GRAŻYNA NIEDBALSKA, KRZYSZTOF B. MATUSIAK
5. Instytucje fi nansowania ryzyka
Ważnym ogniwem systemów wsparcia są parabankowe instytucje fi nansowe oraz różne formy pomocy publicznej i „mecenatu” prywatnego. Rola tych instrumentów wynika z występowania luki fi nansowej w zakresie fi nansowania przedsięwzięć innowacyjnych. Problem ten dotyczy głównie działań innowacyjnych realizowanych poprzez tworzenie nowych technologicznych przedsiębiorstw, w tym akademickich fi rm odpryskowych. Podkreśla się szczególną w tym zakresie efektywność wyspecjalizowanych funduszy zalążkowych oraz indywidualnych inwestorów zrzeszonych w sieci aniołów biznesu. Dużą rolę ogrywają także różne formy wsparcia publicznego w formie grantów, dopłat itp. W ostatnich latach obserwujemy rosnące zainteresowanie decydentów publicznych instrumentami odtwarzalnymi121 oraz tworzeniem rynków nowych przedsięwzięć gospodarczych (specjalne parkiety giełdowe dla nowych innowacyjnych fi rm).
Fundusz pożyczkowy (FP) to parabankowy podmiot wspomagający lokalny rozwój społeczno-ekonomiczny poprzez kreowanie nowych podmiotów gospodarczych i miejsc pracy oraz postaw sprzyjających przedsiębiorczości. Fundusze świadczą pomoc fi nansową w formie preferencyjnych pożyczek dla rozpoczynających działalność gospodarczą oraz małych, rozwojowych fi rm nieposiadających wystarczającej historii kredytowej lub wymaganych przez bank komercyjny zabezpieczeń. Formuła funduszu i specjalnie przygotowane procedury mają łączyć potrzebę minimalizacji kosztów funkcjonowania i wymogów zabezpieczenia spłaty z potrzebą edukacji i szkolenia przyszłych przedsiębiorców oraz ciągłego monitoringu fi rmy. Cele działalności FP są integralnie związane z: potrzebami i wymaganiami lokalnych rynków pracy, tworzeniem nowych fi rm, adaptacją nowych technologii oraz strategią rozwoju lokalnego122.
121 Jak np. dopłaty do funduszy zalążkowych i venture capital pod warunkiem zwiększenia zainwestowania w początkowe fazy procesu innowacyjnego. W Polsce ten mechanizm ma koordynować utworzony w 2005 r. Krajowy Fundusz Kapitałowy.
122 M. Mażewska, K. Woo, K. Kałuża, K. Kaszuba, K.B. Matusiak, Ł. Pawełczak, Fundusz rozwoju przedsiębiorczości, MPiPS, MBOiR, Warszawa 1997, s. 10-11.
166
Koncepcja FP organizowanych w strukturach lokalnych organizacji pozarządowych w ścisłym powiązaniu funkcjonalnym z pozostałymi typami ośrodków innowacji i przedsiębiorczości (głównie OSD i inkubatorami) ma pozwolić na:
obniżenie kosztów obsługi pożyczek poprzez wyeliminowanie pośrednictwa banków,
−
równoległe dostarczenie kapitału oraz wiedzy i niezbędnej informacji osobie rozpoczynającej
−
lub prowadzącej działalność gospodarczą,
umożliwienie reprezentantom społeczności lokalnej uczestnictwa w procedurze udzielania
−
i monitorowania pożyczek w celu minimalizacji ryzyka a także uwiarygodnienie działań lokalnej organizacji pozarządowej prowadzącej FP.
Pomoc lokalnych i regionalnych funduszy pożyczkowych jest dużo łatwiej dostępna dla sektora MSP niż kredyt bankowy, przede wszystkim ze względu na uproszczone procedury ubiegania się o pożyczkę a także dużo niższe niż w bankach oczekiwania co do zabezpieczeń.
Kompetencje kadry zarządzającej funduszami pożyczkowymi z reguły ograniczają współpracę z przedsiębiorcami akademickimi; są one pozycjonowane w systemie wsparcia raczej w obszarze tradycyjnej przedsiębiorczości, walki z bezrobociem i tworzenia nowych miejsc pracy123. Jednakże zdolność do udzielania małych (na kwotę kilkunastu tysięcy) pożyczek i uproszczone procedury mogą być bardzo atrakcyjną ofertą dla podmiotów rozpoczynających działalność gospodarczą, również w obszarze nowych technologii.
