, które są samoistnymi paliwami. W praktyce opłata paliwowa odnosi się do benzyny, oleju napędowego, LPG, CNG oraz LNG.

Jej płatnikiem jest producent, importer lub podmiot dokonujący wewnątrzwspólnotowego nabycia paliwa, a wpływy z opłaty paliwowej zasilają Krajowy Fundusz Drogowy i Fundusz Kolejowy. Proporcje podziału środków są następujące: 80% wpłat z tytułu opłaty paliwowej stanowi przychód Krajowego Funduszu Drogowego, a 20% wpłat jest przychodem Funduszu Kolejowego.

3.1.2. Opłaty za przejazd

W zależności od kategorii pojazdu wyróżnić można trzy rodzaje opłat za przejazd i korzystanie z infrastruktury drogowej. Są to:

1) opłaty jednorazowe, 2) winiety,

3) opłaty uiszczane przez elektroniczny system poboru opłat.

Opłaty jednorazowe są to opłaty uiszczane na bramce wjazdowej i/lub wyjazdowej z odcinka drogi, którym przejazd jest obciążony opłatą. Najczęściej stosowane są w przypadku motocykli, samochodów osobowych, a także lekkich pojazdów użytkowych (DMC nie większe niż 3,5 tony). W przypadku ciężkich pojazdów użytkowych (DMC powyżej 3,5 tony) częściej stosowane są abonamentowe formy regulowania płatności.

107 Ustawa o autostradach płatnych oraz o Krajowym Funduszu Drogowym z dnia 27 października 1994 r. z późn. zmianami, art. 37h, pkt 1.

90 Winiety są to opłaty abonamentowe uprawniające do poruszania się płatnymi odcinkami dróg przez określony czas. Mogą być stosowane zarówno dla motocykli czy pojazdów osobowych jak również lekkich i ciężkich pojazdów użytkowych.

Opłaty uiszczane przez elektroniczny system poboru opłat mogą mieć zastosowanie do każdego pojazdu, który ma zainstalowane odpowiednie urządzenie. W zależności od rodzaju systemu proces naliczania opłat jak i same urządzenia do tego służące są różne.

W pierwszym przypadku urządzenie zainstalowane w samochodzie komunikuje się z urządzeniami rozmieszczonymi wzdłuż płatnego odcinka drogi i na podstawie parametrów przypisanych do danego pojazdu oraz liczby przebytych kilometrów naliczana jest odpowiednia opłata za przejazd. Opisane powyżej działanie dotyczy najbardziej popularnych systemów opartych na technologii komunikacji bezprzewodowej krótkiego zasięgu (DSRC).

Bardziej zaawansowanym technologiczne systemem elektronicznego naliczania opłat jest system oparty na technologii satelitarnej GNSS. Naliczanie opłat odbywa się przy użyciu nadajnika GPS zamontowanego w pojeździe, który lokalizuje pojazd i w zależności od specyfikacji danego pojazdu nalicza odpowiednią opłatę za przejazd. W przypadku zastosowania tej technologii, infrastruktura zlokalizowana wzdłuż drogi i służąca do naliczania opłat jest zbędna.

Opłaty za przejazd zasilają Krajowy Fundusz Drogowy lub są przychodem spółki, która zawarła umowę o budowę i eksploatację lub tylko eksploatację określonego odcinka drogi.

3.1.3. Akcyza zawarta w paliwie

Podatek akcyzowy jest podatkiem pośrednim nakładanym na wyroby o wysokiej akumulacji zysku, tzn. dużej nadwyżce przychodów ze sprzedaży nad kosztami produkcji. Nadwyżka ta w znacznej części przejmowana jest drogą opodatkowania akcyzą i stanowi ważne źródło dochodów budżetu państwa.¹⁰⁸

108 Broszura informacyjna dotycząca podatku akcyzowego zamieszczona na stronie internetowej Ministerstwa Finansów: http://www.mf.gov.pl/_files_/podatki/broszury_informacyjne/broszura_ _20080318.pdf, s. 1 [dostęp: 11.02.2012]

91 Podatek ten obejmuje benzynę, olej napędowy, gaz, co w praktyce oznacza,

że każdy nośnik energii dla środków transportu drogowego jest obciążony tym podatkiem. Akcyzą objęta jest także energia elektryczna (z wyłączeniem energii pochodzącej ze źródeł odnawialnych), która coraz częściej także wykorzystywana jest w motoryzacji.

Podatek akcyzowy płacony przez kierowców przy zakupie paliwa jest dochodem budżetu państwa i bezpośrednio nie jest przeznaczany na cele związane z transportem drogowym.

3.1.4. Podatek ekologiczny

Zgodnie z zaproponowaną definicją przez grupę roboczą ekspertów Komisji Europejskiej, Eurostatu oraz OECD przez pojęcie podatku ekologicznego należy rozumieć „… podatek, którego podstawę opodatkowania stanowi jednostka fizyczna mająca udowodniony, określony i negatywny wpływ na środowisko.”¹⁰⁹

Podatek ekologiczny dotyczący środków transportu drogowego, zgodnie z tą definicją, powinien być uzależniony od wielkości emisji substancji zanieczyszczających oraz hałasu wyemitowanych przez dany pojazd w trakcie jego eksploatacji.

W rzeczywistości jednak podatek ekologiczny często jest płatnością roczną, a jego konstrukcja oparta jest na pojemności silnika oraz spełnianej przez silnik pojazdu normie emisji spalin lub określonej w dokumentach homologacyjnych emisji CO2, z pominięciem rzeczywistego rocznego przebiegu.

Wpływy z tytułu podatku ekologicznego nie są najczęściej przeznaczane bezpośrednio na cele związane z transportem drogowym.

