Rozdział 2: INSTYTUCJE I ORGANIZACJE JAKO CZYNNIK ROZWOJU
2.2 Instytucje i organizacje w procesie rozwoju gospodarki współczesnej
W gospodarce centralnie planowanej nie istniały ramy prawne dla gospodarki rynkowej. Bardzo istotną rolę w ich powstaniu odegrała prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych oraz tworzenie w zasadzie od podstaw nowego sektora prywatnego. Celem prywatyzacji było zbudowanie efektywnych struktur gospodarczych i nowego ładu instytucjonalnego. Budowanie tych struktur odbywało się wolniej, niż zachodziły zmiany w realnej sferze gospodarki. Instytucje nie zawsze zapewniają satysfakcjonującą efektywność gospodarowania254, gdyż nie stwarzają dostatecznych warunków do rozwoju przedsiębiorczości, a zdarza się, że tę przedsiębiorczość hamują. Nie prowadzą też do wzrostu konkurencyjności gospodarki polskiej255.
Trafną definicję efektywnych instytucji podał B. Klimczak256. Mianowicie „efektywne instytucje zapewniają powszechną dostępność do informacji niezbędnych do podejmowania działań gospodarczych, określają i zabezpieczają prawa, własności i kontrakty, a także sprzyjają uczciwej konkurencji. Zapewniają zatem takie wyceny alternatywnych działań, które w indywidualnych kalkulacjach wskazują na przewagę korzyści z przedsiębiorczości produktywnej.”
Z kolei organizacje są powoływane przez ludzi w pewnych określonych ramach instytucjonalnych, aby osiągnąć korzyści ze specjalizacji oraz podziału pracy. Mogą one zawierać między sobą kontrakty. Jeśli tych kontraktów jest wiele, to wówczas opłaca się założyć organizację. Stanowią one wiązkę kontraktów – jak wykazali A. Alchian i H. Demsetz257. Zawieranie kontraktów za pośrednictwem organizacji niesie ze sobą
250 J. Mc Millan, Ch. Woodruff, The Central Role of Entrepreneurs in Transition Economies, „Journal of Economic Perspectives”, 2002, Vol. 16, No. 3, s. 159.
251 F. K. Fukuyama, Kapitał społeczny, [w:] Kultura ma znaczenie. Jak wartości wpływają na rozwój społeczeństw, red. L. E. Harrison, S. P. Huntington, Wydawnictwo Zysk i Spółka, Poznań 2003, s. 179.
252 S. Bowles, Endogenous Preferences: The Cultural Consequences of Markets and Other Economic Institutions, “Journal of Economic Literature”, 1998, Vol. 36, s. 92.
253
A. Wojtyna, Nowe kierunki badań nad rolą instytucji we wzroście i transformacji, „Gospodarka Narodowa”, 2002, nr 10, s. 23.
254 M. Rutherford, Institutional Economics: Then and Now, “Journal of Economic Perspectives”, 2001, No. 3.
255
S. Krajewski, Wpływ instytucji na konkurencyjność gospodarki…, op. cit., s. 121.
256 B. Klimczak, Instytucje publiczne i prywatne w zakresie polskiej gospodarki, [w:] Zmiany instytucjonalne w polskiej gospodarce rynkowej, red. A. Noga, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2004, s. 63.
257
A. Alchian, H. Demsetz, Production, Information Costs, and Economic Organization, “American Economic Review”, 1972, No. 2, s. 777–795.
przewagę nad indywidualnym kontraktowaniem polegającą na ograniczeniu rozproszenia korzyści należnych obu stronom.258
Niezależnie od różnic w pojęciu instytucji ekonomiści podkreślają, że analiza instytucji i ich zmian jest niezbędna w badaniu działalności podmiotów, w określaniu kryteriów wyboru. Instytucje są czynnikami, które obok celów ekonomicznej sprawności – determinują zachowanie i myślenie jednostek. Chodzi głównie o dostarczenie bodźców, które mobilizują do poszukiwań lepszych rozwiązań. Wpływają na decyzje ekonomiczne, jak również na decyzje polityczne, są składnikiem otoczenia, który bezpośrednio i pośrednio wpływa na aktywność gospodarczą. Są wreszcie elementem konstrukcji samej gospodarki259.
