5. MOŻLIWOŚCI DZIAŁAŃ SOCJALNYCH NA RZECZ OSÓB Z ZABURZENIAMI PSYCHICZNYMI
5.1. Model pracy socjalnej z osobami z zaburzeniami psychicznymi i ich rodzinami
Praca socjalna stanowi istotny element pomocy społecznej, aczkolwiek te dwa rodzaje wsparcia nie są równoważne. Uwarunkowane założeniami ogólnej polityki społecznej pań-stwa, są działaniami systemowymi, umożliwiającymi opracowanie strategii rozwiązywania problemów życiowych ludzi przy zaangażowaniu wsparcia społecznego. Problemów incy-dentalnych, jednorazowych – takich, które mogą się przydarzyć każdemu, lub powtarzalnych, permanentnych, nawet nasilających się – takich, które u jednostek wrażliwych społecznie powodują przekroczenie pewnego progu wytrzymałości, za którym występują trudności z radzeniem sobie w życiu, prowadzące do marginalizacji i wykluczenia społecznego. Pomoc społeczna i w szczególności praca socjalna mają za zadanie przeciwdziałać tym negatyw-nym procesom społecznegatyw-nym, jak również zapobiegać aktualizacji sytuacji trudnej. Różnego rodzaju formy działań i świadczeń pomocowych wzajemnie się uzupełniają – w ten sposób rozwiązywane są zarówno problemy jednostek, jak i stanowiące ich skutki społeczne prob-lemy całej społeczności. Dlatego właśnie praca socjalna, jako działalność usytuowana tam, gdzie rodzą się owe problemy, wpisuje się przede wszystkim w sferę aktywności lokalnej,
stanowiąc obowiązkowe zadanie własne samorządów gminnych231.
Polityka społeczna, a wraz z nią także pomoc społeczna i praca socjalna podlegają ciągłym zmianom – ich sensem jest próba nadążenia za zmieniającą się rzeczywistością społeczną oraz sprostanie niestabilnym, przez co trudnym warunkom ekonomicznym. Szczególnie w obliczu światowego kryzysu finansowego istnieje potrzeba optymalizacji wykorzysta-nia ograniczonych środków na działawykorzysta-nia pomocowe. Formuła pomocy zmiewykorzysta-nia się także pod wpływem racjonalnych analiz ekonomicznych (potrzeba działań społecznych opartych na dowodach ich skuteczności), jak i ewoluujących idei socjologicznych, psychologicznych
i antropologicznych. To proces nieunikniony, wymuszający nową wizję pracy socjalnej,
nio-sący jej inspiracje teoretyczne, jak i założenia metodyczne232.
Niewątpliwie takie przemiany pracy socjalnej, obserwowane w ostatnich latach w Polsce i na świecie, kształtują obraz tych działań jako krytycznych, wspierających,
aktywizują-cych233. Główną ideą współczesnej pomocy społecznej i pracy socjalnej jest wzmocnienie
podmiotowości, co wyraża najpełniej angielskie pojęcie empowerment. Wzmacnianie pod-miotowości oznacza z kolei rozwijanie zdolności do dokonywania wyborów, do działania, samosterowności i odpowiedzialnego kierowania swoim życiem. Empowerment stanowi wspólny mianownik współczesnych działań (pro)społecznych w obszarze edukacji i wycho-wania, polityki społecznej i pracy socjalnej, aktywizacji zawodowej i społecznej, jak i w ogóle
zarządzania zasobami ludzkimi234. Empowerment jest zarówno celem (stan podmiotowej
autonomii) i środkiem (narzędziem, strategią) do jego osiągnięcia. Podejście oparte na idei
empowerment pozwala odstąpić od modelu pomocy charytatywnej, a więc nie wymagającej
aktywności własnej, biernej, ubezwłasnowolniającej, faktycznie często czyniącej człowieka
jeszcze bardziej bezradnym życiowo235.
W praktyce empowerment oznacza generowanie zmiany wewnętrznej, przy założeniu, iż każdy człowiek posiada jakieś zasoby, które można zmobilizować w celu polepszenia jego sytuacji życiowej. To założenie wpisuje się również w strategię tzw. pomocy / terapii / pracy
socjalnej skoncentrowanej na rozwiązaniach236. Takie podejście do problemów jest kolejnym
wyróżnikiem współczesnej pracy socjalnej237, a jego znaczenie w przypadku pracy z osobami
z zaburzeniami i chorobami psychicznymi jest bardzo istotne. Model działania opartego na rozwiązaniach został szerzej opisany w innej monografii z tej samej serii wydawniczej,
po-święconej pracy socjalnej z osobami z niepełnosprawnością238, jednak przytoczymy tu jego
główne założenia, ze względu na duże możliwości wykorzystania ich w pracy z pacjentami psychiatrycznymi. Założenia te zostały przedstawione graficznie na schemacie (rysunek 12).
