5. MOŻLIWOŚCI DZIAŁAŃ SOCJALNYCH NA RZECZ OSÓB Z ZABURZENIAMI PSYCHICZNYMI
5.8. Interwencja w stanach nagłych i w sytuacji zagrożenia samobójstwem
Zaburzenia psychiczne mają najczęściej charakter długotrwały, przewlekły. Jednak stan cho-rego może okresowo zmieniać się, objawy mogą ulegać nasileniu. To, co zazwyczaj budzi naj-większy lęk u osób z otoczenia, to właśnie owe „ataki”, czyli epizody zaostrzającej się choroby. W stanie gdy pacjent, nadmiernie pobudzony, zagraża sobie lub innym, gdy nie kontroluje swego zachowania i agresji, należy bezwzględnie wezwać pogotowie ratunkowe (tel. 999) lub zgłosić problem na Europejski Numer Alarmowy (tel. 112). Pogotowie wzywa się również:
Î w przypadku zaostrzenia dotychczas łagodnie przebiegającej choroby psychicznej,
tj. gdy nasilają się omamy i urojenia; gdy chory zachowuje się jak pod ich wpływem
301 Telefony Zaufania w Polsce współpracujące z PTPT [w:] Portal Internetowy Telefon Zaufania „Anonimowy Przyjaciel” [serwis internetowy] [online] [dostęp: 15.06.2007] ‹http://www.telefonzaufania.org.pl/telefony_zaufania_wykaz.html›.
(„rozmawia z kimś”, „widzi kogoś”, próbuje pozbyć się czegoś ze swego ciała – „wyciera je”, „strąca coś”), a kontakt z nim jest utrudniony;
Î w stanach przedłużającej się głębokiej depresji;
Î gdy chory długotrwale nie przyjmuje posiłków, płynów, leków, gdy od dłuższego czasu
nie śpi;
Î gdy chory „dziwnie się zachowuje” (porusza się i mówi coś niezrozumiale, zdejmuje
ubranie, chodzi nago w miejscu publicznym, wykazuje objawy lęku lub paniki, czuje się „śledzony”, „owładnięty przez coś lub kogoś”, wykazuje skrajną nieufność wobec bliskich osób, nie poznaje ich);
Î gdy osoba uzależniona od alkoholu lub narkotyków ma widoczne silne objawy
absty-nencyjne (jest bardzo pobudzona, agresywna, ma drgawki, deliryczne omamy, zrywa się, krzyczy itd.).
Î gdy mamy do czynienia z chorym zamierzającym popełnić samobójstwo lub takim,
który podejmuje takie próby302.
Szczególnie w tym ostatnim przypadku należy wykazać szczególną czujność i nie pozo-stawiać chorego bez opieki. Planując samobójstwo, może on dążyć do tego, by pozostać sam w domu, nawet dysymulując swój stan. Jak już wspominaliśmy wcześniej, myśli i próby samobójcze są bezwzględnym wskazaniem do hospitalizacji, choć i na oddziałach szpital-nych zdarza się nie upilnować samobójców. Zdarza się, że wieszają się w toaletach, zażywają ukryte leki. W jednym przypadku odnotowano śmierć w wyniku podcięcia sobie żył przez pacjenta leżącego na szpitalnym łóżku. Przykryty po szyję, wykrwawił się, zanim nadeszła pomoc. Była to wielka trauma dla personelu. Osoby te do dziś nie mogą sobie wybaczyć, że nie podeszły wcześniej do pacjenta, który zdawał się spać.
W stanach pre- i suicydalnych konieczna jest stała obecność i rozmowa z chorym. Sygnałami planów samobójczych mogą być następujące uczucia i myśli:
Î uczucie smutku i przygnębienia – wyrażone myślami: „Żałuję, że żyję”, „Szkoda, że nie
umarłem”;
Î uczucie osamotnienia – z myślami: „Nikt mi nie może pomóc”, „Jestem sam ze swym
problemem”;
Î poczucie bezradności – „Nic nie mogę zrobić”, „Tego się już nie odwróci”;
Î poczucie beznadziejności – „Nic się już nie da zrobić”, „Wszystko jest do niczego”:
Î poczucie bezwartościowości – „Kogo ja obchodzę”, „Beze mnie będzie im lepiej”303.