Ważnym aspektem jest współpraca pomiędzy instytucjami i organizacjami. Jest ona możliwa, może być efektywna w ukształtowanym, spójnym systemie instytucjonalno– organizacyjnym. Zależy jednak od spójności instytucji administracji rządowej, stopnia spójności społeczeństwa, względnego egalitaryzmu struktury społecznej. Przy słabości choćby jednego z elementów występują trudności z utrzymaniem współpracy poszczególnych instytucji i organizacji, jak również brak jest sieci mostów instytucjonalnych260 warunkujących integrację oczekiwań oraz wysiłków społecznych na rzecz poprawy ogólnego dobrobytu261.
Przełom wieków to okres, w którym instytucje i polski system gosodarczy, podobnie jak wiele innych, przechodzą zmiany oraz stoją w obliczu zagadnień mających niemal bezprecedensowy charakter262. Instytucje rozwijają się i wraz z rozwojem gospodarki rynkowej wchodzą w kolejne stadia jej rozwoju. W gospodarce centralnie planowanej powstawały i rozwijały się instytucje, które umożliwiały zarządzanie własnością publiczną, planowanie, administrowanie, regulowanie produkcji, wymiany międzynarodowej, cen, płac itp. Prowadziło to do wzrostu administracyjnych funkcji państwa ze wszystkimi negatywnymi tego skutkami. Wraz z początkiem przemian, załamaniem produkcji, wzrostem bezrobocia zaczęto wyraźnie dostrzegać, iż obok prywatyzacji, deregulacji, liberalizacji, niezbędne jest do sprawnego funkcjonowania rynku powstanie instytucji w nieco innej formie. Jak zauważył G. Kołodko nikt nie kwestionuje roli instytucji, stare instytucje muszą być rozmontowane lub muszą upaść, ale w to miejsce muszą powstać nowe. Ich powstanie jest mozolnym procesem, w który musi się przez cały czas angażowac państwo, także jako jedna z najważniejszych instytucji przechodzących fundamentalne przeobrażenie263.
W transformujących się gospodarkach państwo nie tylko ulega poważnym przeobrażeniom, ale jest także niezbędne do budowy instytucji umożliwiających prawidłowe funkcjonowanie gospodarki rynkowej, która w pierwszych latach transformacji jest słaba. Rolę państwa podkreślają indywidualni badacze264 jak i organizacje międzynarodowe265.
258
A. Słomka–Gołębiowska, Nowa ekonomia instytucjonalna…, op. cit., s. 121.
259 Ewa Gruszewska, Instytucjonalne uwarunkowania wzrostu gospodarczego…, op. cit., s. 22–23.
260 K. Pistor, Global Network Finance…, op. cit., s. 560.
261 Anna Chmielak, Instytucjonalne podstawy trwałości rozwoju gospodarczego, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania w Białymstoku, Białystok 2002, s.143.
262 L. Hurwicz, Decentralizacja gosodarki i rola instytucji, Wydawnictwo Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 2004, s.1
263 G. W. Kołodko, Znaczenie instytucji i polityki dla szybkiego rozwoju gospodarczego, [w:] Zmiany instytucjonalne w polskiej gospodarce rynkowej, red. A. Noga, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2004, s. 42.
264 J. E. Stiglitz, More Instruments and Border Goals: Moving Towards in the Post–Washington
Consensus, The United Nations University, World Institute for Development Economics
Research, The World Institute for Development Economics Research Annual Lecture, Helsinki, January 1998; J. Kornai, The Role of the State in a Post–Socialist Economy, “Distinguished Lectures Series”, L. Kozminski Academy of Entrepreneurship and Management, Warsaw 2001, No. 6; D. Gros, M. Suhrcke, Dziesięć lat później – co jest wyjątkowe w krajach transformacji, [w:] Po dziesięciu latach. Transformacja i rozwój w krajach postkomunistycznych, red. J. Neneman, CASE, Warszawa 2000.