Ewentualne wprowadzenie w Polsce tego podatku będzie wiązało się z likwidacją akcyzy pobieranej przy zakupie pojazdu i w związku z tym środki z podatku ekologicznego najprawdopodobniej będą miały za zadanie zastąpienie wpływów budżetowych z akcyzy.

109 Study on the Economic and Environmental Implications of the Use of Environmental Taxes

92

3.1.5. Podatek od środków transportowych odprowadzany do gmin

Środki transportu drogowego o DMC powyżej 3,5 tony (z wyjątkiem przyczep i naczep, związanych wyłącznie z działalnością rolniczą prowadzoną przez podatnika podatku rolnego) podlegają opodatkowaniu podatkiem od środków transportowych. Z opodatkowania zwolnione są:

• „środki transportowe będące w posiadaniu przedstawicieli dyplomatycznych, urzędów konsularnych oraz innych misji zagranicznych,

• środki transportowe stanowiące zapasy mobilizacyjne, • pojazdy specjalne oraz używane do celów specjalnych,

• środki transportowe (nie licząc autobusów), które wykorzystywane są w dowozie i odwozie na maksymalną odległość do 150 km – w linii prostej - na terytorium Polski, w transporcie kombinowanym,

• pojazdy zabytkowe (wpisane do rejestru zabytków lub też ujęte w wojewódzkiej ewidencji zabytków).”¹¹⁰

Wysokość podatku określa rada gminy w drodze uchwały, jednak dowolność ustalenia wysokości tego podatku jest ograniczona z jednej strony ustawą¹¹¹ (stawki maksymalne),

a z drugiej corocznym obwieszczeniem Ministra Finansów¹¹² (stawki minimalne). Stawki podatku mogą być różne w zależności od wpływu środka transportowego na

środowisko naturalne, roku produkcji pojazdu czy liczby miejsc siedzących w przypadku autobusów.

Wpływy z tytułu tego podatku są dochodem budżetu gminy, na terenie której właściciel pojazdu ma swoje miejsce zamieszkania bądź siedzibę. Nie ma przepisów obligujących gminy do przeznaczania wpływów z podatku od środków transportu na cele związane z transportem drogowym.

3.1.6. Opłata za korzystanie ze środowiska

Ustawa Prawo ochrony środowiska nakłada obowiązek uiszczania opłaty za wprowadzanie gazów i pyłów do powietrza na przedsiębiorców będących właścicielami

110 Na podstawie: Ustawa z dnia 12 stycznia 1991 r. o podatkach i opłatach lokalnych (Dz.U. z 2010 nr 95, poz. 613)

111 Ustawa z dnia 12 stycznia 1991 r. o podatkach i opłatach lokalnych (Dz.U. z 2010 nr 95 poz. 613) 112

93

środków transportu oraz osoby fizyczne, które korzystają ze środowiska w zakresie wymagającym pozwolenia. Opłata ta jest proporcjonalna do ilości spalonego paliwa wyrażonej w Mg i jest zależna od typu pojazdu oraz roku pierwszej rejestracji lub normy EURO spełnianej przez pojazd.

Wysokość opłaty ustalana jest przez podmiot korzystający ze środowiska i wpłacana jest na rachunek właściwego urzędu marszałkowskiego. Wysokość, w ten sposób ustalonej opłaty, może zostać zweryfikowana przez wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska i w razie rozbieżności marszałek województwa wymierza w drodze decyzji wysokość należnej opłaty.

Podmioty podlegające obowiązkowi opłaty za korzystanie ze środowiska zobowiązane są ponadto do złożenia marszałkowi województwa oraz wojewódzkiemu inspektorowi ochrony środowiska wykazu zawierającego zbiorcze zestawienie informacji i danych o zakresie korzystania ze środowiska oraz o wysokości należnych opłat zgodnie z ustalonym wzorem.

Zgodnie z art. 289 ustawy Prawo ochrony środowiska nie wnosi się opłat z tytułu korzystania ze środowiska, których półroczna wysokość wnoszona na rachunek urzędu marszałkowskiego nie przekracza 400 PLN.

Zwolnienie z obowiązku wniesienia opłaty nie zwalnia jednak z obowiązku złożenia wykazu o zakresie korzystania ze środowiska.

3.1.7. Obowiązkowe ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych

Właściciele środków transportu drogowego są zobowiązani do wykupienia ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej (ubezpieczenie OC) swojego pojazdu na mocy ustawy z dnia 22 maja 2003 roku o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych.

Ubezpieczenie to pokrywa szkody w mieniu i zdrowiu poszkodowanych wyrządzone na skutek wypadku z winy posiadacza ubezpieczenia OC. Każda firma, w której posiadacz pojazdu wykupuje ubezpieczenie gwarantuje taką samą maksymalną

94 wysokość wypłaty odszkodowania z tytułu strat wyrządzonych na mieniu bądź zdrowiu, co zapewnia wyżej wymieniona ustawa.

Składka ubezpieczenia OC zależna jest od pojemności silnika, przeznaczenia pojazdu oraz miejsca zamieszkania właściciela. Towarzystwo ubezpieczeniowe może podwyższyć (tak zwana zwyżka ubezpieczenia) lub obniżyć (zniżka ubezpieczenia) wyliczoną składkę na podstawie przesłanek takich jak na przykład wiek, dotychczasowa szkodowość, ciągłość ubezpieczenia czy płatność w ratach.

Przepisy nie regulują maksymalnej wysokości składek za ubezpieczenie OC posiadaczy pojazdów mechanicznych – robi to rynek, gdyż wpływy z tytułu składek są przychodem towarzystw ubezpieczeniowych.

3.2. Charakterystyka systemu instrumentów ekonomicznych związanych