Rozdział 3: BANKI A ROZWÓJ USŁUG POŚREDNICTWA FINANSOWEGO W POLSCE
3.3 Potencjał systemu bankowego a rozwój gospodarki Polski
W wyniku procesów uruchomionych na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku, trwających nadal, system bankowy w Polsce uległ głębokim przekształceniom o różnokierunkowym charakterze. Dotyczyły one liczby banków, form prawnych przedsiębiorstw bankowych, struktury własnościowej, udziału kapitału zagranicznego, wielkości i struktury aktywów itp431.
Dostosowanie struktury systemu bankowego, a zwłaszcza programu usług bankowych, do potrzeb klientów jest przesłanką dynamicznego rozwoju systemu bankowego. Ewolucja tegoż systemu uwzględnia też zmiany zachodzące w gospodarce światowej zgodnie z koncepcją funkcjonalną, zakładającą, że funkcje systemu finansowego są stałe mimo zmienności form instytucjonalnych. Oznacza to, że rozwój polskiego systemu bankowego jest następstwem rozwoju gospodarki rynkowej. Zapoczątkowane z końcem lat osiemdziesiątych przeobrażenia w polskim sektorze finansowym zaczęły przynosić zmiany ilościowe w połowie lat dziewięćdziesiątych432.
Na wykresie 3.3.1 przedstawiono strukturę podmiotową sektora bankowego w Polsce. Zasadnicze przekształcenia miały miejsce w latach dziewięćdziesiątych XX wieku433.
Wykres 3.3.1 Liczba banków i kas oszczędnościowo–kredytowych w Polsce w latach 1996–2010
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rozwój systemu finansowego w Polsce (z lat 2002–2011), Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa oraz danych: KNF, KSKOK i GUS.
System bankowy pozostaje największym segmentem usług pośrednictwa finansowego w polskiej gospodarce. Jego struktura zmieniła się na skutek wprowadzenia nowego prawa bankowego, pod wpływem prywatyzacji i konsolidacji zarówno w grupie banków
431J. Czekaj, Rynki, instrumenty…, op. cit., s. 254.
432
M. Al–Kaber, Rynki finansowe…, op. cit., s. 370.
433 J. Czekaj, Rynki, instrumenty…, op. cit., s. 254. 1591 1475 1378 1295 858 754 673 667 660 655 647 645 649 643 646 0 200 400 600 800 1000 1200 1400 1600 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
komercyjnych, jak i spółdzielczych. Pomimo spadkowej tendencji ogólnej liczby banków zwiększyła się liczba banków kontrolowanych przez inwestorów zagranicznych. W wyniku zachodzących zmian ukształtowała się struktura sektora bankowego, w którym dominują banki kontrolowane przez inwestorów zagranicznych.
Lata 1996–2003 to okres szybkich zmian strukturalnych i technologicznych w bankach komercyjnych stanowiących podstawę polskiego sektora finansowego. W konsekwencji tych zmian banki komercyjne działające w Polsce stały się coraz bardziej innowacyjnymi instytucjami, zaawansowanymi w wykorzystywaniu najnowszych technologii informatycznych i oferującymi nowoczesne produkty bankowe. Dominowała konsolidacja właścicielska, będąca naturalną konsekwencją wcześniejszej prywatyzacji banków krajowych i pozyskania dla nich zagranicznych inwestorów strategicznych, a następnie spowodowana ich połączeniami poza granicami kraju, w wyniku nasilających się fuzji w skali globalnej. Należy zauważyć, że największe nasilenie procesów konsolidacyjnych miało miejsce między 1999r. a 2002r.434 W 2003r. tempo konsolidacji z udziałem największych banków w Polsce, jak i również na świecie, osłabło. Od 2003r. widoczna jest pewnego rodzaju stabilizacja. Ilość banków ogółem waha się i stanowi około 650, z niewielką