Jak zauważyła K. Pistor, wydaje się oczywistym, że wprowadzenie nowego formalnego prawa nie zawsze zmienia ludzkie zachowania. Tam gdzie instytucje formalne i nieformalne wzajemnie ewoluowały, często wzajemnie się uzupełniają. W przypadku zmiany ustroju politycznego lub ekonomicznego nowe formalne instytucje i wcześniej istniejące nieformalne mechanizmy wzajemnie ze sobą konkurują. Formalny system prawny może zostać odrzucony lub zignorowany i zastąpiony rzez instytucje nieformalne, które są niezależne, a często również sprzeczne w stosunku do systemu prawnego. Aby nowy formalny system został zaakceptowany, potrzebne jest szerokie poparcie społeczne – wówczas trudności będą mniejsze266. Należy zauważyć, że nie zawsze wprowadzenie reguł prawnych, które mają promować wzrost gospodarczy, kończy się sukcesem267.
Rzeczywistość polskiej gospodarki jest rezultatem polskiej transformacji. Rozpoczęto ją „w ciemno”, bez przygotowania teoretycznego i społecznego. Zasady rynkowe próbowano i nadal próbuje się wtłaczać: normy formalne przygotowane były „na prędce”, a zwłaszcza nieformalne – nadal silnie osadzone w tradycji społeczeństwa polskiego. To właśnie upoważnia do stwierdzenia, że aktualna rzeczywistość polskiej gospodarki jest konsekwencją nieliczenia się z zasadami instytucjonalizmu. Optymalnego rozwiązania268 należy szukać nie w wyborze państwo czy rynek, ale w szukaniu kompromisów między rynkiem, państwem a społeczeństwem269.
Rola instytucji we wzroście i rozwoju gospodarczym powinna być badana przez pryzmat trzech alternatywnych, ale też komplementarnych aspektów: struktury instytucji, procesów zmian i instytucjonalnych bodźców270.
Różnice w sposobach zachowania ludzi mogą mieć duże znaczenie dla procesu gospodarowania. Jednostki zgłaszają wszak popyt w danej wysokości na określoną strukturę towarów i usług. Struktura konsumpcji w poszczególnych krajach, grupach wyznaniowych, organizacjach różni się zasadniczo. Instytucje mają wymiar ekonomiczny, nawet w przypadkach, które wydawałoby się nie są związane z czynną wymianą.
Efektywne instytucje promują wzrost gospodarczy271, tworzenie wartości, akumulowanie kapitału. Zachęcają podmioty do podejmowania i rozwijania działalności dzięki emisji odpowiednich bodźców. Instytucje petryfikują w swoisty sposób otoczenie, stabilizują relacje ludzkie. Ograniczają spektrum alternatywnych możliwości, a w konsekwencji wpływają też na zmniejszenie kosztów podejmowanych wyborów272. Aby instytucje działały efektywnie dla wzrostu, normy sformalizowane powinny być mocno usadowione w adekwatnych nieformalnych instytucjach. Instytucje ekonomiczne powinny być wspierane przez odpowiednie reguły polityczne.
265
Transition. Experience and Policy Issues, [in:] World Economic Outlook 2000, Washington 2000.
266 K. Pistor, The Evolution of Legal Institutions and Economic Regime Change…, op. cit., s. 4.
267 Ł. Hardt, Problemy powstawania i funkcjonowania systemu rynkowego z aspektami nowej ekonomii instytucjonalnej, „Rubikon”, 2000, nr 4(11), s. 2.
268 W. Morawski, Socjologia ekonomiczna. Problemy. Teoria. Empiria, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2001, s. 172–173.
269 J. Jagas, Nowa ekonomia instytucjonalna a polska transformacja, VIII Kongres Ekonomistów Polskich, nakład autora, Opole 2008, s. 33–34.
270 J. Adams, Institutions and Economic Development: Structure, Process, and Incentive, [w:] Institutional Economics: Theory, Method, Policy, ed. M. R. Tool, Kluwer Academic Publishers, Boston Dordrecht, London 1993, s. 245.
