3. MODEL ŚRODOWISKOWEJ OPIEKI PSYCHIATRYCZNEJ
3.4. Potrzeba strategicznego podejścia do rozwiązywania problemów społecznych wynikających
psychicznych
W podrozdziale 2.2. została przedstawiona obecna na świecie i w naszym kraju skala wystę-powania zaburzeń i chorób psychicznych. Wachlarz i skalę problemów społecznych, stano-wiących ich konsekwencje, trudno ująć statystycznie, a do tego utrzymuje się tendencja wzrostowa tych zjawisk, proporcjonalnie do rosnących wskaźników epidemiologicznych. Ich koszty są olbrzymie, ujawniają się w wielu obszarach życia gospodarczego, a do tego mają długotrwały charakter. Podaliśmy wymowny wskaźnik liczby prób samobójczych
zakończo-nych śmiercią, który przewyższa liczbę ofiar ginących w wypadkach drogowych153. Koszty
ekonomiczne wynikające z samego tyko przeciwdziałania depresji i usuwania jej skutków oszacowano w 2004 r. na 235 euro w przeliczeniu na jednego mieszkańca Unii Europejskiej,
co w skali całej Unii dawało ogromną kwotę 118 miliardów euro154. Przy tym nie wszystkie
wydatki spowodowane zaburzeniami i chorobami psychicznymi da się wyliczyć. Do tych mierzalnych należą przede wszystkim koszty nieobecności i niezdolności do pracy,
przed-wczesnego porzucania aktywności zawodowej (to razem ok. 65% kosztów)155, jak również
koszty utrzymania systemu ochrony zdrowia i pomocy społecznej, koszty przestępczości
i bezpieczeństwa publicznego czy negatywnych skutków przedwczesnej śmierci chorych156.
W interesie każdego państwa leży więc ochrona zdrowia psychicznego. Aby się zmierzyć z tymi problemami, nie wystarczy już zwykłe zwiększanie dostępu do usług medycznych (cią-gle niedofinansowanych i zawsze w jakimś stopniu limitowanych) – konieczne są przemy-ślane strategie pozwalające na radzenie sobie – tak pacjentom, jak i w ogóle społeczeństwu – ze skutkami chorób psychicznych i ciągłym wzrostem ich występowania. Z tego powodu Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) weszła w XXI wiek równocześnie z publikacją raportu dotyczącego zdrowia psychicznego na świecie (2001) oraz sformułowaniem wynikających z niego zaleceń. Obejmuje on następujące rekomendacje:
1. leczenie w ramach podstawowej opieki zdrowotnej; 2. dostęp do leków psychotropowych;
3. nacisk na opiekę w ramach społeczności lokalnych i jej rozwijanie;
4. edukacja społeczeństwa i kampanie społeczne na rzecz zmiany postaw wobec chorób psychicznych i osób nimi dotkniętych;
5. zwiększanie decyzyjności wspólnot lokalnych, świadczeniobiorców i ich rodzin w do-tyczących ich sprawach oraz zwiększenie ich wpływu na tworzenie programów, usług i sieci pomocy;
153 Unia Europejska na rzecz zdrowia psychicznego [w:] EurActiv. Portal informacyjny, 16 czerwca 2008 [online] [dostęp: 8.06.2014], ‹http:// www.euractiv.pl/gospodarka/wywiad/unia-europejska-na-rzecz-zdrowia-psychicznego›.
154 Dane obejmują wydatki z 25 krajów UE oraz Europejskiej Strefy Wolnego Handlu (EFTA). Tamże. 155 Tamże.
6. tworzenie narodowych polityk, strategii, warunków prawnych oraz programów profi-laktyki i ochrony zdrowia psychicznego;
7. rozwijanie zasobów ludzkich (kapitału społecznego);
8. współpraca międzysektorowa, związana z planowaniem działań strategicznych nie tylko w oparciu o zasoby resortu zdrowia, ale także edukacji, pracy, polityki społecznej (a więc obejmujących również pracę socjalną);
9. budowanie systemów monitoringu wskaźników zdrowia psychicznego społeczeństwa, zaczynając od poziomu społeczności lokalnych;
10. prowadzenie badań naukowych ukierunkowanych na rozwiązywanie problemów
zwią-zanych ze zdrowiem psychicznym społeczeństwa157.
