Używanie substancji psychoaktywnych i uzależnienia

Uzależnienia są najczęstszymi zaburzeniami wśród zaburzeń psychicznych i zaburzeń za-chowania. Lecznictwo uzależnień jest osobnym segmentem lecznictwa psychiatrycznego. Rozpoznania związane z używaniem substancji psychoaktywnych można podzielić klinicz-nie na następujące zespoły, które zestawiono w tabeli 10 wraz z problemami klinicznymi wiążącymi się z taką formą używania. Litera „x” w lewej kolumnie tabeli 6 oznacza substan-cję psychoaktywną, dla której podana zostanie osobna numeracja (tabela 10). Oznacza to, że mechanizmy uzależnienia i związane z tym objawy są porównywalne: lekarz w rozpo-znaniu podaje kod stanu pacjenta po przyjęciu substancji (z tabeli 6) i uzupełnia go kodem określonej substancji (z tabeli 10).

Tabela 6. Stany kliniczne związane z używaniem substancji psychoaktywnych ujęte w klasyfikacji ICD-10

Stan po zażyciu substancji

psychoaktywnych ^{Charakterystyka kliniczna}

F1x.0 – ostre zatrucie Objawy zależne od użytej substancji, niekiedy wymagają hospitalizacji, czasami prowadzą do zgonu; ostre zatrucie alkoholem charakteryzuje się bełkotliwą mową, odhamowaniem, chodem na szerokiej podstawie F1x.1– używanie szkodliwe Regularne używanie substancji psychoaktywnej, czynnik ryzyka powikłań

zdrowotnych, rozwoju uzależnienia, przestępstwa. Używanie substancji psychoaktywnych jest ważną przyczyną wypadków samochodowych; także wiele przestępstw popełnianych jest pod wpływem używania substancji psychoaktywnych

F1x.2 – zespół uzależnienia Kryteria uzależnienia podano w kolejnej tabeli (tab. 10)

F1x.3 – zespół abstynencyjny Pojawia się w wyniku odstawienia substancji psychoaktywnej u osoby uzależnionej, charakteryzuje się silnym głodem, może wystąpić silne pobudzenie, w przypadku odstawienia alkoholu mogą wystąpić napady padaczkowe

F1x.4 – zespół abstynencyjny z majaczeniem

Ostra psychoza rozwijająca się po ostawieniu substancji psychoaktywnej, typowe dla tego stanu są omamy wzrokowe, urojenia, pobudzenie, agresja

91 E.J. Sitek, D. Wieczorek, E. Narożańska, J. Sławek (2009), Otępienie semantyczne. Znaczenie wywiadu oraz oceny neuropsychologicznej w diag-nostyce różnicowej, „Postępy Psychiatrii i Neurologii”, nr 18 (2), s. 183–187.

Stan po zażyciu substancji

psychoaktywnych ^{Charakterystyka kliniczna}

F1x.5 – zespół psychotyczny Występuje wiele lat po odstawieniu substancji psychotycznych; typowe objawy to paranoja alkoholowa (urojenia zdrady małżeńskiej) czy halucynoza alkoholowa

F1x.6 – zespół amnestyczny Zaburzenia pamięci pokryte konfabulacjami; objawy typowe dla wieloletniego picia alkoholu

Źródło: Opracowanie T. Pietras, na podstawie ICD-1093.

Ponieważ to alkohol ciągle pozostaje w naszym kraju najbardziej uzależniającą substancją, w następnych tabelach przedstawiamy kryteria diagnostyczne uzależnień właśnie na przy-kładzie uzależnienia od alkoholu (tabela 7) oraz kryteria alkoholowego zespołu abstynen-cyjnego (tabela 8).

Tabela 7. Kryteria diagnostyczne uzależnień na przykładzie uzależnienia od alkoholu* (F10.0)

Aby rozpoznać uzależnienie, należy stwierdzić występowanie łączne trzech lub więcej z wymienionych przejawów przez co najmniej 1 miesiąc lub – jeżeli występują krócej niż 1 miesiąc – to w sposób

powtarzający się w okresie 12 miesięcy:

ÎSilne pragnienie lub poczucie przymusu picia alkoholu (używania substancji „X”)