Fundusze swoją ofertę kierują w pierwszej kolejności do już funkcjonujących fi rm, ale każdy z nich ma swoje preferencje w zakresie wsparcia podmiotów na swoim terenie, stąd nie wszystkie są zainteresowane udzielaniem pożyczek każdej zgłaszającej się do nich fi rmie. Oznacza to w praktyce, że klientem funduszu może zostać fi rma lub osoba podejmująca działalność gospodarczą, spełniająca warunki zawarte w regulaminie udzielania pożyczek. W 2009 roku 39% polskich funduszy pożyczkowych wspierało innowacyjne przedsięwzięcia, średnio 1/3 fi rm współpracujących z nimi w zakresie fi nansowania to fi rmy oparte na nowych produktach i technologiach.
W województwie mazowieckim działa tylko 5 z ponad 80 lokalnych i regionalnych funduszy pożyczkowych124. Wszystkie z kapitałem 7-10 mln zł należą do „średnich” funduszy w kraju. Dzięki funduszom wsparcie kapitałowe otrzymało ok. 1,8 tys. przedsiębiorstw bez historii kredytowej.
Pożyczki udzielane są przede wszystkim: (1) małym fi rmom i mikroprzedsiębiorcom oraz osobom rozpoczynającym działalność gospodarczą; (2) osobom bezrobotnym i absolwentom, którzy rozpoczną działalność gospodarczą przed podpisaniem umowy pożyczki, (3) przedsiębiorstwom tworzącym nowe miejsca pracy.
Władze samorządowe regionu dostrzegając słabość w zakresie dostępności do elastycznych form fi nansowania MSP powołały w październiku 2004 r. Mazowiecki Regionalny Fundusz Pożyczkowy. Jego celem jest wspieranie przedsiębiorczości i ograniczanie bezrobocia na terenie
123 M. Mażewska, Lokalne i regionalne fundusze pożyczkowe, [w:] Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości … op. cit. …, s. 285-344.
124 Mazowiecki Regionalny Fundusz Pożyczkowy, Stowarzyszenie Rozwoju Przedsiębiorczości i Inicjatyw Lokalnych w Ząbkach, Stowarzyszenie „Radomskie Centrum Przedsiębiorczości”, Żyrardowskie Stowarzyszenie Wspierania Przedsiębiorczości, Ostrołęcki Ruch Wspierania Przedsiębiorczości.
167
Mazowsza. Kapitał zakładowy Spółki wynosi 30 000 000 zł. Ponadto, w ramach programu unijnego SPO-WKP, Fundusz pozyskał z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego 8 mln zł na działalność pożyczkową. Przedmiotem działalności Mazowieckiego Regionalnego Funduszu Pożyczkowego Sp. z o.o jest udzielanie pożyczek przedsiębiorcom oraz osobom zakładającym fi rmę. Fundusz działa na rzecz podmiotów osiągających roczny dochód netto do 10 mln € i zatrudniających w ciągu roku mniej niż 50 osób. Siedziba fi rmy musi znajdować się na terenie województwa mazowieckiego.
MRFP udziela trzech rodzajów pożyczek:
Pożyczka
1. „Pierwszy Krok” – dla podmiotów rozpoczynających lub działających krócej niż 6 miesięcy. Kwota pożyczki do 30 tys. zł.
Pożyczka
2. „Rozwój” – dla uprawnionych podmiotów działających dłużej niż 6 miesięcy, do kwoty 120 tys. zł.
Pożyczka
3. „Progres” – 300 tys. zł dla podmiotów o stabilnej pozycji rynkowej.
Pożyczkobiorca jest zobowiązany określić cel, na jaki wykorzysta pożyczkę oraz rozliczyć (odpowiednimi fakturami) wykorzystanie pożyczki zgodnie z celem, na jaki została przeznaczona.