271
Ewa Gruszewska, Instytucjonalno–ustrojowe aspekty rozwoju gospodarczego, [w:] Equilibrium. Zeszty Naukowe Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku nr 1, Białystok 2007, s. 196.
272 K. Chu, Collective Values, Behavioral Norms and Rules. Building Institutions for Economic
Growth and Poverty Reduction, The United Nations University, Helsinki, World Institute
Układ instytucjonalny gospodarki dostarcza bodźców, które pomagają ludziom tak dobrać i kształtować ich umiejętności i wiedzę, aby osiągnąć jak największe korzyści273. Wpływają zatem na dobór i strukturę produkcji, na technikę, technologie, innowację wydajność i organizację pracy. Są ważnym czynnikiem determinującym podział produktu i dochodu. Kultura danego kraju jest też czynnikiem, który może determinować strukturę zasobów gospodarczych274. Instytucje i ich zmiany powinny przyczyniać się do podnoszenia poziomu efektywności, każdy podmiot gospodarczy dąży wszak do osiągnięcia korzyści ekonomicznych. Klasyczna ekonomia zakłada, iż każdy podmiot działa racjonalnie, jest w stanie przeprowadzić rachunek zysków i strat oraz wybrać rozwiązanie najkorzystniejsze z danego zbioru dopuszczalnych. Oznacza to, że nowa ekonomia instytucjonalna odrzuciła, przynajmniej częściowo, założenie racjonalnego działania. Sprawna selekcja nieefektywnych instytucji jest niemożliwa, przynajmniej w krótkim i średnim horyzoncie czasowym. Twierdzi się, że instytucje efektywne mogą przetrwać, ale nie muszą być one najbardziej efektywne275.
Aby promować efektywne inwestycje, normy powinny być stabilne, umożliwiające podmiotom przewidywanie tego, jak instytucje wpływać będą na stopę zwrotu. Powinny być obiektywne, by można było jasno interpretować, bez ukrytych znaczeń, które mogłyby tworzyć warunki obniżające długookresowe inwestycje276.
Zmiana instytucji może być też rozumiana jako postęp społeczny. Dokonuje się bowiem w celu osiągnięcia większych korzyści społecznych. Wzrost kultury ekonomicznej społeczeństwa277 wpływa na innowacyjność, a w związku z tym również na postęp techniczny. Wymaga to zmian w wyposażeniu w kapitał. Na jednego zatrudnionego powinien wzrosnąć nakład kapitału fizycznego i ludzkiego. Formalne i nieformalne instytucje w ramach przedsiębiorstwa, wewnętrznie i zewnętrznie wykazują istotny wpływ tak na siłę, rodzaj, jak i kierunek aktywności innowacyjnej278. Określają dynamikę dyfuzji postępu technicznego oraz zdolność gospodarki do absorpcji rozwiązań know–how z zagranicy.
Spojrzenie instytucjonalne na procesy wzrostu rozwoju gospodarczego jest więc jak najbardziej uzasadnione. Może objaśniać zjawiska, których tradycja ekonomiczna nie była w stanie w pełni wytłumaczyć. Ważne jest zatem sformułowanie diagnozy stanu. Chodzi o zbadanie efektywności działania instytucji, odnalezienie tych, których działanie jest ewidentnie niesprawne.
Kolejnym etapem jest wskazanie zmian w instytucjach, które generowałyby pozytywne skutki w zakresie wzrostu i rozwoju gospodarki. Duże znaczenie w takich przypadkach mają sprawne i prawidłowo przeprowadzone reformy instytucjonalne w zakresie: prawa własności, swobód gospodarczych, swobody konkurencji, polityki monetarnej i polityki fiskalnej279. Chodzi o stworzenie porządku ekonomicznego, ram funkcjonowania życia gospodarczego. Bezpośrednia zmiana jest niewskazana, gdyż podnosi koszty działania jednostek. Najtrudniej dokonują się zmiany w ramach instytucji
273
D. C. North, The Process of Economic Change, The United Nations University, World Institute for Development Economics Research, Helsinki, “Working Papers”, 1997, No. 128, s. 7.