232 Np. M. Gray, S.A. Webb (2013), Praca socjalna. Teorie i metody, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa; P.S. Czarniecki (2013), Praca socjalna, Wyd. Dyfin SA, Warszawa; E. Kantowicz (2001), Elementy teorii i praktyki pracy socjalnej, Olsztyn, Wyd. UWME; E. Marynowicz-Hetka, J. Piekarski, D. Urbaniak-Zając (1998), Pedagogika społeczna i praca socjalna. Przegląd stanowisk i komentarze, Biblioteka Pracownika Socjalnego, Katowice; W. Mikołajewicz (1995), Praca socjalna jako działanie wychowawcze, „Interart”, Warszawa.
233 P.S. Czarniecki (2013), Praca socjalna, Wyd. Dyfin SA, Warszawa.
234 M. Grewiński (2013), Od redakcji, „Empowerment. O Polityce Aktywnej Integracji” nr 2, s. 3 [online] [dostęp: 22.03.2014], ‹http://www. wspkorczak.eu/download/Artykuly_prasowe/empowerment_2_2013_small.pdf›.
235 A. Rurka, G. Hardy, C. Defays (2013), Proszę, nie pomagaj mi! Paradoks pomocy narzuconej, Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich, Warszawa. 236 G. Egan (2002), Kompetentne…, dz. cyt., Poznań.
237 R. Szarfenberg (b.r.), Standardy pracy socjalnej. Wprowadzenie [online] [dostęp: 4.04.2014], ‹http://www.wrzos.org.pl/projekt1.18/download/ SPS%20wprowadzenie_2601.pdf›.
238 D. Podgórska-Jachnik (2014), Praca socjalna z osobami z niepełnosprawnością i ich rodzinami, Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich, Warszawa.
Rysunek 12. Główne założenia podejścia skoncentrowanego na rozwiązaniach Każdy klient jest kimś wyjątkowym Klient ma siły i zasoby, by sobie pomóc
Nie ma przyczyn i skutków
Zawsze są
jakieś plusy
Klient jest kreatorem zmiany, nie
terapeuta Emocje są w problemie i w rozwiązaniu
Nie istnieje opór przed terapią / pracą socjalną
Rozwiązania niekoniecznie muszą być związane z problemami Zmiana nieunikniona, małe zmiany prowadzą do większych zmian
Terapia / praca socjalna oparta na rozwiązaniach wymaga czasu - to powolny proces Z A Ł O Ż E N I A T E M P O R A L N E
MECHANIZM WZMOCNIEŃ Z A Ł O Ż E N I A D O T Y C Z Ą C E K L I E N T A
Źródło: Opracowanie D. Podgórska-Jachnik na podstawie: G. Egan (2002); E. Lipchik (2002); J. Sharry, B. Madden, M. Darmody (2007)239.
Jak już wspomnieliśmy, najważniejsze, jeśli chodzi o rozwiązywanie problemów z podopiecz-nymi będącymi pacjentami psychiatryczpodopiecz-nymi, jest założenie, iż każdy posiada zasoby, by sobie pomóc i być kreatorem zmiany. Przeczy to stereotypowi bezwolnego chorego psychicznie – osoby, która traci kontrolę nad sobą i nad rzeczywistością. Diametralne odwrócenie tego założenia i usytuowanie go w centrum strategii rozwiązania problemu jest literalnym zasto-sowaniem idei empowerment. Trudno zresztą o lepszy przykład niż przekonanie o zasobach osoby, nawet gdy jej funkcjonowanie i obraz świata naznacza zniekształcenie poznawczo--emocjonalne związane z chorobą psychiczną (choćby w przebiegu schizofrenii). Natomiast łatwiej przychodzi przyjąć to przekonanie w powiązaniu z trzecim założeniem dotyczącym klienta: z pewnością uwzględniając odmienny świat jego psychiki – zawsze będzie on kimś wyjątkowym. Wyjątkowość, jako niepowtarzalność, fenomen, z pewnością jest atrybutem choroby psychicznej, aczkolwiek nie musi nosić znamion wyobcowania, co bardzo ważne w prezentowanym modelu. Można powiedzieć, iż wyjątkowość jednostki obliguje do wy-jątkowych analiz jej sytuacji, tym samym – do wywy-jątkowych rozwiązań.
Reorientacja z nieskutecznego penetrowania źródeł problemu na poszukiwanie rozwiązań (np. odstąpienie od myślenia kategoriami przyczynowo-skutkowymi, od kurczowego trzy-mania się rozwiązań związanych bezpośrednio z problemami, neutralizacja oporu przed działaniem – terapią, pracą socjalną – i w ogóle przed wszelką zmianą) pozwala przełamać
239 G. Egan (2002), Kompetentne pomaganie, Zysk i S-ka, Poznań; J. Harry, B. Madden. M. Darmody (2007), W poszukiwaniu rozwiązania. Przewodnik po terapii krótkoterminowej, Galaktyka, Łódź; E. Lipchik (2002) za: R. Szarfenberg (b.r.), Standardy pracy socjalnej…, dz. cyt., s. 11. Zob. także: D. Podgórska-Jachnik (2014), Praca socjalna z osobami z niepełnosprawnością…, dz. cyt.
fiksację funkcjonalną, czyli uporczywe powtarzanie nieskutecznych działań. Powstrzymuje to przysłowiowe dramatyczne, choć pozbawione refleksji „walenie głową w mur”. To z kolei zapobiega utracie cennej energii, wzmacnia kreatywność, a więc i potęguje szansę na roz-wiązanie własnych trudności. Fiksacja może być sama w sobie objawem jakiegoś procesu chorobowego, jak również może być skutkiem zawężenia poznawczego lub zubożenia emo-cji. Zawężenie to nie pozwala w pełni korzystać nawet z obiektywnie posiadanych zasobów, zaś mechanizm empowerment zmusza do ich (ponownego) odkrycia i użycia.
