Interpretacja pojęć z zakresu ekonomii środowiska, ekonomii ekologicznej i ekonomii zrównoważonej

Poznawcze, jak i utylitarne funkcje ekonomii w zakresie problematyki ekonomiczno-ekologicznej polegają na tworzeniu przesłanek ekonomicznej racjonalizacji gospodarowania zasobami środowiska przyrodniczego i polityki jego ochrony. Przegląd kierunków i sposobów rozwoju poglądów ekonomicz-no-ekologicznych w teorii ekonomii pozwala dostrzec dwa podstawowe po-dejścia, które można traktować jako paradygmaty:

1 Ekorozwój należy uważać za pojęcie węższe pod względem podmiotowym w stosunku do pojęcia trwałego rozwoju. Odpowiada ono przyrodocentrycznemu spojrzeniu na kategorię trwałego rozwoju, który w prak-tyce oznacza integrację pięciu ładów: środowiskowego (ekologicznego), gospodarczego, społecznego, prze-strzennego i instytucjonalno-politycznego.

– ekologiczny paradygmat ekonomii (postulat ekologizacji ekonomii i aktyw-ności gospodarczej),

– paradygmat ekonomizacji środowiska przyrodniczego w kontekście jego ochrony i wykorzystania gospodarczego.

Ekologiczny paradygmat ekonomii oznacza traktowanie ekologicznych uwarunkowań i celów rozwoju gospodarczego jako absolutnie nadrzędnych w stosunku do uwarunkowań i celów formułowanych i analizowanych w tra-dycyjnej, głównie neoklasycznej teorii ekonomii. Zgodnie z nim, nie zasoby kapitału rzeczowego czy jego akumulacja, ale zasoby kapitału naturalnego są najważniejszym ograniczeniem współczesnego rozwoju gospodarczego. Jego stałość i niepogarszająca się jakość środowiska przyrodniczego to najważ-niejszy cel tego rozwoju.

Paradygmat ekonomizacji środowiska przyrodniczego związany jest z neoklasyczną ekonomią środowiska. Zgodnie z nim można i należy wykorzys-tywać instrumenty ekonomicznej analizy optymalizacyjnej, zarówno statycznej, jak i dynamicznej, do określania metod i instrumentów, za pomocą których w polityce ekologicznej minimalizuje się koszty osiągania założonych lub po-żądanych celów ekologicznych. Paradygmat ekonomizacji środowiska przyrod-niczego nie wyklucza potrzeby poszukiwania przez teorię ekonomii nowych metodologicznych podstaw badania związków między gospodarką a środowis-kiem przyrodniczym. Oba paradygmaty wywarły duży wpływ na rozwój dwóch nowych dyscyplin w ramach nauk ekonomicznych – ekonomii ekologicznej i ekonomii środowiska².

Zdaniem S. Czai i B. Fiedora na obecnym etapie rozwoju obu dyscyplin

− ekonomii ekologicznej i ekonomii środowiska − rysuje się kilka scenariuszy dalszej ewolucji w tym zakresie:

– samodzielny, odrębny i częściowo niezależny rozwój obu dyscyplin, – droga ku syntezie polegającej na „wtopieniu się” jednej dyscypliny w

dru-gą, przy przejęciu przez którąś z nich dominacji,

– zanik obu dyscyplin i przejęcie ich problemów badawczych przez szkoły teoretyczne z głównego nurtu ekonomii,

– powstanie nowej dyscypliny wykorzystującej dorobek obu dyscyplin, bę-dącej teoretyczną podstawą strategii rozwoju zrównoważonego, czyli eko-nomii zrównoważonej.

Czwarty scenariusz dominuje w literaturze niemieckiej, gdzie idee eko-nomii ekologicznej to punkt wyjścia do wypracowania ekoeko-nomii zrówno-ważonej, która ma być teoretyczną podstawą strategii zrównoważonego roz-woju. Dyscyplina taka powinna opierać się na kilku elementach. Są to:

2 S. Czaja, B. Fiedor: Ekonomia środowiska i ekologiczna jako filary ekonomii zrównoważonego rozwoju.

W: Ekonomia zrównoważonego rozwoju. Materiały do studiowania. Red. B. Poskrobko. WSE, Białystok 2010, s. 30-32 oraz Podstawy ekonomii środowiska i zasobów naturalnych. Red. B. Fiedor. C.H. Beck, War-szawa 2002, s. 42-46.

– mocna koncepcja trwałości,

– korekta redukcjonistycznej metodologii ekonomii środowiska w kierunku ujęcia pluralistycznego,

– ewolucja ekonomii głównego nurtu i ekonomii ekologicznej w kierunku ekonomii zrównoważonej,

– właściwa struktura wewnętrzna ekonomii ekologicznej,

– trwały i zrównoważony rozwój i ekonomia zrównoważona opierają się na zasadach etyczno-filozoficznych, w tym na wezwaniu do poczucia od-powiedzialności za swoje działania,

– interdyscyplinarność podejścia metodologicznego,

– konieczność zmian ramowych warunków gospodarowania przez wykorzys-tanie instrumentów polityczno-prawnych i instytucjonalno-organizacyjnych, – konieczność właściwej identyfikacji pojęcia trwałości i wypracowania

nowych mierników rozwoju społeczno-ekonomicznego,

– społeczno-ekologiczna gospodarka rynkowa lub gospodarka mieszana jako model gospodarki,

– identyfikacja głównych globalnych uwarunkowań zrównoważonego roz-woju³.