Wskazania te znajdują odzwierciedlenie w dokumencie programowym WHO z 2004 roku pt. Polityka ochrony zdrowia psychicznego. Plany i programy, a także w unijnym dokumen-cie Green Paper – Zielona Księga. Poprawa zdrowia psychicznego ludności. Strategia zdrowia
psychicznego dla Unii Europejskiej z 2005 roku – kluczowej deklaracji, określającej wytyczne
do budowania strategii na rzecz poprawy zdrowia psychicznego Europejczyków. Oznacza to poważne zaangażowanie na poziomie międzynarodowym w tworzenie rozwiązań o cha-rakterze systemowym. Owocem tego zaangażowania było zawiązanie w roku 2008 w Brukseli
Europejskiego Paktu na rzecz Zdrowia i Dobrostanu Psychicznego158. Pakt dotyczył czterech
głównych kierunków działań związanych bezpośrednio z ochroną zdrowia psychicznego, które szczegółowo opisane zostały w odrębnych dokumentach programowych, oraz piątego – o wymowie bardziej ogólnej, związanego z przeciwdziałaniem wykluczeniu i uprzedze-niom społecznym. Wspomniane kluczowe cztery kierunki to:
1. przeciwdziałanie depresji i samobójstwom;
2. ochrona zdrowia psychicznego uczącej się młodzieży; 3. ochrona zdrowia psychicznego w środowisku zawodowym;
4. ochrona zdrowia psychicznego ludzi starszych159.
Kierunki te są z jednej strony odzwierciedleniem dostrzeganych najpoważniejszych obsza-rów problemowych, a z drugiej – wskazują możliwości specjalistycznych działań w grupach i obszarach podwyższonego ryzyka powstawania zaburzeń psychicznych. Należy zwrócić szczególną uwagę na dwie wielkie fale zagrożeń dla zdrowia psychicznego, związane z ten-dencjami społeczno-demograficznymi we współczesnym świecie:
Î „czarną falę” zaburzeń depresyjnych, będącą odpowiedzią na kryzys ekonomiczny,
nara-stające bezrobocie, kapitalizację człowieka i zawrotne tempo współczesnego życia, nie-sprzyjające regeneracji intensywnie eksploatowanych zasobów psychicznych; w kontekście
157 Tamże, s. 110.
158 Zdrowie psychiczne w Europie w centrum uwagi. Komisja Europejska, 13.06.2008, Druk nr: IP/08/933.
159 Europejski Pakt na rzecz Zdrowia i Dobrostanu Psychicznego [w:] Medycyna Praktyczna, mp.pl, Portal medyczny: 16.06.2008 [online] [6.06.2014], ‹http://www.mp.pl/kurier/39208›.
lokalnym trzeba do tego dodać smutną statystykę, która pokazuje, iż jeden z najbardziej niepokojących wskaźników dotyczących zaburzeń psychicznych – liczba popełnionych samobójstw – jest w Polsce znacząco wyższy niż w innych krajach (w przypadku mężczyzn
przewyższa średnią innych krajów Unii Europejskiej aż o 50%)160.
Î „srebrną falę”, związaną z narastającą skalą zaburzeń psychicznych wieku senioralnego,
spowodowaną – paradoksalnie – wydłużaniem się ludzkiego życia i jednocześnie nieko-rzystnymi trendami demograficznymi (demograficzne „srebrne tsunami”); z jednej więc strony bezwzględne wskaźniki zaburzeń, chorób psychicznych, demencji będą rosły, bo wzrasta relatywnie populacja ludzi w podeszłym wieku; z drugiej strony wydłuże-nie wieku senioralnego, przy wydłuże-niedostatecznym zaspokojeniu potrzeb, niskim statusie ekonomicznym (prognozowane zagrożenie świadczeń emerytalnych), braku pomysłów na aktywne zagospodarowanie starszego wieku itd., może pogłębiać poczucie nieprzy-datności, bezproduktywności, braku sensu życia, a więc generować czynniki będące podłożem zaburzeń i chorób psychicznych.