274 A. C. W. Chui, A. E. Lloyd, Ch. C. Y. Kwok, The Determination of Capital Structure. Is National Culture a Missing Piece to the Puzzle?, “Journal of International Business Studies”, 2002, Vol. 33, No. 1, s. 119–120.
275 M. Iwanek, J. Wilkin, Instytucje i instytucjonalizm w ekonomii…, op. cit., s. 41–43.
276 K. Chu, Collective Values, Behavioural Norms and Rules…, op. cit., s. 7.
277 A. de Vaal, W. Ebben, Institutions and the Relation Between Corruption and Economic Growth, “Review of Development Economics”, 2011, Vol. 15, No. 1, s. 110.
278 D. J. Teece, Managing Intellectual Capital, Organizational, Strategic and Policy Dimensions, Oxford University Press, 2000, s. 35.
279 Polityka fiskalna jako instrument poprawy efektywności gospodarowania w krajach OECD, red. Henryk Wnorowski, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku, Białystok 2008, s. 37.
nieformalnych, proces ten przebiega najdłużej. Brak jest możliwości znacznego przyśpieszenia tego procesu280.
Sprawnie działające instytucje są niezbędne, aby tempo wzrostu gospodarczego było wysokie i względnie stabilne. Przy czym, inaczej na procesy gospodarcze wpływają instytucje formalne, które mają charakter zewnętrzny w stosunku do podmiotów gospodarczych, a inaczej instytucje nieformalne. Oddziaływanie tych pierwszych przejawia się w postaci nakazów i zakazów oraz sankcji za niestosowanie się do nich. Budowane są więc całe systemy organizacji, które czuwają nad przestrzeganiem przez podmioty gospodarcze tych zasad. Instytucje nieformalne stanowią natomiast swego rodzaju zespół norm, zachowań, reguł, które są elementem samej jednostki gospodarczej. Umożliwiają automatyczne reagowanie w razie zaistnienia sytuacji typowej. Podmiot, podejmując decyzję, idzie po utartej ścieżce i dzięki temu koszt dokonywanych wyborów maleje281.
Napotykając jednak na nowe problemy jednostka może stwierdzić, że rozwiązania instytucjonalne282, jakich dostarcza dotychczasowy układ, są niewystarczające. Wówczas poszukuje się nowego rozwiązania danej kwestii i tym samym „przeciera drogę” dla nowych instytucji. Korzyści wynikające z wyboru dokonanego w oparciu o nowe relacje instytucjonalne porównuje się do tych, które uzyskiwano przed tymi zmianami. Jeśli rachunek wskazuje na pozytywne efekty, to takie zachowania będą naśladowane przez inne jednostki i powoli rozpowszechnią się, stając się częścią nowego układu instytucjonalnego. Informacja o wybranych korzystnych rozwiązaniach ulega dyfuzji zróżnicowanymi kanałami dystrybucji z różną intensywnością. Następuje więc renegocjacja kontraktów, ponieważ w oparciu o nowe informacje można uzyskać z nich większe korzyści i obniżyć koszty transakcyjne. Opierając swoje działania o nowe, nieformalne jeszcze zasady działania jednostki próbują wpływać na instytucje bardziej sformalizowane283.
Instytucje formalne i nieformalne uzupełniają się jednocześnie wzajemnie. Jeśli któraś z instytucji formalnych działa nieefektywnie, hamując procesy gospodarcze, jej rola jest przejmowana przez inny rodzaj instytucji. Oddziaływanie instytucji formalnych i nieformalnych wyzwala bodźce (pozytywne bądź negatywne), które sprzyjają (bądź nie) wzrostowi efektywności inwestycyjnej i gospodarczej. Działania gospodarcze podmiotów są więc uwarunkowane instytucjonalnie. Zasadnicze znaczenie ma tu struktura bodźców, kształtowana przez stosowaną politykę oraz instytucje284. To otoczenie formalne i nieformalne oddziałuje na decyzje inwestycyjne. Określa tempo tworzenia kapitału i wzrostu zdolności wytwórczych gospodarki, zastosowaną strukturę czynników produkcji, siłę i szybkość reakcji na bodźce rynkowe oraz wzrost efektywności działań gospodarczych285.