tendencją spadkową. W 2010r. działalność operacyjną prowadziło 646 banków i oddziałów instytucji kredytowych. Tendencję spadkową można zaobserwować również wśród banków komercyjnych (w latach 1996–2010 spadek z 81 do 49). W 2010r., ilość banków komercyjnych nie zmieniła się, ale za to w ciągu roku działalność operacyjną podjął jeden nowy bank, zaś dwa inne połączyły się435. Ilość banków spółdzielczych w latach 1996–2002 spadła również o ponad połowę (1394 w 1996r., a w 2002r. do 606). Od 2003r. ilość banków spółdzielczych nadal spada, jednak w znacznie wolniejszym tempie. Liczba banków spółdzielczych w latach 2009–2010 nie uległa zmianie (576), choć część z nich (11) zmieniło swoje zrzeszenie. Wszystkie banki spółdzielcze (poza jednym działającym samodzielnie) były skupione w trzech bankach zrzeszających: Banku Polskiej Spółdzielczości SA (359 zrzeszonych banków), Gospodarczym Banku Wielkopolskim SA (150 zrzeszonych banków) i Mazowieckim Banku Regionalnym SA (66 zrzeszonych banków). Tak znaczące zmiany ilościowe dotyczące banków są związane przede wszystkim z ogólnym trendem dla całej Unii Europejskiej, jakim jest konsolidacja sektora bankowego, co bezsprzecznie ma również miejsce w Polsce. Spadek liczby banków nie wynika jednak ze zjawiska upadłości banków, chociaż takie też się zdarzały, ale przede wszystkim z transakcji fuzji i przejęć.
Liczba kas oszczędnościowo–kredytowych w latach 1996–1999 wzrosła z 168 do 228, jednak od 2000r. widoczny jest znaczący spadek instytucji. W 2010r. na rynku funkcjonowało 61 kas oszczędnościowo–kredytowych.
Największe fuzje i przejęcia na polskim rynku finansowym w pierwszej dekadzie XXI wieku dotyczyły sektora bankowego. Pomimo konsolidacji sektora bankowego należy zauważyć, że nie przybiera ona formy ograniczającej konkurencję między bankami w tym sensie, że podstawowe wskaźniki sektora bankowego ulegają obniżeniu436.
Sektor bankowy pozostaje największym segmentem rynku finansowego w Polsce, chociaż jego udział w aktywach sektora finansowego zmniejszył się na skutek szybszego wzrostu aktywów instytucji niebankowych (funduszy inwestycyjnych, otwartych funduszy emerytalnych i zakładów ubezpieczeń) 437.
434
M. Pawłowska, Wpływ procesów konsolidacyjnych na poziom konkurencji i efektywność systemów bankowych – wyniki badań ilościowych, [w:] Konkurencyjność sektora bankowego po wejściu Polski do Unii Europejskiej, red. E. Balcerowicz, Zeszty Bre–Bank Case, Centrum Analiz Społeczno–Ekonomicznych, Warszawa 2005, nr 76, s. 30.
435
A. Kotowicz, Raport o sytuacji banków w 2010r., Wydawnictwo Urzędu Kontroli Nadzoru Finansowego, Warszawa 2011, s. 13.
436 Pośrednictwo finansowe w Polsce, red. W. Przybylska–Kapuścińska, Wydawnictwo Fachowe CeDeWu, Warszawa 2009, s. 19.
437
Sytuacja finansowa banków w 2005 r. Synteza, Wydawnictwo Wydziału Analiz Systemu Bankowego w Biurze Analiz Systemu Bankowego Głównego Inspektoratu Nadzoru
Na przestrzeni analizowanych piętnastu lat aktywa sektora bankowego wzrosły niemal sześciokrotnie (197,1 mld zł w 1996r.; 1158,5 mld zł w 2010r.), przy czym da się zauważyć, iż w latach 2006–2008 wartość aktywów powiększyła się szczególnie szybko.
Wykres 3.3.2 Aktywa netto systemu bankowego w Polsce w latach 1996–2010
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rozwój systemu finansowego w Polsce (z lat 2002–2011), Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa oraz danych: KNF, KSKOK i GUS.
