Skala zaburzeń psychicznych w społeczeństwie

Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania są jednymi z częstszych chorób w popu-lacji. Badaniem rozpowszechnienia zaburzeń wszystkich chorób zajmuje się nauka zwana

epidemiologią73. Epidemiologia posługuje się pewnymi wskaźnikami statystycznymi, które zestawiono w tabeli 3.

Tabela 3. Podstawowe wskaźniki epidemiologiczne

Wskaźnik Definicja

Zapadalność Liczba nowych zachorowań na daną jednostkę chorobową w ciągu roku w przeliczeniu na 100 tys. mieszkańców

Chorobowość Liczba chorych na daną jednostkę chorobową w ciągu roku w przeliczeniu na 100 tys. mieszkańców. Może być także wyrażona procentowo wobec populacji ogólnej

Umieralność Liczba zgonów z powodu danej jednostki chorobowej w ciągu roku w przeliczeniu na 100 tys. mieszkańców

Śmiertelność Procent osób, które zmarły na daną jednostkę chorobową, spośród tych, które zachorowały Źródło: Opracowanie T. Pietras, na podstawie: W. Jędrychowski (2010)74.

Zapadalność dobrze charakteryzuje choroby zakaźne i choroby „ostre”. Ich wystąpienie i przebieg nie budzą wątpliwości, mają określony zazwyczaj stosunkowo krótki czas trwa-nia. Łatwo odróżnić początek choroby. Śmiertelność z kolei wskazuje na procent zgonów na daną jednostkę chorobową w ciągu roku. Umieralność to liczba zgonów, które wystąpiły wskutek analizowanej choroby w ciągu roku. W niniejszym rozdziale zajmiemy się głównie chorobowością.

Rzetelne dane dotyczące chorobowości związanej z zaburzeniami psychicznymi przedstawia badanie Epidemiologia Zaburzeń Psychiatrycznych i Dostępność Psychiatrycznej Opieki

Zdrowotnej (EZOP)75. Badanie to, zakończone i ogłoszone w formie raportu w 2012 roku, jest

pierwszą w Polsce analizą stanu zdrowia psychicznego Polaków. Populację badano za pomo-cą Złożonego Międzynarodowego Kwestionariusza Diagnostycznego (CIDI). Próbę badaną stanowiło 10 tys. osób w wieku 18–64 lat.

Badanie wykazało, że w Polsce przynajmniej jedno z zaburzeń psychicznych objętych kla-syfikacjami ICD-10 i DSM-IV można rozpoznać w ciągu życia u 23,4% populacji. Oznacza to, że dotkniętych nimi jest około sześć milionów mieszkańców Polski w wieku produkcyjnym. Spośród nich co czwarta osoba cierpiała przynajmniej na dwa rodzaje zaburzeń, a co dwu-dziesta piąta – na trzy i więcej. Przynajmniej trzy rodzaje zaburzeń występują u około ćwierci miliona osób w Polsce. Badanie nie objęło dzieci i osób w wieku senioralnym. W badaniach

73 W. Jędrychowski (2010), Epidemiologia w medycynie klinicznej i zdrowiu publicznym, Wyd. UJ, Kraków; J. Bzdęga, A. Gębska-Kuczerowska (2010), Epidemiologia w zdrowiu publicznym, Wyd. Lek. PZWL, Warszawa, s. 20–21.

74 Tamże.

75 Raport. www.ezop.edu.pl. Charakterystyka rozpowszechnienia zaburzeń psychicznych w Polsce na podstawie badania EZOP, [online] [do-stęp: 20.06.2014], ‹http://www.pzh.gov.pl/page/fileadmin/user_upload/aktualnosci/ezop/BACKGROUNDER_KONFERENCJA%20 %20PRASOWA%20%20PROJEKTU%20EZOP.pdf›; Program EZOP. Podsumowanie – rozpowszechnienie – rekomendacje [online] [dostęp: 20.06.2014], ‹http://www.ezop.edu.pl/05-Podsumowanie.pdf›.

nie uwzględniono także zaburzenia, jakim jest uzależnienie od nikotyny, które dotyka ok. 20–

30% Polaków, a 50% populacji można zaliczyć do aktualnych lub byłych palaczy76.

Wyniki badania EZOP wskazują, że:

Î Najczęstszymi zaburzeniami w polskiej populacji są uzależnienia (12,8%), w tym

nad-używanie i uzależnienie od alkoholu, które występuje u 11,9% populacji, oraz naduży-wanie i uzależnienie od narkotyków – u 1,4% populacji.

Î Zaburzenia lękowe (nerwicowe) dotykają 10% populacji, w tym 4,3% to fobie

specy-ficzne, a 1,8% fobie społeczne.