ÎUpośledzona zdolność kontroli nad zachowaniem związanym z piciem alkoholu, tj. nad jego rozpoczynaniem, kończeniem oraz skalą użycia, potwierdzona przyjmowaniem substancji w dużych ilościach lub przez czas dłuższy niż zamierzony albo uporczywym pragnieniem picia alkoholu, albo nieskutecznością wysiłków zmniejszenia lub kontrolowania jego używania

ÎFizjologiczne objawy stanu abstynencyjnego pojawiające się, gdy użycie alkoholu jest ograniczane lub

przerywane, potwierdzone wystąpieniem charakterystycznego dla alkoholu zespołu abstynencyjnego albo piciem alkoholu (lub spożywaniem innej substancji psychoaktywnej) w celu uwolnienia się od objawów odstawienia lub ich uniknięcia

ÎPotwierdzenie tolerancji wobec działania alkoholu, tj. konieczności przyjmowania istotnie wzrastających jego ilości, w celu osiągnięcia jego działania lub pożądanego efektu albo znaczenie zmniejszonego efektu w przypadku dalszego picia dotychczasowych ilości alkoholu

ÎSilne pochłonięcie sprawą picia alkoholu przejawiające się istotną zmianą dotychczasowych zamiłowań i zainteresowań – porzucanych lub ograniczanych z powodu picia alkoholu – albo przeznaczeniem większości czasu na działania konieczne do uzyskania lub picia alkoholu bądź uwolnienia się od następstw jego działania ÎUporczywe picie alkoholu pomimo oczywistych dowodów występowania szkodliwych następstw, potwierdzone

ciągłym dalszym jego piciem, choć charakter i rozmiar szkód są już danej osobie znane lub można oczekiwać, że są znane

* Uwaga! Dla innych substancji psychoaktywnych kryteria te są analogiczne; w miejsce alkoholu należy wpisać daną substancję uzależniającą, której uzależnienie dotyczy.

Źródło: Opracowanie T. Pietras, na podstawie ICD-1094.

93 Klasyfikacja zaburzeń psychicznych …, dz. cyt.. 94 Tamże.

Tabela 8. Kryteria diagnozowania zespołu abstynencyjnego na przykładzie uzależnienia od alkoholu* (F10.0)

Symptomy zespołu odstawienia alkoholu dotyczą zarówno sfery psychicznej, jak i somatycznej. Zazwyczaj pojawiają się po odstawieniu alkoholu w ciągu 6 do 72 godzin. Zgodnie z ICD-10 zespół abstynencyjny rozpoznaje się

po potwierdzeniu następujących kryteriów:

ÎWyraźnego stwierdzenia aktualnego przerwania lub ograniczenia przyjmowania alkoholu po okresie używania go w sposób powtarzający się oraz zwykle długotrwały i/lub w wysokich dawkach

ÎWystąpienia trzech z następujących objawów: • drżenie języka, powiek i wyciągniętych rąk • pocenie się

• mdłości, nudności lub wymioty

• tachykardia lub podwyższone ciśnienie tętnicze • pobudzenie psychoruchowe

• bóle głowy • bezsenność

• złe samopoczucie lub osłabienie

• przemijające omamy lub wizje wzrokowe, dotykowe lub słuchowe • napady drgawkowe typu grand mal („padaczka poalkoholowa”)

ÎNiemożności wyjaśnienia przyczyn powyższych objawów i oznak występowaniem zaburzeń somatycznych niezwiązanych z używaniem alkoholu ani lepszego wyjaśnienia występowaniem innych zaburzeń psychicznych lub zaburzeń zachowania

* Uwaga! Dla innych substancji psychoaktywnych kryteria te są analogiczne; w miejsce alkoholu należy wpisać daną substancję uzależniającą, której uzależnienie dotyczy.

Źródło: Opracowanie T. Pietras, na podstawie ICD-1095.

Substancje uzależniające wyrządzają szkody psychiczne, społeczne i somatyczne. Zestawiono je w tabeli 9.

Na koniec podrozdziału przedstawiamy jeszcze zapowiadaną wcześniej tabelę, stanowiącą zestawienie z kodami substancji psychoaktywnych, uzupełniającymi wcześniejsze tabele (tabela 10).