Do zasadniczych aspektów obrazujących instytucje zaliczyć należy stwierdzenia, iż286: 1. Instytucje to przede wszystkim reguły gry w społeczeństwie. Są to wytworzone przez ludzi ograniczenia, które kształtują i determinują ich działania i interakcje. Instytucje stanowią swoisty układ składający się z reguł na trzech poziomach:
Zasady skodyfikowane i normy prawne, których zadaniem jest określenie podstawowych reguł i ułatwienie procesów wymiany pomiędzy podmiotami.
Powszechnie znane i akceptowane w danych grupach środowiskowe zasady nieformalne – są to reguły, których nie obejmuje stanowione prawo; ułatwiają one proces wymiany bez konieczności myślenia za każdym razem o jego warunkach. Chodzi o konsekwencje
280 Ewa Gruszewska, Instytucjonalne uwarunkowania wzrostu gospodarczego…, op cit., s. 32–33
281 Ibidem, s. 33.
282
T. Ozawa, Institutions, Industrial Upgrading…, op. cit. s. 184–185.
283 Ewa Gruszewska, Instytucjonalne uwarunkowania wzrostu gospodarczego…, op. cit., s. 33.
284 A. Wojtyna, Nowe kierunki badań nad rolą instytucji…, op. cit., s. 5.
285 Ewa Gruszewska, Instytucjonalne uwarunkowania wzrostu gospodarczego…, op. cit., s. 33–34.
286
P. Kurowski, Rozwój funduszy emerytalnych w wybranych krajach Europy Środkowo– Wschodniej, Wydawnictwo Matrix, Warszawa 2006, s. 40–41.
postępowania ułatwiające działanie za każdym razem, np. zasady poruszania się po drogach.
Wewnętrzne zasady i normy moralne dostosowane w drodze nabytych przekonań. Normy te, wewnętrznie przyjęte przez jednostki, nie muszą zawierać celu maksymalizacji zysku; mogą kształtować inne postawy, np. poświęcenie się dla innych.
2. Należy odróżnić instytucje – czyli zasady gry i zachowania, których celem jest definiowanie sposobów postępowania – od organizacji, czyli podmiotów uczestniczących w tej grze (np. poprzez transakcje wymiany287) stosując zasady, by osiągnąć własne cele. 3. Poprzez fakt ustalenia w miarę trwałej struktury ludzkich zachowań i interakcji instytucje
ograniczają wprawdzie jednostkom i organizacjom zestaw możliwych wyborów, lecz jednocześnie redukują niepewność związaną z niedotrzymywaniem warunków transakcji. Poziom kosztów transakcyjnych związanych z wymianą – a więc kosztów zdobywania informacji, mierzenia wartości nabywanych towarów, ochrony własności oraz wprowadzania w życie zawieranych kontraktów – jest określany przez strukturę instytucji.
4. Sam zestaw reguł (instytucji) podlega ewolucyjnym zmianom288. W procesie tym instytucje charakteryzują się jednak pewną „trwałością” czy inercją. Cechuje je bowiem „zależność od szlaku” – ewoluując, są zarazem kształtowane przez czynniki historyczne. Przeszłość warunkuje częściowo przyszłe zmiany, przy czym o ile najłatwiej jest zmienić zasady formalne, o tyle najtrudniej i najdłużej wpływa się na zmianę norm etycznych, którymi kierują się poszczególne osoby.
5. Do rozwoju efektywnych rynków nie wystarcza posiadać dobre rozwiązania prawne, umożliwiające konkurencję i uczciwe działanie czy także poszanowanie praw własności. Istnienie zasad zapisanych w prawie nie oznacza jednocześnie efektywnego sądownictwa i sprawnej władzy publicznej, które stoją na straży tych zasad. Oprócz zasad formalnych, kluczowe znaczenie ma wymiar zasad wewnętrznych ukształtowanych w kulturze konkretnych ludzi oraz społeczeństw. Dlatego instytucje – w tym zasady, jakimi kierują się ludzie – mają duże znaczenie.