Î Zaburzenia nastroju (choroba afektywna jednobiegunowa i dwubiegunowa) w chwili

przeprowadzania badań dotyczyły 3,5% populacji. Z innych źródeł wynika, że ryzyko wystąpienia zaburzeń nastroju w ciągu życia wynosi 17% (trzykrotnie częściej wystę-pują one u kobiet niż u mężczyzn). Należy pamiętać, że w badaniu EZOP oceniano

wystąpienie zaburzenia w momencie badania, a nie w ciągu całego życia77.

Według innych badań zaburzenia psychotyczne, w tym schizofrenia, dotyczą ok. 1%

popula-cji78. Schizofrenia jest chorobą, która rozpoczyna się w młodym wieku i trwa do końca życia.

Średni wiek wystąpienia jej pierwszych objawów u mężczyzn lokuje się w przedziale 15–24 lat, u kobiet zaś 25–30 lat. Przebiega w formie naprzemiennych zaostrzeń (nawrotów) i remi-sji. Schizofrenia jest chorobą, która wymaga największej pomocy społecznej, a i tak można odnotować znaczne skrócenie życia (o kilkanaście lat) w tej grupie pacjentów, z powodu:

Î zaniedbań opieki w tej grupie,

Î braku dbałości o własne zdrowie, będącego konsekwencją objawów psychotycznych

i deficytów funkcji poznawczych,

Î samotności i braku partnerów życiowych,

Î objawów zaburzeń polekowych w tym: cukrzycy typu II, zespołu metabolicznego,

za-burzeń kadriologicznych,

Î stygmatyzacji chorych na schizofrenię i lęku społecznego przed kontaktami z nimi,

Î antyzdrowotnych nawyków w tej grupie chorych, w tym niskiej aktywności ruchowej

i rozpowszechnienia palenia tytoniu (80% palaczy w tej grupie).

76 Tamże. 77 Tamże.

78 J. Wciórka (2011), Psychozy schizofreniczne [w:] S. Pużyński, J. Rybakowski, J. Wciórka, Psychiatria, Psychiatria kliniczna, t. 2, Elsevier Urban & Partner, Wrocław, s. 195–269.

Omawiając zagadnienie chorób psychicznych, należy wyjaśnić jeszcze kwestię różnicowa-nia ich z niepełnosprawnością intelektualną (dawniej zwaną upośledzeniem umysłowym). Na niepełnosprawność intelektualną cierpi w Polsce 2–3% dzieci i młodzieży oraz około 1%

osób dorosłych79. Trzeba zwrócić uwagę, iż do początku XIX wieku nie odróżniano

upośle-dzonych od chorych psychicznie, i choć dziś lekarze, psycholodzy i pedagodzy specjalni zgodni są co do tego, że pomiędzy pojęciami tymi nie można postawić znaku równości, w potocznym odbiorze nadal bywają one mylone. Mogą mieć z tym problem także rodziny czy najbliższe środowisko tych osób. Ponieważ niepełnosprawność, w tym niepełnospraw-ność intelektualna, częściej występuje w rodzinach ubogich, jest duże prawdopodobień-stwo, że pracownicy socjalni zetkną się również z tym problemem. Dlatego warto podkreślić istniejące różnice.

Niepełnosprawność intelektualna (dawniej: upośledzenie umysłowe) nie jest chorobą psychiczną – i w ogóle nie jest chorobą. Jest to dysfunkcja intelektualna powstająca wskutek uszkodzenia z różnych przyczyn układu nerwowego w okresie rozwojowym. Natomiast zapadalność w populacji tych osób na choroby psychiczne jest wyższa 3–4 krotnie niż u osób sprawnych intelektualnie80. Z kolei choroba psychiczna nie jest niepełnosprawnością intelektualną, choć w przebiegu niektórych chorób psychicznych może nastąpić pogorszenie funkcjonowania intelektualnego. Jeśli pogorszenie to jest znaczne i do tego następuje po zakończeniu wieku rozwojowego, mowa wtedy o demencji.

Niepełnosprawność intelektualna, podobnie jak schizofrenia, skutkuje skróceniem życia pa-cjenta. Czynniki temu sprzyjające są tu podobne jak w przypadku omówionej wyżej schizo-frenii. U osób niepełnosprawnych intelektualnie dodatkowo:

Î występują liczne wady rozwojowe i choroby wrodzone, które skracają długość życia,

Î osoby niepełnosprawne intelektualnie w stopniu znacznym i głębokim mają trudności

w komunikowaniu potrzeb, co w przypadku wystąpienia choroby somatycznej może utrudnić diagnostykę.

W tabeli 4 przedstawione są najważniejsze kryteria różnicujące niepełnosprawność intelek-tualną i schizofrenię.

79 K. Bobińska, T. Pietras, P. Gałecki (2012), Niepełnosprawność intelektualna – etiopatogeneza, epidemiologia, diagnoza, terapia, Continuo, Wrocław, s. 41–45.