Tabela 9. Szkody psychiczne, społeczne i somatyczne u osób zażywających substancje psychoaktywne

Szkody psychiczne (degradacja

psychiczna) (degradacja społeczna)^{Szkody społeczne} (utrata zdrowia somatycznego)^{Szkody somatyczne} ÎZawężenie struktury potrzeb

(osobowości) wyłącznie do substancji psychoaktywnej ÎUtrata aktywności życiowej

z wyjątkiem tych działań, które prowadzą do zdobywania substancji psychoaktywnej ÎDegradacja osobowości

z nieodwracalnymi zmianami w osobowości

ÎZespoły objawów wytwórczych – urojenia, halucynacje, agresja, pobudzenie

ÎIndukowanie chorób psychicznych u osób predysponowanych, w tym: schizofrenii, manii, depresji z samobójstwami, zaburzeń lękowych

ÎPrzestępczość, konflikty z prawem, odbywanie kary ÎUtrata pracy, brak źródeł

utrzymania

ÎUtrata pozycji zawodowej i pozycji społecznej ÎZerwanie więzi z rodziną

i przyjaciółmi, szkody wyrządzone partnerowi życiowemu i dzieciom ÎBezdomność

ÎChoroby zakaźne – WZW B, WZW C, AIDS, kiła – przenoszone przez strzykawki lub drogą kontaktów seksualnych

ÎMarskość wątroby powstała wskutek przedawkowania leków lub nadużywania alkoholu ÎZaburzenia odporności ÎChoroby układu krążenia –

kardiomiopatia poalkoholowa, nadciśnienie płucne po amfetaminie

ÎChoroby związane z zaniedbywaniem higieny – próchnica zębów, świerzb, czyraczność skóry, zakażenia dróg moczowych, gruźlica

ÎNarażenie na skutki wypadków, urazów i zatruć

ÎNowotwory złośliwe Źródło: Opracowanie T. Pietras, na podstawie: T Pietras, A Witusik (2012)96.

Tabela 10. Substancje uzależniające wg ICD-10

Substancja uzależniająca Uwagi kliniczne

F10 – alkohol W Polsce u ok. 11,9% populacji stwierdza się używanie alkoholu szkodliwe i uzależnienie, 2,4% populacji spełnia kryteria zespołu uzależnienia od alkoholu F11 – opiaty (psychoaktywne

alkaloidy opium; najważniejsze opiaty to morfina, kodeina, heroina, opium)

Dawniej popularny był tzw. „kompot”, uzyskiwany ze słomy makowej; należą tu także uzależnienie od morfiny, fentanylu czy tramadolu; przy podawaniu dożylnym kompotu duże ryzyko zakażenia WZW B, WZW C, HIV

F12 – kanabinole (substancje przygotowywane z konopi indyjskich; zalicza się do nich marihuanę i haszysz)

W Polsce popularne jest używanie pochodnych konopi

F13 – leki uspokajające i nasenne (przede wszystkim barbiturany i benzodiazepiny)

Bardzo częste uzależnienie – dotyka kilku procent populacji; mała świadomość istnienia tej formy uzależnienia

F14 – kokaina Wytwarza się ją z liści koki, ma działanie pobudzające; bardzo szkodliwa; w Polsce rzadkie uzależnienie

F15 – inne substancje psychostymulujące, w tym kofeina oraz amfetamina

Amfetamina i jej pochodne, liczne tzw. dopalacze

F16 – substancje halucynogenne LSD, meskalina, pejotl – wywołują objawy psychotyczne, mają mały potencjał uzależniający, lecz są bardzo niebezpieczne

Substancja uzależniająca Uwagi kliniczne

F17 – palenie tytoniu Tytoniu używa 29,3% populacji; to główny czynnik ryzyka wystąpienia chorób układu krążenia, nowotworów i przewlekłej obturacyjnej choroby płuc; nie wywołuje psychoz

F18 – lotne rozpuszczalniki Obecnie mało popularne

F19 – uzależnienia mieszane Brak szczegółowych danych – prawdopodobnie bardzo częste Źródło: Opracowanie T. Pietras, na podstawie: T. Pietras, A. Witusik (2012)97.

Kończąc przegląd zagadnień dotyczących uzależnień, warto zaznaczyć, iż do opisanych uzależnień zbliżone są tzw. uzależnienia niesubstancjalne (zaburzenia nawyków i popędów – F63). Należą do tej kategorii: patologiczny hazard, uzależnienie od Internetu, od seksu, zakupów i wiele innych. Szkody psychiczne i społeczne tych zespołów klinicznych zbliżone są do szkód wywoływanych przez substancje uzależniające. Podobne są też metody ich leczenia.