Prognozy te nie oznaczają, że skala zaburzeń i chorób w młodszych grupach wiekowych ulegnie zmniejszeniu (to poważny problem – przynajmniej połowa problemów psychia-trycznych dotyczy aktualnie dzieci i młodzieży w wieku rozwojowym), ale że ulegną zmia-nie proporcje i struktura potrzeb w zakresie pomocy społecznej. Zielona Księga zmia-nie pomija
żadnej kategorii pacjentów161 – zgodnie z zawartymi w niej wskazaniami działania na rzecz
zdrowia psychicznego powinny dotyczyć wszystkich zagrożonych grup społecznych, wśród których wymieniane są: dzieci, młodzież, osoby starsze, osoby aktywne zawodowo oraz tzw.
grupy wrażliwe społecznie162. Bezwzględnie trzeba też wyróżnić szkołę i miejsce pracy jako
środowiska szczególnie stresogenne, i z tego powodu należy uwzględniać je jako kluczowe w projektowanych programach profilaktycznych.
W środowisku szkolnym stres spowodowany jest przede wszystkim dwoma czynnikami: nad-miernymi wymaganiami osiągnięć dydaktycznych przy niedostatecznym wsparciu psycho--pedagogicznym dla uczniów wymagających pomocy oraz nasilającą się agresją i zjawiskiem
bullyingu163. Bullying jest rodzajem agresji, która oprócz nierówności sił (nierówność sił
wy-różnia przemoc z innych form agresji) cechuje się długotrwałością nękania ofiary i stanowi coraz poważniejszy problem w środowisku rówieśniczym. Dodatkowo sprzyja jej wyko-rzystywanie do działań opresyjnych Internetu i telefonów komórkowych jako popularnych narzędzi komunikacji młodego pokolenia. Zjawisko to określa się mianem cyberbullyingu
160 B. Wojtyniak, P. Goryński (2008), Sytuacja zdrowotna Polaków, NIZP, E. Jané-Llopis, A. Gabilondo (ed.) (2008), Mental Health in Older People, Consensus Paper, Luxembourg: European Communities, PZH, Warszawa, s. 119.
161 Komisja Wspólnot Europejskich (2005), Zielona Księga. Poprawa zdrowia psychicznego ludności. Strategia zdrowia psychicznego dla Unii Europejskiej, Bruksela, s. 5.
162 Grupy wrażliwe społecznie – zgodnie z nomenklaturą dotyczącą spójności społecznej, jednej z głównych idei społecznych Unii Europejskiej – przez pojęcie to należy rozumieć grupy, które są podatne na takie negatywne zjawiska społeczne, jak ubóstwo, margina-lizacja, segregacja, wykluczenie.
163 J. Pyżalski, E. Roland (red.), Bullying a specjalne potrzeby edukacyjne – podręcznik metodyczny, WSP w Łodzi / CBB Uniwersytetu Stavanger, Łódź, moduł 10.
i również – podobnie jak w przypadku agresji w szkole – jego skala i skutki (np. wiele przy-padków samobójstw wśród dzieci i młodzieży) powodują, iż jak najszybciej należy podjąć
działania strategiczne o charakterze systemowym w celu jego eliminacji164.
W środowisku pracy najbardziej odpowiedzialne za przewlekły stres pracowników są takie
zjawiska jak nasilona rywalizacja (tzw. wyścig szczurów) oraz mobbing165 (zjawisko zbliżone
do bullyingu). Choć groźne, zjawisko mobbingu staje się coraz bardziej powszechne, bo trud-no je udowodnić – po pierwsze, z powodu dość sztywnej definicji prawnej, nieodzwiercied-lającej złożonych relacji w miejscu pracy, po drugie, z powodu dużej niechęci pracowników do potwierdzania przed sądem doznawanych lub obserwowanych jego przejawów. Problem jest szczególnie trudny w sytuacji bezrobocia, gdy pracownicy kierują się zasadą: „lepsza taka praca niż żadna”, jednak jego skutki są odczuwalne w formie nasilających się wskaźników de-presji, jak również tzw. syndromu wypalenia zawodowego. Z chwilą odkrycia tego zjawiska, obejmującego takie symptomy jak wyczerpanie emocjonalne, depersonalizacja oraz brak
poczucia satysfakcji z pracy166, wiązano je ze zawodami pomocowymi (środowisko lekarzy,
nauczycieli, pielęgniarek, także duże ryzyko wystąpienia wśród pracowników socjalnych), jednak obecnie mówi się o nim także w odniesieniu do rzeczywistości zawodowej sprze-dawców, menadżerów, telemarketerów i przedstawicieli wielu innych zawodów.
