Językowe ograniczenia zmiany znaczenia emocji

Zmiana znaczenia emocji oznacza jakiekolwiek przekształcenie w zakresie treści konstytuujących pojęcie emocji. Jedną z przeszkód związanych z za-gadnieniem zmiany sposobu konceptualizacji emocji jest język. Rozumienie emocji przez człowieka jest rzeczywistością psychiczną – medium, którym jednostka posługuje się, aby oddać zmianę w zakresie znaczenia, stwarza określone ograniczenia wynikające z jego struktury, np. ciągła rzeczywistość jest przekazywana za pomocą tego kodu w sposób nieciągły. Całe zagadnienie komplikuje się wielokrotnie, gdy za przedmiot opisu weźmiemy zjawisko tak imponderabilne jak znaczenie emocji.

Ograniczenia tego typu sygnalizował Kazimierz Obuchowski⁵³ w swojej teorii kodów konkretnych i hierarchicznych. Jego zdaniem, za pomocą polikonkretnego kodu językowego nie można przetwarzać informacji, a jedynie ją reorganizować⁵⁴. Znaczenie jest kodowane w formie pojęciowej. Kiedy zachodzi zmiana znaczenia, próba jej konkretyzacji – wyrażenia słownego – wiąże się ze zniekształceniem, charakterystycznym dla przejścia od kodu abstrakcyjnego do konkretnego.

Operacje myślowe mogą w pewnych warunkach zachodzić pomimo uszko-dzenia znaku znaczenia – słowa, np. gdy rozumiemy coś, natomiast nie potra-fimy sformułować wypowiedzi na ten temat⁵⁵. Tomasz Maruszewski i Elżbieta

 K. Obuchowski, Kody orientacji i struktura procesów emocjonalnych, PWN, Warszawa 1982.

 Wniosek K. Obuchowskiego wynika ze spekulacji teoretycznych, których autor nie próbo-wał weryfikować empirycznie. Pojawia się bowiem pytanie, czym jest przetwarzanie informacji i czym różni się od reorganizacji informacji. Dokładna analiza pojęcia przetwarzania wskazuje, że nie jest ono niczym innym jak właśnie reorganizowaniem.

 Por. pozbawioną struktury liniowej organizację informacji w ramach superjęzyka wyko-rzystywanego w operacjach kodu twórczego, nazywanego operacyjnym kodem hierarchicznym K. Obuchowski,Obuchowski, Kody orientacji...

Ścigała⁵⁶ ustosunkowując się do tej kwestii, twierdzą, że mogą istnieć abstrak-cyjne i hierarchiczne reprezentacje emocji, które nie posiadają oddającej istotę nazwy. Jednostka wie, jak dany proces powstał, jakie są jego konsekwencje behawioralne czy psychologiczne, ale nie potrafi trafnie określić tego procesu.

Autorzy ci zwracają uwagę na to, że na określonym etapie rozwoju mogą ist-nieć reprezentacje emocji, które nie posiadają uniwersalnych ekwiwalentów w kodzie abstrakcyjnym i doświadczający takich stanów ludzie posiłkują się metaforą, np. poeci. Z jednej strony jest to niewyobrażalne, ale istniejące ubóstwo słownych oznaczeń poszczególnych stanów emocjonalnych wiąże się niekiedy z niemożnością wyprowadzania wniosków o charakterze ogólnym – w szczególności kiedy analizie jest poddawane nie tylko znaczenie, ale także zmiana w jego obrębie. Procesy kodowania opierające się na poziomie wer-balnym, realizując funkcje komunikatywną języka, są sztywne i odwołują się do zrytualizowanych konwencji społecznych. W trakcie rozwoju osobniczego jednostka niejako automatycznie przejmuje potoczne sposoby etykietowania złożonych doświadczeń emocjonalnych. Ogranicza to twórczość, ponieważ jed-nostka nabywa skondensowanej wiedzy o emocjach, a nie aktywnie doświadcza emocji, aby skonstruować reprezentację danego doznania.

Zmiany w zakresie znaczenia emocji mogą być odczuwane, ale trudne do zwerbalizowania. Potwierdzeniem tego wniosku niech będzie stanowisko Aliny Kolańczyk, która twierdzi, że zmiany w zakresie znaczenia określonych stanów rzeczy mogą zachodzić bez udziału świadomej refleksji jednostki:

Terapia, która prowadzi do pożądanej zmiany działa najczęściej także na obrzeżach świado-mości, »nie wprost«. Używane są różne techniki omijania bolesnej świadomości – na przykład poprzez odciążenie uwagi, więc relaks (hipnozę), przez wizualizację, swobodne tworzenie metafor etc. I w tym wypadku podmiot nie wie, jak doszło do tak istotnych przekształceń w rozumieniu i odczuwaniu świata, ze stał się o wiele szczęśliwszy⁵⁷.

Na podobnych zasadach jest zorganizowany proces muzykoterapeutyczny osób cierpiących na anorexia nervosa⁵⁸. Anorektyczki są skoncentrowane na realizacji obrazu człowieka doskonałego, czyli w ich założeniu jednoznacznie pozytywnego, który nie daje sobie prawa do przeżywania i wyrażania emocji negatywnych. Podczas muzykoterapii buduje się środowisko wewnętrzne, w którym emocje negatywne nie są tłumione i wycofywane z całokształtu doświadczenia, co wiąże się ze zmianą stosunku do emocji negatywnych i do-świadczenia ich jako jednego z aspektów swojego życia wewnętrznego. Muzyka w procesie terapeutycznym jest wykorzystywana do wyrażania przeżyć oraz zmiany ich znaczeń. Zabieg ten jest konieczny, ponieważ ekspresja słowna jest

 T. Maruszewski, E. Ścigała,, Emocje – aleksytymia..., s. 74.

 A. Kolańczyk,Kolańczyk, Czuję – myślę – jestem, GWP, Gdańsk 1999, s. 12.

 E. Galińska,Galińska, „Ciało”, „emocje”, „myślenie” w obrazie Ja pacjentek anorektycznych w mu-zykoterapii, „Gestalt” 14/1994, ss. 28-31.

zablokowana, natomiast symboliczna – możliwa. Prowadzi to do nadawania nowych znaczeń – semantyzacji. Jednostka wyrażając graniem emocje, do-świadcza tego, że są w niej emocje negatywne i podejmuje desemantyzację, aby ich przeżywanie zintegrować z obrazem siebie⁵⁹. Jak widać, celowe zmiany w rozumieniu poszczególnych doświadczeń emocjonalnych mogą odbywać się poza udziałem języka.

Zmiana znaczenia emocji może być w dużym stopniu ograniczona stosowa-niem języka. Krzysztof Mudyń analizując ograniczenia poznawcze inspirowane językiem, twierdzi, że:

(...) przyswojenie sobie przez jednostkę jakiegoś języka jest warunkiem jej dalszego rozwoju poznawczego, to jednak od pewnego etapu rozwoju przyswojony język i zawarty w nim obraz rzeczywistości zaczynają odgrywać rolę negatywną, blokując dalszy rozwój jednostki oraz usztywniając jej procesy poznawcze. Warunkiem dalszego rozwoju poznawczego byłoby wówczas rozszerzenie możliwości twórczych jednostki i uwolnienie się od nalecia-łości danego języka (m.in. w sensie wytworzonych pod jego presją struktur poznawczych, wykorzystywanych nie z wyboru, lecz z bezalternatywnej konieczności) przy równoczesnym utrzymaniu formalnych zdolności abstrahowania i tworzenia pojęć, wykształconych zresztą dzięki wcześniejszemu posługiwaniu się jakimś językiem⁶⁰.