Kolejny czynnik rozwoju gospodarczego to jakość instytucji, kluczowa przede wszystkim dla krajów uprzemysławiających się i stosunkowo słabo rozwiniętych, które dopiero budują instytucje nowoczesnego społeczeństwa i nowoczesnej gospodarki. Od instytucji zależy w tych krajach przyśpieszenie rozwoju, zmniejszenie skali ubóstwa i włączenie się do gospodarki światowej. Instytucje ekonomiczne, zarówno formalne (państwowe, samorządowe), jak i nieformalne (np. prawa własności intelektualnej), są ważne także dla krajów wysoko rozwiniętych, gdyż oddziaływują na organizację życia gospodarczego, na zdolność do inwestowania i wprowadzania innowacji, a w efekcie na dynamikę wzrostu gospodarczego. Ekonomiści Banku Światowego Kaufman, Kraay i Mastruzzi zaproponowali budowę agregatowego indeksu jakości instytucjonalnej (Institutional Quality Index IQI). Index opiera się na trzech filarach. Są nimi289:
1. Filar ekonomicznej jakości instytucji obejmujący takie wskaźniki jak:
prawa własności, prawo i porządek, jakość biurokracji290, korupcja, protekcja, szara strefa291;
wiarygodność demokracji, stabilność rządu, niezależność sądownictwa;
287 J. Platje, Bodźce i koszty transakcyjne a zmiany instytucjonalne oraz stan polskiej gospodarki w latach 1970–2000, Wydawictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2007, s. 29.
288 S. Voigt, How (Not) to Measure Institutions, Working Paper Series Social Science Research Network, 2009, s. 8.
289 A. Zielińska–Głębocka, Współczesna gospodarka światowa…, op. cit., s. 56–57.
290 J. Jagas, Zarządzanie systemowe. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Ekonomia, Opole 2008.
291 B. Chavance, Formal and Informal Institutional Change: The Experience of Postsocialist Transformation, “The European Journal of Comparative Economics”, 2008, Vol. 5, No. 1, s. 57.
stopień regulacji.
2. Filar społecznej jakości instytucji obejmujący takie wskaźniki jak: wolność prasy, wolności osobiste, indeks integralności fizycznej; prawa w zakresie pełnomocnictwa, wolność stowarzyszeń; polityczne, ekonomiczne i społeczne prawa kobiet;
3. Filar politycznej jakości instytucji obejmujący wskaźniki takie jak: ograniczenia w zakresie władzy wykonawczej;
prawa polityczne, poziom rozwoju demokracji;
efektywność władzy ustawodawczej niższego poziomu; efektywność władzy ustawodawczej wyższego poziomu; niezależność władz samorządowych.
Spełnienie wszystkich wymogów indeksu jakości instytucjonalnej jest niezwykle trudne, nawet dla krajów wysoko rozwiniętych. Jednak klasyfikacja czynników mających wpływ na jakość instytucji pomaga krajom wstępującym na ścieżkę wzrostu, a także krajom przechodzącym transformację lub restrukturyzację gospodarczą i polityczną w budowie nowoczesnej gospodarki i nowoczesnego społeczeństwa. Wszystkie kraje powinny dbać o jakość instytucji, traktując je jako podstawę nowoczesnego społeczeństwa i nowoczesnej gospodarki. Najważniejsze instytucje napędowe (tworzące rynek) to:
struktura własności w gospodarce tj. udział państwa we własności;
struktura praw własności, czyli stopień swobody prywatnej przedsiębiorczości; poziom ochrony praw własności, w tym korupcja;
natężenie konkurencji między dostawcami;
stopień otwarcia gospodarki na handel zagraniczny; pozycja fiskalna państwa.
Najważniejsze instytucje odpowiedzialne za stabilność gospodarki to: