Otępienia

Zaburzenia o podłożu organicznym w klasyfikacji ICD-10 oznaczone są symbolami od F00

do F09. Szczególne miejsce wśród zaburzeń organicznych zajmują otępienia (F00–F03)88. Ten

rodzaj obniżenia sprawności umysłowej dotyczy ludzi starszych – po 60 roku życia. Częstość

otępień rośnie z wiekiem: po 85 roku życia można rozpoznać je u 1/3 populacji.

Przyczyna otępień jest nieznana, wynikają one ze zmian neurodegeneracyjnych tkanki móz-gu i jego zaniku. Otępienie jest chorobą postępującą. Początkowo pojawiają się zaburzenia pamięci, chory nie pamięta na przykład, gdzie położył określone przedmioty. Następnie zapomina zamknąć drzwi, zaniedbuje się higienicznie, zaczyna mieć problemy z trafianiem do domu. W dalszej kolejności przestaje poznawać znajome osoby, nie pamięta imion dzieci, własnej daty urodzenia. Z czasem chory przestaje poznawać siebie w lustrze, mowa ulega zubożeniu, nie rozumie poleceń, nie sygnalizuje potrzeb fizjologicznych. W końcowej fazie choroby pojawia się zanik mowy, chory przestaje chodzić, pojawiają się odleżyny i nawro-towe zapalenia płuc. Średnio od zachorowania do zgonu mija kilka lat. Pacjent właściwie

86 Kierujemy przy tym uwagę czytelników na osobną monografią na temat niepełnosprawności intelektualnej: K. Bobińska, T. Pietras, P. Gałecki (2012), Niepełnosprawność intelektualna – etiopatogeneza, epidemiologia, diagnoza, terapia, Continuo, Wrocław.

87 S.C. Yudofsky, R.E. Hales (2012), Neuropsychiatria, Elsevier Urban &Partner, Wrocław; Whatmough Ch. (2014), Otępienie [w:] C. L. Armstrong, L. Morrow (red.), Neuropsychologia medyczna. PZWL, T. 2., Warszawa, s. 45–48.

od początku rozpoznania choroby wymaga pomocy osób bliskich. W przypadku braku ro-dziny funkcje te muszą przejąć służby społeczne.

Bardzo często w przebiegu otępień pojawia się zespół majaczeniowy, czyli ostra psychoza objawiająca się pobudzeniem, omamami wzrokowymi, słuchowymi, agresją, wielomownoś-cią. Otępienie jest często objawem współwystępującej z nim choroby somatycznej. Połowa chorych z majaczeniem w przebiegu otępienia umiera. Stan taki wymaga intensywnej terapii. W przypadku otępienia w przebiegu choroby rozsianych ciał Lewy’ego i w otępieniu w prze-biegu choroby Parkinsona pojawiają się:

Î objawy parkinsonowskie – drżenie, sztywność mięśni, trudności w poruszaniu się (chód

drobnymi krokami, brak ruchów balicznych kończyn, propulsja i retropulsja), brak mi-miki twarzy;

Î tendencja do upadków i – wtórnie – do złamań szyjki kości udowej. Złamanie szyjki

kości udowej może zakończyć się u osoby w wieku senioralnym zgonem;

Î zwiewne omamy i urojenia.

Zaburzenia ruchowe, parkinsonowskie są dodatkowym problemem w opiece nad chorym cierpiącym na otępienie, który wymaga wzmożonego nadzoru i bardziej troskliwej opieki. W otępieniu czołowo-skroniowym pojawiają się z kolei zaburzenia osobowości i zaburze-nia zachowazaburze-nia, spowodowane zanikiem płatów czołowych. Chory może być wulgarny, rozhamowany seksualnie, może zanieczyszczać się moczem, kałem. Często także rozwija się u niego zaburzenie mowy w postaci afazji. W otępieniu czołowo-skroniowym – w prze-ciwieństwie do pozostałych rodzajów otępień – brak jest reakcji na stosowane przez lekarzy leki prokognitywne (np. inhibitory acetylocholinoesterazy czy memantynę).

W otępieniu naczyniowym często współwystępują deficyty neurologiczne, czasami pod postacią niedowładu, afazji, apraksji i agnozji. Taki stan wymaga rehabilitacji neurologicznej i neurologopedycznej (neuropsychologicznej). W otępieniu naczyniowym postęp objawów i deterioracja funkcjonowania chorego postępuje skokowo, gwałtownie. Otępienie naczynio-we rozwija się często u osób, u których wystąpił udar, choroby układu krążenia i miażdżyca. W innych rodzajach otępienia objawy postępują niepostrzeżenie, dlatego często pierwsza wizyta u psychiatry odbywa się w zaawansowanym stadium choroby.

Zaburzenia nastroju w przebiegu organicznego uszkodzenia mózgu opisane zostaną przy okazji omawiania chorób afektywnych. Łagodne zaburzenia funkcji poznawczych nie spra-wiają poważnych trudności w funkcjonowaniu pacjenta. Chory skarży się na subiektywne pogorszenie pamięci. Stan taki wymaga jednak obserwacji, ze względu na ryzyko rozwoju otępienia.

Tabela 5 stanowić może ilustrację różnorodności szczegółowych jednostek nozologicznych związanych z otępieniem.

Tabela 5. Klasyfikacja otępień według systemu ICD-10 F00 Otępienie w chorobie Alzheimera

F00.0 Otępienie w chorobie Alzheimera z wczesnym początkiem (G30.0+) F00.1 Otępienie w chorobie Alzheimera z późnym początkiem (G30.1+) F00.2 Otępienie atypowe lub mieszane w chorobie Alzheimera (G30.8+) F00.9 Otępienie w chorobie Alzheimera, nieokreślone (G30.9+)

F01 Otępienie naczyniowe

F01.0 Otępienie naczyniowe z ostrym początkiem F01.1 Otępienie wielozawałowe

F01.2 Otępienie naczyniowe podkorowe

F01.3 Otępienie naczyniowe mieszane korowe i podkorowe F01.8 Inne rodzaje otępienia naczyniowego

F01.9 Otępienie naczyniowe, nieokreślone

F02 Otępienie w innych chorobach sklasyfikowanych gdzie indziej

F02.0 Otępienie w chorobie Picka (G31.0+)

F02.1 Otępienie w chorobie Creutzfeldta-Jakoba (A81.0+) F02.2 Otępienie w chorobie Huntingtona (G10+) F02.3 Otępienie w chorobie Parkinsona (G20+)

F02.4 Otępienie w chorobie nabytego upośledzenia odporności [HIV] (B22.0+) F02.8 Otępienie w innych chorobach, klasyfikowanych gdzie indziej

F03 Otępienie bliżej nieokreślone

Źródło: Opracowanie T. Pietras, na podstawie klasyfikacji ICD-1089. Rysunek 3. Kliniczne cechy otępienia

Zaburzenia pamięci epizodycznej - izolowane albo dotyczące także innych funkcji poznawczych. Mogą wystąpić na początku choroby, jak i postępować wraz z jej rozwojem Obiektywnie potwierdzone przy pomocy testów

i znamienne zaburzenia pamięci epizodycznej głównie upośledzenie przypominania, które nie

ulegają normalizacji przy kontrolowanej uprzednio skuteczności zapamiętania informacji

Stopniowe i postępujące zaburzenia pamięci zgłaszane przez chorego lub informatora

trwające dłużej niż 6 miesięcy

PROBLEMY Z PAMIĘCIĄ JAKO KLINICZNE OBJAWY OTĘPIENIA

Źródło: Opracowanie T. Pietras, na podstawie ICD-1090.

89 IPiN (1998), Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Badawcze kryteria diagnostyczne, Uniwersyteckie Wyd. Med. Vesalius, Kraków – Warszawa.

Ponieważ jednym z łatwiej dostrzegalnych przez otoczenie sygnałów zapowiadających otę-pienie są zaburzenia pamięci, na rysunku 3 przedstawiamy dodatkowo trzy główne ich kate-gorie, istotne dla diagnozy klinicznej otępienia. Ponieważ ich występowanie bądź nasilanie się świadczy nie tylko o wystąpieniu zaburzenia otępiennego, ale także o jego dynamice, warto obserwować pod tym kątem chorego, a nawet notować opisy sytuacji świadczących o problemach z pamięcią. Pomocne jest to lekarzowi i psychologowi w ocenie stanu

pacjen-ta, jak również w diagnostyce różnicowej różnych rodzajów otępienia91.