Autor postuluje alternatywną semantyzację, czyli aby poszerzyć i zmodyfi-kować pole semantyczne odpowiednich wyrażeń językowych i zapobiec nawy-kowej desemantyzacji, należy odczytywać je na innym poziomie lub w innym obszarze kodu semantycznego, niż to się zwykle czyni w określonym czasie i środowisku społecznym. Analogicznie zatem, aby poszerzyć pole znaczeniowe pojęcia emocji, należy odejść od utrwalonych uprzednio sposobów pojmowania celem odnalezienia nowych sensów dla doświadczanych stanów. Zabieg taki wiąże się jednak ze stratą komunikatywności wypowiedzi.

Podsumowanie

Warto przyjrzeć się trudnościom związanym z badaniem znaczenia emocji⁶¹. Dla poznania znaczenia emocji zawartego w potocznych teoriach emocji, które konstruują laicy, używa się analizy języka. Jednak badanie tylko słów wypowia-danych przez ludzi jako znaczenia emocjonalnego nie jest wystarczające, ponie-waż język jest tylko nośnikiem znaczeń i blokuje możliwość wyrażenia zmiany

 A. Jasielska, Znaczenie symbolicznej ekspresji emocji w leczeniu pacjentek anorektycz-nych, w: A. Suchańska (red.), Podmiotowe i społeczno-kulturowe uwarunkowania anoreksji, Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Poznań 2000, ss. 213-235.

0 K. Mudyń, O przezwyciężaniu społecznych ograniczeń poznania inspirowanych językiem za pomocą operacji dokonywanych na języku, w: A. Tokarz (red.), Stymulatory i inhibitory ak-tywności twórczej, SAWW, Kraków 1991, s. 28.

 B. Parkinson,B. Parkinson,Parkinson, Ideas and realites..., ss. 262-263.

w obrębie znaczenia. Jednym z postulatów heurystycznych neutralizującym ograniczenia poznawcze inspirowane językiem jest alternatywna semantyzacja polegająca na zmodyfikowaniu i rozszerzeniu pola semantycznego odpowied-nich wyrażeń językowych (co stwarza możliwość wychodzenia poza nawykowe skojarzenia). W takiej sytuacji należy odczytywać słowo na innym poziomie lub w innym obszarze kodu semantycznego, niż zwykle się to czyni w określonym czasie i środowisku społecznym. Oznacza to np., że w doznaniach, które dotych-czas traktowaliśmy dosłownie, należy doszukiwać się nierozpoznanej jeszcze metaforyczności⁶². Ów proces desemantyzacji mógłby polegać na ograniczeniu, osłabieniu „dotychczasowej” konotacji dla denotowanej emocji. Przykładem niech będzie wypowiedź Jana Kotta, który na pytanie „Co szczególnego jest w przyjemności wspinaczki?”, odpowiada: „Niebezpieczeństwo. Strach, który przychodzi z zewnątrz, strach narzucony tobie jest upokorzeniem. Ale strach, który sam sobie wybierasz, to jest ogromna przyjemność, radość, poczucie jakiejś szlachetnej gry o życie”⁶³. Z drugiej strony postulat nowej metodologii odwołującej się do znaczenia istniejącego poza symbolem językowym jest trochę utopijny – dążąc do pełnego odzwierciedlenia złożoności znaczenia emocji czy potocznych teorii emocji, psychologia mogłaby stać się nauką idio-graficzną. Psychologia emocji powinna zachować umiarkowanie na tej drodze – poszukując zależności ogólnych, musi redukować złożoność opisu badanych zjawisk (w przeciwnym razie wykrywanie zależności staje się bardzo trudne, jeśli nie niemożliwe), a jednocześnie owa redukcja złożoności nie może iść zbyt daleko i nadawać emocjom struktury wielce schematycznej.

Literatura

Averill J. R., Creativity in the Domain of Emotion, w: T. Dalgleish, M. Power (red.), Handbook of Cognition and Emotion, John Wiley & Sons Ltd., London 1999, ss. 765-782.