Zdaniem większości polskich ekonomistów zrównoważony rozwój i jego strategie nie posiadają dobrze opracowanej teoretycznej podstawy i postulat jej opracowania jest zasadny tym bardziej, że pozwoliłoby to uogólnić bogate prak-tyczne doświadczenia w tym zakresie. Ponadto ekonomia zrównoważona mogłaby się stać płaszczyzną syntezy dorobku współczesnych nauk ekomicznych w zakresie problemów ekonomiczekologicznych. Powstanie no-wej dyscypliny daje możliwość nowatorskiego ujęcia problemów badawczych, które już się pojawiają w pracach badawczych, doktorskich i habilitacyjnych.

Istnieje wiele koncepcji zapewnienia takiej podstawy dalszego rozwoju o wzrastającej restryktywności, określanej jako „słaba”, „wrażliwa”, „silna”,

„restrykcyjna” trwałość rozwoju.

– Według zasady „słabej: konieczne jest tylko, aby całkowita wielkość za-sobów była zachowana, bez zwracania uwagi na ich strukturę. Wynika to z przekonania o całkowitej substytucyjności różnych rodzajów zasobów w ramach dostępnych technologii oraz możliwości ekonomicznych.

– Realizacja zasady „wrażliwej” wymaga nie tylko zachowania całkowitej wielkości zasobów, jak w zasadzie „słabej”, ale również zachowania ich struktury. Wynika to z przekonania o ograniczonej możliwości substytucji pomiędzy różnymi rodzajami zasobów.

– Zasada „silna”, wynikająca z przekonania o braku możliwości substytucji pomiędzy różnymi rodzajami zasobów, wymaga zachowania wszystkich rodzajów zasobów co do ilości, struktury i jakości.

3 H. Rogall: Podstawowe założenia ekonomii zrównoważonej. W: Od koncepcji ekorozwoju do ekonomii zrównoważonego rozwoju. Red. D. Kiełczewski. WSE, Białystok 2009, s. 77-107.

– Zasada „restrykcyjna” wzywa do absolutnego zachowania wszystkich ro-dzajów zasobów, zarówno naturalnych, jak i innych związanych z działal-nością człowieka, takich jak kapitał antropogeniczny, ludzki czy społeczny.

W dyscyplinach naukowych, takich jak: ekonomia środowiska, ekonomia ekologiczna i ekonomia zrównoważonego rozwoju zwraca się uwagę na po-rządkujące znaczenie dla określenia zasad trwałości rozwoju. Odzwierciedlają one różne poziomy ekologicznego i ekonomicznego odniesienia oraz istniejący konflikt między konserwatywnym podejściem do środowiska i ekspansywnymi w stosunku do zasobów środowiska formami gospodarowania. Według T. Borysa rozwój respektujący „słabą” zasadę trwałości jest rozwojem typowo konwencjonalnym i nie może być utożsamiany z rozwojem samopodtrzymu-jącym, rozwojem zrównoważonym i ekorozwojem. Rozwój „słabo” trwały wyraża paradygmat ekonomizacji środowiska przyrodniczego w kontekście jego ochrony i wykorzystania gospodarczego i realizowany jest w ekonomii śro-dowiska.

„Wrażliwa” wersja rozwoju trwałego, realizująca „wrażliwą” zasadę trwałości lub ograniczonej substytucji kapitałów, wymaga, aby przy zachowa-niu całkowitej wielkości kapitału nie została naruszona zasada określająca re-lacje między składowymi. Bierze się pod uwagę ekologiczne ograniczenia działalności człowieka, przy uwzględnieniu możliwości osiągnięcia kompro-misu i przełożenia ekologicznych przesłanek na praktyczne zasady gospodaro-wania zasobami przyrody z zachowaniem trwałości ich użytkogospodaro-wania. Wiąże się to z rozbudowanym systemem prawnoadministracyjnych i ekonomiczno-ryn-kowych instrumentów ochrony środowiska. Wrażliwa wersja rozwoju trwałego uwzględnia ekologiczny paradygmat ekonomii – postulat ekologizacji ekonomii realizowany przez ekonomię ekologiczną. „Silna” zasada trwałości rozwoju jest podstawą planowania strategicznego Unii Europejskiej, uwidocznioną w takich dokumentach, jak: Strategia Zrównoważonego Rozwoju UE i VI program działań środowiskowych Unii. Stanowi to duże wyzwanie dla Polski w plano-waniu strategicznym na wszystkich poziomach zarządzania: lokalnym, regio-nalnym i krajowym⁴.

2. Podstawowe tezy ekonomii zrównoważonego rozwoju