Wydaje się więc, że to nie charakter pracy, ale cechy środowiska, w jakim jest wykonywana, i odczuwana presja mogą być odpowiedzialne za nasilające się niepokojące skutki psycho-logiczne. Wywoływać je mogą przede wszystkim takie mechanizmy jak: przeciążenie pracą, stałe zwiększanie obciążeń, nagminne zlecanie zadań poza ustalonymi obowiązkami, brak podstawowego bezpieczeństwa w miejscu pracy przez nadużywanie zatrudnienia na czas określony, duża fluktuacja kadry (bez względu na to czy zwalnianej, czy zwalniającej się – tak czy inaczej rodzi to u pozostałych pracowników poczucie niepewności i braku stabilizacji), częste zmiany zasad, regulaminów, sposobu wynagradzania, system oparty o represje (kary, obniżanie pensji, pozbawianie premii i dodatków, wytykanie błędów przy nienagradzaniu za osiągnięcia, tworzenie systemu nadmiernej kontroli – panoptykonu, wzmacnianego sy-stemem procedur, list, rozrosłej sprawozdawczości, czasem nawet prowadzenie nadzoru z wykorzystaniem kamer albo opierającego się na szukaniu „haków” itp.), nastawienie pra-codawcy na szybki zysk, zmienne oczekiwania i sprzeczne komunikaty prapra-codawcy, powo-dujące dezorientację pracownika („podwójne wiązanie” – np. poprzez pozory i oczekiwanie autonomii i kreatywności przy ścisłym ograniczeniu możliwości wpływania na cokolwiek; odpodmiotowienie i „choroba kolonialna” – gdy pracownik ponosi odpowiedzialność za to, na co nie może mieć wpływu), zmuszanie do pracy poza wyznaczonymi godzinami, czasem
164 Tamże.
165 Mobbing według Kodeksu pracy (art. 943 § 2) to działania lub zachowania dotyczące pracownika lub skierowane przeciwko pracownikowi, polegające na uporczywym i długotrwałym nękaniu lub zastraszaniu pracownika, wywołujące u niego zaniżoną ocenę przydatności zawodo-wej, powodujące lub mające na celu poniżenie lub ośmieszenie pracownika, izolowanie go lub wyeliminowanie z zespołu współpracowników. Zob. Mobbing [w:] Wojewódzki Urząd Pracy w Łodzi [serwis internetowy] [online] [dostęp: 08.06.2014], ‹http://wup.lodz.pl/files/ciz/ ciz_por_mobbing.pdf›.
166 Ch. Maslach, za: S. Koczoń-Zurek, Profilaktyka syndromu wypalenia zawodowego w kształceniu przyszłych nauczycieli [online] [dostęp: 9.06.2014], ‹http://www.cen.uni.wroc.pl/Pliki/15.pdf›.
wieczorami i po nocach, w dni wolne – niedziele i święta, choćby przez korespondencję, telefony, konieczność zabierania pracy do domu, nagminność odwoływania z urlopu itd. Aby uniknąć tych negatywnych zjawisk, konieczna jest z jednej strony edukacja pracodawców i budowanie etosu nierabunkowego zarządzania zasobami ludzkimi, z drugiej zaś – kontrola pracownicza i opór wobec nadmiernej eksploatacji tych zasobów. To niewątpliwie jeden z ważniejszych czynników profilaktyki zaburzeń psychicznych i kluczowy element w pożą-danej strategii rozwiązywania problemów społecznych z nimi związanych.