Ważnym dla osób z chorobą psychiczną założeniem jest uświadomienie nieuchronności zmiany. To pozwala wyprowadzić klienta z zachowawczego, aczkolwiek bezproduktywne-go usytuowania w sytuacji problemowej i otworzyć bezproduktywne-go na przyszłość. Towarzyszące temu założenie uzupełniające, iż małe zmiany prowadzą do dużych, znaczących, znakomicie uak-tywnia mechanizm wzmocnień behawioralnych, który może być traktowany w terapii czy w pracy socjalnej jako opcja lub element uzupełniający inne działania. Kontrola behawioralna jest wartościowym narzędziem w pracy psychologa, psychiatry czy pedagoga. Może być równie wartościowa w pracy pracownika socjalnego. Spójność z założeniem podmioto-wości (to klient jest kreatorem zmiany – nie pracownik socjalny czy terapeuta) wymaga wypracowania mechanizmów samokontroli behawioralnej i samowzmacniania, co może dać efekt w postaci biofeedbacku: przynieść poprawę samopoczucia i przekonanie o własnej skuteczności. To bardzo potrzebne informacje zwrotne, szczególnie gdy choroba psychiczna zaczyna powodować zwątpienie we własne możliwości skutecznego działania. Reorientacja taka związana jest blisko z postawą życiową poszukiwania dobrych stron. De facto z zarzą-dzaniem osobistymi zasobami, w których – poszukując rozwiązań – można nauczyć się odnajdywać jakieś pozytywy.
Założenie o istnieniu emocjonalnych komponentów problemu i rozwiązania (rozwiązań) to znowu idealne dopasowanie omawianej strategii do potrzeb psychicznych pacjentów psychiatrycznych. Emocje odgrywają istotną rolę jako symptomy chorób (towarzyszą choro-bom, zaburzeniom), jak i krucha materia narażona na dysfunkcjonalne zachowanie chorego (same ulegają zaburzeniom, zaburzenia emocjonalne są skutkiem życia z chorobą). Tak więc rozpoznawanie emocji i kierowanie nimi to znowu: po pierwsze, część drogi do rozwiązania problemu, po drugie, autoterapia i psychoedukacja, zwiększające kontrolę nad sobą i pod-noszące poziom funkcjonowania podopiecznego.
Reorientacja na przyszłość pozwala osobie z zaburzeniami psychicznymi oderwać się z kolei od fiksacji retrospektywnej, od zakleszczenia w nieodwracalnych sytuacjach, od poczucia żalu, winy, straty. Pozwala na emocjonalną „grubą kreskę”, odcięcie się od cieni z przeszłości. Po co rozpamiętywać coś, co zamiast przybliżać nas do rozwią-zania problemu, oddala nas od niego? To, niestety – trzeba przyznać – rozwiązanie mo-delowe. Nie każda osoba z zaburzeniami psychicznymi podatna jest na zmianę, jednak należy pamiętać, że choroba psychiczna nie wyklucza możliwości terapii. Wręcz przeciw-nie: choć mogą pojawiać się różnego rodzaju trudności w przebiegu terapii, osoby z cho-robami psychicznymi najczęściej odczuwają silną potrzebę pomocy terapeutycznej,
traktując osiągane w jej toku postępy jako ulgę w cierpieniu. Ponadto choroba psychicz-na ma zawsze swoją dypsychicz-namikę, także okresy zaostrzeń i remisji. Te drugie zawsze warto wykorzystać tak dla celów terapeutycznych, jak i dla uczenia się nowych i doskonalenia posiadanych kompetencji społecznych, poprawiających jakość funkcjonowania wśród ludzi, co samo w sobie ma znaczenie terapeutyczne.
Wracając do modelu rozwiązywania problemów – daje on podwójny efekt w przypadku wystąpienia zaburzeń czy chorób psychicznych. Efekt instrumentalny – problem zostaje rozwiązany lub przynajmniej zminimalizowany, sytuacja życiowa normalizuje się – oraz efekt terapeutyczny – klient zyskuje poczucie kompetencji, poprawia swój nastrój i kondy-cję psychiczną, co jest czynnikiem zdrowienia. Oczywiście, nie można banalizować choro-by psychicznej, nie w każdym przypadku można uzyskać spektakularny efekt „wyleczenia” przez działania socjalne, jednak poprawa stanu, kondycji, nastroju, redukcja niepewności, lęku, zwątpienia, utraty kontroli – to w każdym przypadku symptomy pozytywnych zmian ku zdrowiu.