Niekwestionowaną pozycję lidera zajmuje PKO BP (170 mld zł), wicelidera Pekao (około 130 mld zł), a trzecią pozycję BRE (blisko 85 mld zł). W dalszej kolejności znajdują się ING BSK i BGK z aktywami powyżej 60 mld zł oraz grupa kilku podmiotów z aktywami powyżej 35 mld zł. Aktywa banków spółdzielczych wzrosły ponad dziesięciokrotnie (9,1 mld zł w 1996r., 96,4 mld zł w 2010r.), ale większości tych banków nie przekraczały 100 mln zł. Liderami w tym segmencie pozostawały Krakowski Bank Spółdzielczości i Podkarpacki Bank Spółdzielczy, których poziom aktywów zbliżał się do 2 mld zł oraz Wielkopolski Bank Spółdzielczy (1 mld zł.)438.
Spółdzielczość kredytowa jest integralną częścią rynku finansowego w krajach rozwijających się. Rozwój tych instytucji doprowadził do wyodrębnienia regionalnych uwarunkowań funkcjonowania unii kredytowych439 uzależnionych od wymagań członków440. Na koniec 2010r. SKOK–i441 działały w ponad 1800 oddziałach zlokalizowanych głównie w mniejszych miastach, obsługując ponad dwa miliony klientów. W 2010r. liczba klientów SKOK–ów przekroczyła 2,1 miliona, czyli prawie 15% polskich gospodarstw domowych. Największy z nich, SKOK Stefczyka, miał 350 oddziałów i 670 tysięcy członków – jedną trzecią całego rynku. Od 2005r. do 2010r. SKOK–i rosły w tempie średnio ponad 20% rocznie. W 2010r. ich aktywa ogółem osiągnęły kwotę 13,2 mld zł. Pomimo wysokiego
Bankowego, Warszawa 2006, s. 5; S. Heffernan, Nowoczesna bankowość, Państwowe
Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2007, s. 631.
438 A. Kotowicz, Raport o sytuacji banków w 2010r.…, op. cit., s. 14.
439 N. Ryder, C. Chambers, The Credit Crunch – Are Credit Unions Able to Ride Out the Storm? “Journal of Banking Regulation”, 2009, Vol. 11, No. 1, s. 78–79.
440
S. K. Bossoutrot, Microfinance in Russia: Broadening Access to Finance for Micro and Small Entrepreneurs, World Bank Publications, Washington 2005, s. 24–29.
441 A. Rzeczycka, G. Golawska–Witkowska, Efektywność funkcjonowania wybranych instytucji finansowych – analiza porównawcza spółdzielczych kas oszczędnościowo–kredytowych i banków spółdzielczych, [w:] Spółdzielcze kasy oszczędnościowo–kredytowe – charakterystyka, rozwój, otoczenie, „Pieniądze i Więź”, 2007, s. 370.
197,1 251,6 320,7 364,4 430,4 469,5 466,4 488,7 537,7 573,2 681,8 792,8 1039,11059,6 1158,5 0 200 400 600 800 1000 1200 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Aktywa bankowe Aktywa banków komercyjnych
tempa wzrostu, suma aktywów SKOK–ów stanowi jednak jedynie około 1,2% wszystkich aktywów sektora bankowego. O sile ekonomicznej banków świadczy relacja ich aktywów w porównaniu z produktem krajowym brutto (PKB) – wykres 3.3.3.
W latach 1996–2001 wskaźnik udziałów aktywów sektora bankowego w PKB wzrastał z niskiego poziomu442 51% do 65,1%. Następnie wzrósł w kolejnych latach do poziomu niewiele powyżej 82%. Pod tym względem polski sektor bankowy wygląda niekorzystnie na tle państw UE443, gdzie wskaźnik prezentowany wynosi w Irlandii, Wielkiej Brytanii ponad 500%; w Holandii, Francji, Austrii ponad 400%; Niemczech, Szwecji, Hiszpanii ponad 300%444.
Sektor bankowy wśród instytucji finansowych odgrywa pierwszoplanową rolę pod względem udziałów w rynku. Udział sektora bankowego w strukturze aktywów od roku 1996 (udział 94%) znacząco się obniżył. Na koniec 2010r. aktywa sektora bankowego stanowiły około 70% całego systemu finansowego (bez NBP), przy czym aktywa największego banku były porównywalne z całością aktywów pozostałych komponentów systemu finansowego. W związku z tym stabilność sektora bankowego, odpowiednia polityka makroekonomiczna i dyscyplina rynkowa445 mają kluczowe znaczenie dla stabilności całego systemu finansowego.446
Wykres 3.3.3 Udział aktywów systemu bankowego w Polsce w latach 1996–2010
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rozwój systemu finansowego w Polsce (z lat 2002–2011), Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa oraz danych: KNF, KSKOK i GUS.
Znaczenie banków spółdzielczych w sektorze, mimo ich dużej liczby, ogranicza się głównie do rynków lokalnych, a liczba tych banków zdecydowanie zmalała. Udział banków spółdzielczych w aktywach sektora utrzymuje się na stabilnym poziomie 5%.
Dla pełnego przedstawienia struktury systemu bankowego i prawidłowego funkcjonowania systemu bankowego niezbędne jest istnienie instytucji okołobankowych. Jak dowodzi doświadczenie krajów rozwiniętych, ale także dorobek trwającej transformacji
442 E. Ostrowska, Banki na rynkach kapitałowych, Polskie Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2005, s. 210–211.
443
M. Stefański, Kierunki ewolucji sektora bankowego w Polsce po 1998 roku, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Humanistyczno–Ekonomicznej we Włocławku, Włocławek 2006, s. 124.
444 A. Kotowicz, Raport o sytuacji banków w 2010r..., op. cit., s. 14.
445 R. W. Kaszubski, Funkcjononalne źródła prawa bankowego, Oficyna Wydawnicza Wolters Kluwer Business, Kraków 2006, s. 25.
446 A. Kotowicz, Raport o sytuacji banków w 2010r…, op. cit., s. 14.
6% 7% 5% 5% 4% 1% 1% 4% 5% 4% 6% 7% 5% 2% 4% 51% 53% 58% 59% 63% 65% 60% 60% 61% 58% 64% 68% 82% 79% 83% 26% 22% 17% 12% 11% 5% 7% 6% 9% 11% 8% 10% 9% 6% 4% 94% 95% 93% 91% 88% 85% 80% 76% 74% 69% 67% 65% 74% 71% 70% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Tempo wzrostu PKB Aktywa bankowe do PKB
systemowej w krajach Europy Środkowo–Wschodniej, szczególnie ważne jest powołanie do życia instytucji umożliwiającej sprawne dokonywanie rozliczeń międzybankowych. Praktyka dotycząca polskiego systemu bankowego pokazuje, że ważny jest współudział banku centralnego w konstrukcji sprawnego i nowoczesnego systemu rozliczeń. Dużą wagę należy poświęcić dla instytucji informacyjnych, agencji ratingowych, zrzeszenia bankierów czy związków banków447.
Wykres 3.3.4 Liczba zatrudnionych w polskim sektorze bankowym (bez placówek zagranicznych)
w latach 1996–2010 (w tys.)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Sytuacja finansowa banków w 2005 roku. Synteza, Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa 2006, s. 29 oraz danych: KNF, KSKOK i GUS.
Ważnym elementem działalności sektora bankowego i procesów transformacji są zmiany poziomu zatrudnienia448 w sytuacji występowania niekorzystnych tendencji na wielu branżowych rynkach pracy. W latach 1996–1999 odnotowano wzrost zatrudnienia w sektorze banków komercyjnych o około 5 tysięcy. Lata 2000–2004 to okres znacznego spadku liczby zatrudnionych o prawie 20 tysięcy. W 2005r. zanotowano już jednak przyrost liczby zatrudnionych i ta tendencja trwała do 2008r. Zatrudnienie w sektorze bankowym komercyjnym zwiększyło się o 28 tys. etatów. Wzrost zatrudnienia odnotowały nie tylko dynamicznie rozwijające się średnie banki detaliczne, działające na rynku kredytów dotyczących nieruchomości i konsumpcyjnych, lecz także większość banków z pierwszej dziesiątki449. Lata 2009–2010 to względna stabilizacja poziomu zatrudnienia w sektorze banków komercyjnych, jednak na poziomie niższym o ponad 6 tys. niż w 2008r.
Zatrudnienie w sektorze banków spółdzielczych systematycznie, choć w różnym tempie, wzrastało w latach 1996–2010 i w 2010r. zatrudnionych było 34,4 tys. osób.
W latach 2006–2009 zanotowano wzrost zatrudnienia w SKOK–ach do 7900 osób. Zmniejszenie zatrudnienia ogółem w SKOK w 2010r. wiązało sie z mniejszą liczbą kas, co wynikało z fuzji wśród tych instytucji oraz konieczności ograniczania kosztów działalności operacyjnej. Średni poziom zatrudnienia, przypadający na jedną SKOK, wzrósł z 79,7 w 2006r. do 132 osób zatrudnionych w 2010r.450
447 A. Janc, Bank i jego miejsce w pośrednictwie…, op. cit., s. 75.
448 M. Stefański, Kierunki ewolucji sektora…, op. cit., s.140.
449 Sytuacja finansowa banków w 2005 r. Synteza…, op. cit., s. 7.
450
Wyniki finansowe spółdzielczych kas oszczędnościowo–kredytowych 2006–2010, Wydawnictwo Głównego Urzędu Statystycznego, Warszawa 2011, s. 35.
144,2 147,1 149 149,6 144,2 138,8 131,9 124,1 122 124,6 126,7 134,7 147,8 141,1 142,5 25,3 25,1 25 25,1 25,7 26,4 26,8 27,2 27,6 28,3 31,3 32,4 33,5 33,9 34,4 169,5 172,2 174 174,7 169,9 165,2 158,7 151,3 149,6 152,9 158 167,1 181,3 175 176,9 0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 200 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Procesy fuzji i przejęć prowadzą do zmian koncentracji. Zmiany koncentracji w polskim sektorze bankowym mierzone są wskaźnikami CR5, CR10, oraz indeksem HHI – co ilustruje wykres 3.3.5. Analizując zmienność wskaźników koncentracji w polskim sektorze bankowym należy zauważyć, że w części analizowanego okresu (1998–2001) wskaźniki te wykazują tendencję wzrostową. Wzrostowi wskaźników koncentracji sprzyjały fuzje i przejęcia realizowane przez duże banki. Z kolei w latach 2002–2010 miary koncentracji nieznacznie spadły, mimo dalszego spadku liczby banków komercyjnych. Nieznaczny spadek wskaźników koncentracji był spowodowany wolniejszym rozwojem dużych banków, a szybszym małych i średnich451.
Wykres 3.3.5 Wskaźniki koncentracji aktywów sektora bankowego w latach 1997–2010 (w %)
CR5 i CR10 oznaczają udział 5 i 10 największych banków w aktywach netto sektora bankowego (lewa oś); Wskaźnik HHI (prawa oś).
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rozwój systemu finansowego w Polsce (z lat 2002–2011), Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa oraz danych: KNF, KSKOK i GUS.
Tendencję wzrostową notuje się w koncentracji banków, mierzonej indeksem HHI. Do 2001r. zjawisku temu sprzyjały fuzje i przejęcia przez duże banki. Od 2002r. miara koncentracji maleje, czego przyczyną jest zwolnienie procesów konsolidacyjnych, jak również fakt, iż udział w rynku usług bankowych banków małej i średniej wielkości zwiększa się, stanowiąc konkurencję dla największych banków452.
Niski poziom koncentracji wskaźnika HHI, który na przestrzeni 15 lat kształtował się na poziomie od 0,06 do 0,09, także znacznie niższy niż w krajach Unii Europejskiej udział w rynku największych banków świadczy o znacznej konkurencji w sektorze bankowym453.
Mocna pozycja banków kontrolowanych przez inwestorów zagranicznych jest charakterystyczna dla sektorów bankowych krajów Europy Środkowej, a udział ich aktywów jest jeszcze wyższy niż w Polsce454. Sądzić można, że spośród wielu przyczyn takiego stanu rzeczy dwie są najważniejsze. W krajach tych w początkowym okresie transformacji brak było prywatnych inwestorów z wystarczającym kapitałem,
451
Rozwój systemu finansowego w Polsce w latach 2002–2003…, op. cit., s. 73.
452 M. Stefański, Kierunki ewolucji…, op. cit., s. 124.
453 Bank na rynku finansowym, red. E. Miklaszewska, Oficyna Wydawnicza Wolters Kluwer Business, Warszawa 2010, s. 357.
454
Banking Structures in the New EU Member States, The European Central Bank, Frankfurt am Main, January 2005, s. 32–39. 0,07 0,07 0,08 0,08 0,09 0,09 0,08 0,07 0,07 0,06 0,06 0,06 0,06 0,06 48 45 50 48 57 56 54 50 49 48 47 46 45 44 68 65 70 69 81 80 78 72 69 67 65 62 63 62 0,00 0,01 0,02 0,03 0,04 0,05 0,06 0,07 0,08 0,09 0,10 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 HHI w % CR5 w % CR10 w %
aby uczestniczyć w prywatyzacji banków. Drugą przyczyną była przyjęta strategia prywatyzacyjna, która polegała na poszukiwaniu branżowych inwestorów strategicznych, ponieważ nadmiar własności państwowej w sektorze bankowym może być szkodliwy dla całej gospodarki narodowej455. Przykład Polski świadczy o tym, że nie wykorzystano do prywatyzacji środków finansowych samorządów lokalnych i oszczędności społeczeństwa. Znacznie niższy udział inwestorów zagranicznych w aktywach banków notowany jest w państwach UE15, między innymi dlatego, że ich ustawodawstwo zawiera wobec nich pewne ograniczenia456.
Wykres 3.3.6 Struktura własnościowa aktywów polskiego sektora bankowego według kraju pochodzenia
pierwotnie dominującego w 2010r.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rozwój systemu finansowego w Polsce w 2010r., Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa 2012.
Zdecydowana zmiana w strukturze aktywów miała miejsce w 1999r., kiedy to zmieniła się relacja w udziałach inwestorów polskich i zagranicznych. Struktura własnościowa aktywów polskiego sektora bankowego w latach 2001–2008 była ustabilizowana. Udziały inwestorów zagranicznych minimalnie zwiększały się, osiągając poziom ponad 70%. Od 2009r. widoczna jest tendencja spadkowa udziałów inwestorów zagranicznych w strukturze aktywów. Na koniec 2010r. (wykres 3.3.6) w polskich rękach było 35% udziałów w strukturze aktywów. Udział inwestorów włoskich wynosił 12%, niemieckich 10% a holenderskich 9%. Istotny udział w aktywach posiadali też Amerykanie – 6%, Hiszpanie – 6%, Francuzi – 5% i Portugalczycy – 4%.
Znaczący udział kapitału zagranicznego w polskich bankach postrzegany jest poniekąd jako zagrożenie suwerenności457. Dla stabilności systemu bankowego struktura własności jest bardzo istotna, gdyż wpływa ona na jakość nadzoru właścicielskiego oraz konkurencyjność, rozumianą jako zdolność do długookresowego efektywnego wzrostu458
455 J. E. Stiglitz, Ekonomia sektora publicznego, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2004, s. 235–242.
456 M. Stefański, Kierunki ewolucji…, op. cit., s. 117.
457 M. Janicka, Integracja czy izolacja. Kapitał zagraniczny w polskich instytucjach finansowych, „Bank i Kredyt”, 2001, nr 4.
458
Barbara Bakier, Kazimierz Meredyk, Istota i mechanizm konkurencyjności, [w:] Konkurencyjność gospodarki polskiej a rola państwa przed akcesją do Unii Europejskiej,
Polska 35% Włochy 12% Niemcy 10% Holandia 9% USA 6% Hiszpania 6% Francja 5% Portugalia 4% Pozostałe 13% Polska Włochy Niemcy Holandia USA Hiszpania Francja Portugalia Pozostałe
i możliwości rozwoju. Bank, którego właścicielem jest renomowana instytucja finansowa, napotyka mniejsze trudności w pozyskiwaniu kapitałów umożliwiających rozwój. Pozytywnym efektem zaangażowania inwestorów zagranicznych – pochodzących głównie z krajów o wysokim stopniu rozwoju ekonomicznego – jest dokapitalizowanie banków krajowych, wdrożenie nowoczesnych metod zarządzania i technik elektronicznej bankowości. Argumenty zwolenników obrony polskości systemu bankowego nie mają racji bytu w dobie globalizacji oraz członkostwa Polski w UE459. Polska, jako kraj rozwijający się, ciągle będzie potrzebowała kapitału zagranicznego, a dotychczasowe doświadczenia funkcjonowania krajowych banków na Jednolitym Rynku Europejskim są znaczące460.
Wykres 3.3.7 Struktura aktywów i pasywów sektora bankowego w 2010r.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rozwój systemu finansowego w Polsce w 2010r., Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa 2012.
W strukturze aktywów sektora bankowego w 2010r. podstawowa działalność bankowa (udzielanie kredytów, lokowanie środków w papiery wartościowe – instrumenty dłużne i kapitałowe, lokowanie środków na krajowym i zagranicznym rynku międzybankowym) generuje zasadniczą część sumy bilansowej (92,8%). Należności od sektora niefinansowego w strukturze aktywów polskiego sektora bankowego są większe niż w przypadku państw o bardziej rozwiniętych systemach bankowych. Wynika to z koncentracji polskich banków na świadczeniu tradycyjnych usług bankowych, przede wszystkim przyjmowaniu depozytów i udzielaniu kredytów klientom niefinansowym. Jednocześnie stosunek należności od sektora niefinansowego do PKB jest niższy niż w przypadku państw strefy euro461.
W strukturze pasywów, które mogą finansować akcję kredytową, znajdują się depozyty klientów, środki zagraniczne, kapitały i rezerwy oraz zobowiązania z tytułu własnej emisji – ich udział w bilansie na koniec 2010r. wyniósł 89,1%. Niski stopień dywersyfikacji struktury pasywów – istotnego źródła finansowania – to depozyty i środki zagraniczne (łączny udział w sumie bilansowej 76,2%).
red. Henryk Podedworny, Jerzy Grabowiecki, Henryk Wnorowski, Wydawnictwo
Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2000, s. 38.
459 A. Szelągowska, Kapitał zagraniczny w polskich bankach, Wydawnictwo Poltext, Warszawa 2004, s. 154 –160.
460 M. Stefański, Kierunki ewolucji…, op. cit., s. 120.
461 Rozwój systemu bankowego w Polsce w 2010, red. P. Sobolewski, D. Tymoczko, Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa 2011, s.110.
69,94% 18,95% 3,98% 3,17% 3,02% 62,23% 2,36% 13,49% 17,35% 4,49% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Aktywa Pasywa Pozostałe pasywa Pasywa zagraniczne Kapitał i rezerwy
Emisja dłużnych papierów wartościowych Jednostki uczestnictwa w funduszach rynku pieniężnego
Depozyty i inne zobowiązania wobec podmiotów krajowych
Pozostałe aktywa Aktywa trwałe Aktywa zagraniczne
Papiery z prawem do kapitału i oddziały wyemitowane przez podmioty krajowe Jednostki uczestnictwa w funduszach rynku pieniężnego
Dłużne papiery wartościowe wyemitowane przez podmioty krajowe
Kredyty, pożyczki i inne należności od podmiotów krajowych
Na koniec 2010r. suma bilansowa krajowego sektora bankowego wyniosła 1237 mld zł. W ostatnich latach można było stwierdzić relatywnie niską dynamikę wzrostu zobowiązań od sektora niefinansowego, co jest związane z niską aktywnością w segmencie kredytów dla przedsiębiorstw oraz kredytów konsumpcyjnych. Niemniej relacja kredytów do depozytów sektora niefinansowego, która w latach 2007–2010 wyraźnie wzrosła, pozostała na koniec 2010r. powyżej 1,1, co przedstawiono na wykresie 3.3.8. Taka sytuacja może oznaczać konieczność odwołania się do alternatywnych źródeł finansowania rozwoju akcji kredytowej w niedalekiej przyszłości462.
Wykres 3.3.8 Relacja kredytów do depozytów krajowego sektora niefinansowego
Kredyty bankowe dla podmiotów krajowych oraz depozyty i inne zobowiązania wobec podmiotów krajowych, z wyłączeniem podmiotów sektora publicznego i finansowego.
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rozwój systemu finansowego w Polsce (z lat 2002–2011), Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa oraz danych: KNF, KSKOK i GUS.
Struktura portfela kredytów w polskim sektorze bankowym zbliżyła się do struktury w strefie euro. Obecnie charakteryzuje ją udział kredytów dla przedsiębiorstw (33,9%), udział kredytów konsumpcyjnych (17,5%) i mieszkaniowych (40,9%).
W okresie pierwszej dekady XXI wieku nie zmniejszył się dystans Polski do krajów strefy euro. Pomimo dynamicznego rozwoju rynku kredytów, nadal utrzymuje się znaczna dysproporcja między Polską a strefą euro w zakresie relacji kredytów na mieszkańca do PKB
per capita. W Polsce kredyty mieszkaniowe per capita, kredyty konsumpcyjne per capita
i kredyty przedsiębiorstw per capita wobec strefy euro wynoszą odpowiednio 15,5%, 39,4% i 10,5%. Skala dysproporcji między Polską a strefą euro w zakresie relacji kredytów na mieszkańca do PKB per capita najmniejsza jest w przypadku kredytów konsumpcyjnych. Dużo większe dysproporcje są w poziomie rozwoju kredytów mieszkaniowych, a zwłaszcza kredytów dla przedsiębiorstw. Osiągnięcie wyższej dynamiki kredytów aktywów ogółem w pierwszej dekadzie XXI wieku było możliwe dzięki zmianie sumy bilansowej.
Udział kredytów w sumie bilansowej na koniec 2010r. wyniósł 61%. Dzięki dostępności taniego finansowania, które umożliwiło bankom stworzenie atrakcyjnej oferty zwłaszcza kredytów mieszkaniowych, stanowiło efekt znacznego zapotrzebowania na mieszkania. Dynamiczny rozwój kredytów mieszkaniowych generowany jest głównie przez wzrost kredytów walutowych, znacznie tańszych od kredytów złotówkowych, dzięki
462
Raport o funkcjonowaniu polskiego rynku finansowego w ujęciu międzysektorowym, red. A. Wolak…, op. cit., s. 35.
0,69 0,7 0,72 0,76 0,72 0,73 0,77 0,76 0,73 0,77 0,91 1 1,09 1,15 0,6 0,7 0,8 0,9 1 1,1 1,2 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Relacja kredytów do depozytów krajowego sektora niefinansowego
pozyskanym środkom finansującym. Na koniec 2010r. wartość kredytów mieszkaniowych w Polsce osiągnęła wysokość 300 mld zł, z czego największy przyrost 55,5% (166,5 mld zł) przypadł na okres zaledwie 3 lat (2006–2008).
Wykres 3.3.9 Rozwój akcji kredytowej w latach 2000–2010 (roczna zmiana – ujęcie nominalne w mld zł)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rozwój systemu finansowego w Polsce (z lat 2002–2011), Wydawnictwo Narodowego Banku Polskiego, Warszawa oraz danych: KNF, KSKOK i GUS.
Na rynku kredytów dla przedsiębiorstw w latach 2001–2010 utrzymuje się stosunkowo stabilny (na poziomie 25%–30%), udział kredytów walutowych. Na przestrzeni od 1996r. do 2010r. największe zróżnicowanie struktury źródeł finansowania miało miejsce od 2005r. do 2008r., ponieważ był to okres zwiększonego napływu środków zagranicznych. Poza tym okresem finansowanie działalności bankowej w Polsce miało