Na terenie województwa mazowieckiego mają również swoje siedziby fundusze o zasięgu ogólnokrajowym prowadzone między innymi przez: Fundację na rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa, Fundację Wspomagania Wsi (Program Mikropożyczek), Europejski Fundusz Rozwoju Wsi Polskiej, Fundusz Mikro Sp. z o.o., Program Pierwszy Biznes (BGK). Na oddzielną charakterystykę zasługuje Fundusz MIKRO, który jest instytucją mikrofi nansową, działającą nie dla zysku poprzez udzielanie pożyczek początkującym przedsiębiorcom i właścicielom małych fi rm. Przedsiębiorcy wnoszą opłaty za korzystanie z kapitału, które zgodnie z założeniami samofi nansowania się programu powinny zagwarantować poziom przychodów wystarczający na pokrycie kosztów operacyjnych funduszu. Fundusz MIKRO dysponuje kapitałem w wysokości 63,6 mln zł i obejmuje ogólnokrajową sieć jednostek zlokalizowanych w 32 miastach. W województwie mazowieckim Fundusz ma swoją ogólnokrajową centralę i jeden oddział w Warszawie oraz oddziały w byłych miastach wojewódzkich:
Ostrołęka, Płock, Radom, Siedlce. W dotychczasowej ponad dziesięcioletniej historii udzielił 130 651 pożyczek (stan na marzec 2010 r.) o wartości 1 034 760 779 zł. Od początku działalności klientami Funduszu MIKRO było 57 128 osób. Z oferty mogą skorzystać125:
Osoby rozpoczynające działalność gospodarczą
1) otrzymując pożyczkę „start”. Przedsiębiorca
powinien przedstawić konkretny pomysł i plan jego realizacji. Wypłata pożyczki możliwa jest dopiero po zarejestrowaniu fi rmy przez pożyczkobiorcę i otwarciu przez niego konta bankowego na działalność gospodarczą.
Mikroprzedsiębiorcy –
2) właściciele najmniejszych przedsiębiorstw: małych sklepów, warsztatów usługowych i produkcyjnych, działających legalnie, nie zatrudniających więcej niż kilka osób, opodatkowanych na zasadach ogólnych, płatników zryczałtowanego podatku dochodowego i karty podatkowej.
125 www.funduszmikro.com.pl
168
Siłą Funduszu MIKRO jest stały dostęp do kapitału na prostych warunkach i przy ograniczonych do minimum formalnościach:
Formularz wniosku o pożyczkę to jedna kartka papieru a wniosek jest rozpatrywany bardzo 1)
szybko; lista kryteriów formalnych do spełnienia jest krótka, nie wymagane są zaświadczenia, zazwyczaj wystarcza oświadczenie przedsiębiorcy.
Nie wymagany jest biznesplan – z każdym wnioskującym o pożyczkę przeprowadzana jest 2)
rozmowa o celu wydatku, który ma być sfi nansowany.
Nie wymagane są majątkowe zabezpieczenia bez względu na kwotę pożyczki. Wystarczy weksel 3)
własny pożyczkobiorcy i poręczenie osób fi zycznych. Kwoty do 7 tys. zł nie wymagają nawet poręczenia (z wyjątkiem pożyczek na rozpoczęcie działalności gospodarczej).
Kwotę pożyczki i długość okresu spłaty dostosowuje się do celu wydatku i/lub możliwości spłat 4)
każdej z fi rm. Na koszt pożyczki składa się opłata administracyjna, potrącana z kwoty pożyczki przy przelewie (do 2%) oraz opłata za korzystanie z kapitału.
Fundusze Poręczeń Kredytowych (FPK) są kolejnym typem instytucji otoczenia biznesu, których głównym zadaniem jest wspieranie podmiotów gospodarczych poprzez udzielane wsparcie w pozyskiwaniu fi nansowania ich działalności. Świadczą one pomoc fi nansową w formie poręczeń głównie dla małych, rozwojowych fi rm nie posiadających wystarczającej historii kredytowej lub wymaganych przez komercyjne banki zabezpieczeń126. Podmioty te defi niowane są jako:
nienastawione na zysk jednostki parabankowe, wspomagające lokalny rozwój społeczno-ekonomiczny.
Lokalizacja funduszy zależy głównie od aktywności lokalnych lub regionalnych organizacji i instytucji, w tym przede wszystkim od władz samorządowych i organizacji pozarządowych tworzących infrastrukturę wspierania przedsiębiorczości. W Polsce działają obecnie 54 fundusze poręczeniowe.
Na Mazowszu identyfi kujemy jeden fundusz o charakterze regionalnym oraz 3 małe fundusze w Warszawie, Radomiu i Wyszkowie. Mazowiecki Fundusz Poręczeń Kredytowych powstał w 2003 r. z inicjatywy Zarządu Województwa Mazowieckiego w celu wspierania mikro, małych i średnich przedsiębiorstw działających na obszarze Mazowsza. Fundusz nie działa dla zysku a jego założycielami są: samorządy terytorialne i gospodarcze oraz Skarb Państwa. Kapitał poręczeniowy wynosi obecnie 52 mln zł, w tym 15 ze środków UE. Celem działania Funduszu jest realizacja zadań publicznych należących do jednostek samorządu terytorialnego w zakresie przeciwdziałania bezrobociu i aktywizacji rynku pracy, wspieranie działalności gospodarczej, podejmowanie działań na rzecz ochrony środowiska naturalnego, w szczególności udzielanie poręczeń zabezpieczających zwrot kredytów i pożyczek, udzielanych małym i średnim przedsiębiorstwom.
Fundusze pożyczkowe i poręczeniowe w Polsce odgrywają coraz ważniejszą rolę dostarczyciela kapitału dla nowotworzonych i najmniejszych fi rm. W porównaniu do innych regionów kraju województwo mazowieckie nie dysponuje zbyt dobrze rozwiniętą siecią wsparcia w segmencie usług fi nansowych. Również deklarowane zainteresowanie innowacyjnymi przedsięwzięciami gospodarczymi jest niższe niż w innych regionach kraju.
126 Zasady organizacji i funkcjonowania funduszy poręczeń kredytowych zawierają publikacje: M. Gajewski, Dokumenty organizacyjne funduszy poręczycielskich, Katowice 1995; M. Gajewski, Lokalny Fundusz Poręczeń Kredytowych, Katowice 1995; M. Gajewski, T. Kiliański, J. Szczucki, Zasady organizacji i funkcjonowania funduszy poręczeń kredytowych, PFPiR MSP, Warszawa 2000.
169
Pomimo dość długiego funkcjonowania na rynku, integracja różnych elementów wsparcia (fundusze, ośrodki, inkubatory) w regionie mazowieckim wciąż pozostaje na bardzo niskim poziomie.
Fundusze praktycznie są niewidoczne w fi nansowaniu nowych fi rm w otoczeniu instytucji naukowych i bazujących na nowej wiedzy. Orientację w tym kierunku można wymusić przez mechanizmy dotacyjne z funduszy europejskich. Jednak obecne mechanizmy nie gwarantują podjęcia wyzwań w tym zakresie.
Fundusze kapitału zalążkowego (FKZ) to profesjonalne podmioty specjalizujące się w inwestowaniu w projekty w fazie seed-up i start-up. Dostarczają one stosunkowo niewielkie kwoty na rynku niepublicznym (do 1 mln €), pomagając tym samym w osiągnięciu dynamicznego wzrostu wartości rynkowej i rozwoju tworzonego przedsiębiorstwa. Ich wsparcie rozwiązuje problem braku zdolności kredytowej i zabezpieczeń, z którym borykają się spółki w początkowych fazach rozwoju.
Fundusze mają do zaoferowania kapitał długoterminowy o charakterze udziałowym, wnoszony zazwyczaj na okres 3-7 lat. Z powodu braku obciążenia spłatą odsetek łatwiej utrzymać płynność w szybko rozwijających się ale też bardzo kapitałochłonnych przedsiębiorstwach. Ich kapitał własny opiera się głównie na środkach publicznych, zaangażowaniu innych funduszy venture capital i zalążkowych oraz osób prywatnych. Fundusze chętnie podejmują wspólne inwestycje z inwestorami prywatnymi (aniołami biznesu) i innymi inwestorami fi nansowymi (np. funduszami venture capital).
W ostatnim czasie fundusze zalążkowe powstają coraz częściej przy uczelniach, z ich kapitałowym zaangażowaniem. Tego typu fundusze w swojej konstrukcji są sprofi lowane na innowacyjną przedsiębiorczość i akademickie fi rmy odpryskowe. Problemem jest jednak mała liczba tego typu podmiotów oraz ich koncentracja w dynamicznych ośrodkach gospodarczych. W połowie roku 2010 spośród zidentyfi kowanych w Polsce 12 funduszy kapitału zalążkowego, 3 działają w Warszawie127. Na koniec roku 2009 przeciętny fundusz dysponował kapitałem wynoszącym 10 mln zł. Przeciętnie w jednym funduszu pracuje 5 pracowników (od 3 do 11). Miesięcznie do funduszy wpływa od 10 do 50 projektów. Statystycznie w jednym funduszu w ciągu miesiąca 4 projekty biznesowe przechodzą wstępną fazę selekcji. Preferowane przez FKZ branże są związane z nowoczesnymi technologiami a także procesami badań i rozwoju: telekomunikacja, Internet i informatyka, software, media i multimedia, usługi oparte na wiedzy oraz biotechnologia i farmacja.
W rozwoju innowacyjnej przedsiębiorczości wzrasta znaczenie sieci aniołów biznesu (SAB).
Sieci zrzeszają prywatnych inwestorów zainteresowanych tym, by za pomocą własnych funduszy sfi nansować lub dokapitalizować projekty biznesowe o dużym potencjale rozwoju. Aniołowie biznesu inwestują w obiecujące przedsięwzięcia w szczególnie ryzykownej fazie seed-up, start-up i fi rst stage, a więc w okresie, gdy fi rmy borykają się z brakiem zdolności kredytowej i zabezpieczeń. Dzięki wsparciu doświadczonych inwestorów i ich kapitałowi przedsiębiorstwa mają szansę na dynamiczny rozwój i szybki wzrost wartości rynkowej. Sieci kojarzą projekty z aniołami mającymi duże doświadczenie w tej samej lub ściśle powiązanej branży, co pozwala na pełne wykorzystanie wnoszonych kontaktów, know-how, wiedzy a także na zmniejszenie ryzyka, lepszą ocenę szans i zagrożeń płynących z określonego przedsięwzięcia. Anioły Biznesu oferują kapitał długoterminowy, średnio na 3-6 lat, a swój zysk realizują w momencie wyjścia z inwestycji. Anioł, angażując się w konkretny projekt, w zamian za swój kapitał pieniężny i intelektualny najczęściej obejmuje mniejszościowy pakiet udziałów. Dla każdego przedsięwzięcia ten podział jest ustalany indywidualnie. Inwestycje aniołów biznesu najczęściej dokonywane są w regionie, w którym działa sieć, dlatego ważne jest, aby
127 BBI Seed Fund Fundusz Kapitałowy (www.bbiseed.pl), AIP Seed Capital przy Fundacji Akademickie Inkubatory Przedsiębiorczości (www.aipseedcapital.pl), Business Angel Seedfund (www.seedfund.pl).
170
takie organizacje działały w każdym regionie. Pierwsza polska sieć Aniołów Biznesu powstała w 2003 roku. W połowie 2010 roku identyfi kujemy na różnym poziomie zawansowania 7 sieci. W Warszawie powstała jedna z pierwszych polskich sieci przy Polskiej Konfederacji Pracodawców Prywatnych
„Lewiatan” Klub Inwestorów Prywatnych, gotowych wspierać przedsięwzięcia we wczesnej fazie rozwoju z różnych branż - Lewiatan Business Angels (LBA). Anioły biznesu zrzeszone w LBA to byli przedsiębiorcy lub menedżerowie. Do spółki, w którą się angażują, wnoszą na ogół kapitał w wysokości od 200 tys. zł do 10 mln zł, wiedzę oraz kontakty w danej branży. Poszukiwane są przedsięwzięcia, za którymi stoi silny zespół, posiadający doświadczenie w branży, w której działa (będzie działać) fi rma; opierających się na innowacji produktowej, procesowej lub rynkowej, stanowiącej źródło trwałej przewagi konkurencyjnej. Warunkiem podjęcia rozmów z aniołami biznesu zrzeszonymi w LBA jest sporządzenie biznesplanu zgodnie z regułami sztuki. Do tej pory LBA miało swój udział przy powstaniu 11 fi rm. Zadaniem LBA jest kojarzenie atrakcyjnych projektów inwestycyjnych spełniających wymagane kryteria z inwestorami zainteresowanymi daną branżą. LBA nie świadczy usług doradczych dla fi rm. Na stronie internetowej LBA zamieszczona jest lista podmiotów specjalizujących się w przygotowywaniu biznesplanów, jak również baza „profesjonalistów” gotowych do współpracy nad budowaniem nowych fi rm.