80 Nawet 3–4 razy częściej. Por. J. Komender (2007), Upośledzenie umysłowe – niepełnosprawność umysłowa [w:] I. Namysłowska (red.), Psychiatria dzieci i młodzieży, PZWL, Warszawa.

Tabela 4. Niepełnosprawność intelektualna a zaburzenia psychotyczne

Kryterium ^{Niepełnosprawność intelektualna} (F7x)

Zaburzenia psychotyczne na przykładzie schizofrenii (F20)

Początek wystąpienia zaburzenia

Zaburzenia widoczne od wczesnych faz dzieciństwa, początkowo jako opóźnienie rozwoju, potem jako trwały deficyt funkcjonowania intelektualnego

Początek w okresie wczesnej młodości po okresie względnie dobrego funkcjonowania przedchorobowego

Iloraz inteligencji mierzony za pomocą Testu D. Wechslera

Mniejszy od 70 Przed chorobą zazwyczaj w normie, po pierwszym epizodzie psychotycznym duże obniżenie, lecz rzadko do wartości mniejszej niż 70

Funkcjonowanie psychospołeczne

Od wczesnego dzieciństwa brak możliwości dobrego przystosowania ze względu na deficyty poznawcze i brak rozumienia wielu sytuacji społecznych

Przed okresem choroby względnie dobre; zazwyczaj po pierwszym epizodzie choroby załamanie linii życiowej, utrudniające prawidłowe funkcjonowanie społeczne

Osiowe objawy zaburzenia

Iloraz inteligencji mniejszy od 70, uniemożliwiający prawidłowe funkcjonowanie społeczne i poznawcze

Objawy wytwórcze (omamy urojenia, pseudohalucynacje, parahalucynacje), objawy dezorganizacji psychiki, deficyty funkcji poznawczych, w tym pamięci operacyjnej, objawy deficytowe (negatywne), obecność lęku i obniżonego nastroju

Przebieg Ciągły, stabilny – jeśli nie współwystępują inne zaburzenia psychiczne

Typowe nawroty (z objawami wytwórczymi) i remisje

Uwagi Osoby niepełnosprawne

intelektualnie częściej niż populacja ogólna cierpią na zaburzenia psychotyczne!

Średnia długość życia

znacznie skrócona z powodu

współwystępujących wad

rozwojowych i chorób somatycznych

Znaczne ryzyko otyłości, cukrzycy, zaburzeń lipidowych, średnia długość życia skrócona

Źródło: Opracowanie T. Pietras, na podstawie: K. Bobińska, T. Pietras, P. Gałecki (2012)81.

Osobnym zagadnieniem w epidemiologii zaburzeń psychicznych jest umieralność wynika-jąca z samobójstw. Dane statystyczne wykazują, iż w wyniku samobójstwa śmierć ponosi

więcej osób niż w wypadkach drogowych82. Uważa się, że 50% samobójstw

spowodowa-nych jest zaburzeniami psychicznymi. W 2012 roku w Polsce było 4177 prób samobójczych

zakończonych zgonem83. Spośród nich 808 wywołanych było zaburzeniami

psychiczny-mi. Samobójstwem zagrożone są osoby cierpiące na zaburzenia afektywne, zwłaszcza

81 K. Bobińska, T. Pietras, P. Gałecki (2012), Niepełnosprawność intelektualna, Wyd. Continuo, Wrocław, s. 21–41.

82 Unia Europejska na rzecz zdrowia psychicznego [w:] EurActiv [portal informacyjny] [online] 16.06.2008, [dostęp: 8.06.2014], ‹http://www. euractiv.pl/gospodarka/wywiad/unia-europejska-na-rzecz-zdrowia-psychicznego›.

83 Samobójstwa 2012 [w:] Statystyka. Policja [portal informacyjny] [online] [dostęp: 8.06.2014], ‹http://statystyka.policja.pl/st/wybrane--statystyki/samobojstwa/84000,Samobojstwa-2012.html›.

mężczyźni w średnim wieku oraz samotni. Co dziesiąty chory na schizofrenię usiłuje popełnić samobójstwo.

W podsumowaniu tego podrozdziału należy jeszcze raz podkreślić, że skala zaburzeń psy-chicznych i wynikających stąd problemów indywidualnych i społecznych jest bardzo wysoka, a do tego rysuje się tu wyraźna tendencja wzrostowa. Problem ochrony zdrowia psychicz-nego i wsparcia dla osób chorych i ich rodzin jest poważnym wyzwaniem – tak dla resortu zdrowia, jak i pomocy społecznej. O wszelkich działaniach profilaktycznych i zaradczych należy więc myśleć, mając na uwadze przedstawioną tu skalę problemu.