Specjaliści z Polskiego Towarzystwa Suicydologicznego zalecają, by podczas rozmowy uważ-nie słuchać, zachować ciepło i spokój, okazywać empatyczną troskę i szacunek. Jednocześuważ-nie zalecają, ab nie przerywać zbyt często, nie okazywać własnych silnych emocji, zwłaszcza
302 Zob. Kiedy wezwać pogotowie do chorego psychicznie, Portal: Pielęgniarki Anastezjologiczne, 20 stycznia 2014 [online] [dostęp 12.06.2014], ‹http://pielanest.blogspot.com/2014/01/kiedy-wezwac-pogotowie-do-chorego.html.›
ekscytacji planami samobójczymi klienta. Komunikacja powinna być akceptująca, prosta, nie należy okazywać pośpiechu i braku czasu, traktować chorego protekcjonalnie, z góry,
oceniać, czynić niezrozumiałych, niejasnych komentarzy304 itp. Jednym zdaniem można
to wyrazić zasadą: mało mówić – dużo słuchać – dużo współbyć.
Postępowanie z osobą ze skłonnościami samobójczymi zależy od oceny stopnia ryzyka tar-gnięcia się przez nią na swoje życie. Zróżnicowanie zaleceń przedstawia tabela 23.
Tabela 23. Ocena ryzyka samobójstwa a zalecane postępowanie
Wskaźniki ryzyka StopieńRyzyka Zalecane postępowanie
Klient ma myśli samobójcze („Już dłużej nie
wytrzymam”,
„Żałuję, że nie
umarłem”), ale nie
podjęła jeszcze żadnych planów, przygotowań RYZYKO MAŁE ÎWsparcie emocjonalne
ÎOmówienie uczuć związanych z samobójstwem. Dążenie do odreagowania, a tym samym do wyciszenia emocji przez otwarte podzielenie się poczuciem straty, małej wartości, braku nadziei itd. Nie można umniejszać znaczenia tych uczuć, tylko trzeba stworzyć przestrzeń do refleksji i przywrócenia decyzji o wyborze życia
ÎKoncentracja na pozytywach i mocnych stronach klienta, tak by w rozmowie sam pokazał, że w przeszłości radził sobie z problemami bez myśli
o samobójstwie
ÎSkierowanie do lekarza psychiatry lub psychologa ÎRegularne spotkania, stały kontakt
Klient ma myśli, a także plany samobójcze, choć nie planuje odebrać sobie życia natychmiast
RYZYKO ŚREDNIE
ÎWsparcie emocjonalne, rozmowa o emocjach towarzyszących myślom o samobójstwie, koncentracja na mocnych stronach
ÎWykorzystanie ambiwalencji do stopniowego wzmacniania woli życia ÎAnaliza innych wyjść z sytuacji poza samobójstwem. Ich szczegółowe
zbadanie i omówienie, by wzorzec zachowania konstruktywnego zaistniał w świadomości klienta jako alternatywa samobójstwa
ÎZawarcie kontraktu, umowy, uzyskanie obietnicy, iż klient powstrzyma się od popełnienia samobójstwa przynajmniej do kontaktu z lekarzem ÎSkierowanie do lekarza psychiatry, ogólnego lub psychologa; umówienie
konkretnej wizyty, możliwie jak najszybciej
ÎZapewnienie wsparcia rodziny, przyjaciół, znajomych, sąsiadów itp. Klient ma nasilone myśli samobójcze, ma obmyślony plan samobójstwa, zgromadzone środki i chce to zrobić jak najszybciej RYZYKO DUŻE
ÎPrzebywanie z klientem, zapewnienie mu stałego nadzoru innych (nie można zostawić go samego, mimo iż o to prosi!)
ÎŁagodna, uspokajająca rozmowa oraz odebranie środków zgromadzonych do popełnienia samobójstwa
ÎDążenie do zawarcia kontraktu / umowy o powstrzymaniu się od samobójstwa
ÎNatychmiastowy kontakt ze specjalistą od zdrowia psychicznego, lekarzem; wezwanie pogotowia, załatwienie przyjęcia do szpitala
ÎPoinformowanie rodziny i pozyskanie jej do współpracy
NIE WOLNO:
ÎIgnorować problemu
ÎWpadać w panikę, okazywać wstrząśnienie ÎMówić, że będzie dobrze
ÎProwokować słowami „To proszę to zrobić”
ÎPrzedstawiać problemu jako banalnego ÎDawać fałszywe nadzieje lub gwarancje ÎObiecać, że nie powiemy nikomu o sytuacji ÎZostawić klienta bez opieki
Źródło: Opracowanie D. Podgórska-Jachnik, na podstawie: Zapobieganie samobójstwom (2003)305.