Nowym i perspektywicznym elementem wsparcia procesów innowacyjnych w polskiej gospodarce jest alternatywny system obrotu akcji zorganizowany na Warszawskiej Giełdzie Papierów Wartościowych - NewConnect. To próba budowy rynku dla fi nansowania młodych, dynamicznych spółek technologicznych. Rynek NewConnect jako alternatywa dla rynku publicznego został przygotowany z myślą o wypełnieniu luki kapitałowej dla niewielkich ale obiecujących spółek we wczesnej fazie rozwoju. Propozycja jest skierowana do fi rm:
we wczesnej fazie rozwoju (
− start-up lub działających do 4 lat);
innowacyjnych, o dużej dynamice wzrostu (np.: IT, media elektroniczne, telekomunikacja,
−
biotechnologie, ochrona środowiska, energia alternatywna);
o przewidywanej kapitalizacji do około 20 mln zł;
−
poszukujących kapitału od kilkuset tysięcy do kilkunastu milionów złotych;
−
oczekujących szybkiego debiutu na podstawowym rynku GPW.
−
Zasadnicze wymogi, które musi wypełnić fi rma chcąca zadebiutować na newconnect to:
(1) posiadanie statusu spółki akcyjnej; (2) nieograniczona zbywalność akcji; (3) korzystanie z pomocy autoryzowanego doradcy; (4) sporządzenie dokumentu informacyjnego. Zalety newconnect (w porównaniu do rynku regulowanego) to m.in.:
możliwość pozyskania kapitału we wczesnej fazie rozwoju;
−
mniejsze koszty debiutu i notowań oraz obowiązki (m.in. brak przymusu składania raportów
−
kwartalnych, możliwość złożenia raportu półrocznego bez audytu, swoboda wyboru standardów rachunkowości);
promocja na rynku, zdobycie zaufania wobec przyszłych inwestorów.
−
171
Od pierwszej sesji (30 sierpnia 2007 r.) do jesieni 2010 r. na rynek NewConnect weszły 174 spółki o łącznej kapitalizacji na poziomie 4,4 mld zł. 78 notowanych podmiotów ma swoje siedziby na Mazowszu, a w zdecydowanej większości w Warszawie. Jest to rezultat wielu czynników, w tym: (1) potencjału innowacyjnego biznesu w regionie, (2) bliskości rynku i większej wiedzy o nim, (3) dostępności do operatorów rynku (ponad połowa w Warszawie).
Małe i średnie przedsiębiorstwa mają w dalszym ciągu utrudniony i w konsekwencji niedostateczny dostęp do zewnętrznych źródeł fi nansowania dla potrzeb innowacji. Funkcjonujące obecnie instytucje fi nansowe ze względu na m.in. swoje cele (preferowane wsparcie bezrobotnych, absolwentów, lokalnie działających fi rm), stosowane procedury czy charakter oferowanych instrumentów niechętnie angażują się w fi nansowanie przedsięwzięć gospodarczych opartych na wiedzy i nowych technologiach. Jest to sytuacja dość typowa w skali kraju i powoduje ona potrzebę zaangażowania się regionalnych władz w rozwój nowych form fi nansowania przedsięwzięć innowacyjnych, m.in. tych łączących kapitał prywatny ze środkami publicznymi. Konieczne jest wzmocnienie instrumentów wsparcia fi nansowego zorientowanych na projekty innowacyjne mazowieckich MSP, np. dzięki rozwojowi i wspieraniu aktywności nowych form fi nansowania działalności innowacyjnej poprzez m.in.:
poszerzenie zakresu działania regionalnych funduszy pożyczkowych i doręczeniowych –
o wsparcie udzielane przedsięwzięciom o charakterze innowacyjnym;
podejmowanie działań na rzecz aktywizacji funduszy podwyższonego ryzyka na terenie –
województwa.