304 Tamże, s. 17–18. 305 Tamże, s. 21–23.
Podsumowanie
1. Nowy model pracy socjalnej zakłada podejście skoncentrowane na problemach oraz oparte na zasadzie empowerment
– także wobec osób z zaburzeniami psychicznymi.
2. Cenną pomocą w pracy pracownika socjalnego jest standard pracy z osobami z niepełnosprawnością, w tym z za-burzeniami psychicznymi.
3. Standard zawiera wskazówki dotyczące problemów tych osób, jak również algorytm etapów i kroków postępowania, wraz z narzędziami pracy socjalnej (część z nich ma charakter obligatoryjny, część uzupełniający). Standard można, a nawet należy uzupełniać własnymi narzędziami, dostosowanymi do własnych potrzeb, np. narzędziami diagnozy funkcjonalnej klienta.
4. Ze względu na bariery komunikacyjne i mentalne, szczególnie istotne są wskazówki dotyczące budowania profesjo-nalnego kontaktu, które m.in. zawiera standard.
5. Jednym z podstawowych zadań, umożliwiających planowanie różnych form wsparcia, jest pomoc w uregulowaniu sytuacji prawnej, w tym prawa do świadczeń. W przypadku osoby z zaburzeniami psychicznymi cczasem istnieje potrzeba skorzystania z instytucji ubezwłasnowolnienia, ale nie należy nadużywać tej możliwości. Możliwe i zalecane są jakieś alternatywy ubezwłasnowolnienia, np. wspierane podejmowanie decyzji.
6. Usługi socjalne dla osób z zaburzeniami i chorobami psychicznymi stanowią jedną z kategorii usług społecznych, obok usług zdrowotnych, edukacyjnych i opiekuńczych. Standard zawiera również propozycje gotowych pakietów świadczeń (usług).
7. Usługi socjalne proponowane osobom z niepełnosprawnością, w tym psychiczną, ujęto w standardzie w osobne pakiety, co bardzo ułatwia pracę. Bezwzględnie należy i warto zapoznać się ze szczegółami standardu.
8. Każda kategoria zaburzeń psychicznych rodzi osobne wyzwania. Czasem konieczna jest natychmiastowa interwen-cja, jak w przypadku osób z myślami samobójczymi. Ryzyko samobójstwa występuje we wszystkich zaburzeniach psychicznych, należy więc zawsze obserwować klientów pod kątem ewentualnych myśli lub planów samobójczych.
Polecana literatura:
ÎBadura-Madej W. (1996), Wybrane zagadnienia interwencji kryzysowej. Poradnik dla pracowników socjalnych, Wyd. Interart, Warszawa.
ÎCzarniecki P.S. (2013), Praca socjalna, Wyd. Dyfin SA, Warszawa. ÎEgan G. (2002), Kompetentne pomaganie, Zysk i S-ka, Poznań;
ÎHarry J., Madden B., Darmody M. (2007), W poszukiwaniu rozwiązania. Przewodnik po terapii krótkoterminowej, Galaktyka, Łódź.
ÎKaczmarek G. i in. (b.r.), Standard pracy socjalnej z osobą z niepełnosprawnością i jej rodziną z uwzględnieniem osób
z zaburzeniami psychicznymi, WRZOS, Warszawa.
ÎMeder J. (1999), Trening umiejętności społecznych w rehabilitacji zaburzeń psychicznych, Wyd. „Śląsk”, Katowice. ÎSzarfenberg R. (b.r.), Polityka społeczna i usługi społeczne, [online] [dostęp: 15.06.2014], ‹http://rszarf.ips.uw.edu.pl/
pdf/psus.pdf›.
ÎSzarfenberg R. (b.r.), Standardy pracy socjalnej. Wprowadzenie [online] [dostęp: 4.04.2014], ‹http://www.wrzos.org.pl/ projekt1.18/download/SPS%20wprowadzenie_2601.pdf›.
ÎZapobieganie samobójstwom. Poradnik dla pracowników podstawowej opieki zdrowotnej (2003), ŚOZ, PTS, Genewa