Basiuk T., Słuszny gniew jako strategia polityczna aktywizmu progejowskiego w Sta-nach Zjednoczonych i w Polsce, w: A. Duszak, N. Pawlak (red.), Anatomia gniewu.

Emocje negatywne w językach i kulturach świata, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2003, ss. 201-214.

Clore G. L., Parrott W. G., Cognitive feelings and metacognition judgments, „European Journal of Social Psychology” 24/1994, ss. 101-115.

Czapiński J., Dyferencjał semantyczny, „Materiały do nauczania psychologii”, Seria III, t. 3, 1978, ss. 257-275.

 Por. poszukiwanie w narracjach funkcji wstydu i poczucia winy. J. Lindsay-Hartz, J. de-J. Lindsay-Hartz, J. de-Lindsay-Hartz, J. de-Rivera, M. Mascolo, M., Differentiating Guilt and Shame and Their Effects on Motivation, w: J. P. Tangney, K. W. Fisher (red.), Self-Conscious Emotions: Pride, Shame, Guilt and Embar-rassment, Guilford, New York 1995, ss. 275-300.

 J. Kott,Kott, Miłość i inne rozkosze, „Gazeta Wyborcza”, dodatek „Wysokie Obcasy” 56/2000, ss. 35 .

Duszak A., O emocjach bez emocji. Gniew w perspektywie lingwistycznej, w: A. Duszak, N. Pawlak (red.), Anatomia gniewu. Emocje negatywne w językach i kulturach świata, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2003, ss. 13-23.

Fehr B., Ukryte teorie miłości. Prototypowe podejście do badania miłości, w: R. J. Stern-berg, K. Weis (red.), Nowa psychologia miłości, Biblioteka Moderatora, Taszów 2007, ss. 331-360.

Feldman Barrett L., Are Emotions Natural Kinds?, „Perspectives On Psychological Science” 1(1)/2006, ss. 28-58.

Galińska E., „Ciało”, „emocje”, „myślenie” w obrazie Ja pacjentek anorektycznych w muzykoterapii, „Gestalt” 14/1994, ss. 28-31.

Gottman J. M., Katz L. F., Hooven C., Parental meta-emotion Philosophy and the Emo-tional Life of Families: Theoretical Models and Preliminary Data, „Journal of Family Psychology” 10/1996, ss. 243-268.

Hooven C., Gottman J. M., Katz L. F., Parental Meta-emotion Structures Predicts Family and Child Outcomes, „Cognition and Emotion” 9/1995, ss. 229-264.

Jasielska A., Analiza narracji jako źródło wiedzy o emocjach – prezentacja metody, w: M. Straś-Romanowska, B. Bartosz, A. Żurko (red.), Badania narracyjne w psycho-logii, Wydawnictwo Eneteia, Warszawa 2010, ss. 181-202.

Jasielska A., Differences and similarities between Polish and Greek meaning of emo-tions, wystąpienie na 3rd Biennial Symposium on Personality and Social Psychology

„Personality Dynamics: Embodiment, Meaning Construction, and the Social World, Warszawa 2010.

Jasielska A., Komunikaty symboliczne a emocje postkognitywne w krótkiej perspekty-wie czasowej, niepublikowana rozprawa doktorska, Instytut Psychologii, Poznań 2002 .

Jasielska A., Znaczenie symbolicznej ekspresji emocji w leczeniu pacjentek anorektycz-nych, w: A. Suchańska (red.), Podmiotowe i społeczno-kulturowe uwarunkowania anoreksji, Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Poznań 2000, ss. 213-235.

Kolańczyk A., Czuję – myślę – jestem, GWP, Gdańsk 1999.

Kott J., Miłość i inne rozkosze, „Gazeta Wyborcza”, dodatek „Wysokie Obcasy” 56/2000, 30-40.

Kövecses Z., Alltags- und Expertentheorien der Emotion und das Verschwinden der Psy-chologie, „Sprachtheorie und germanistische Linguistik” 9(2)/1999, ss. 219-238.

Kövecses Z., Metaphor and emotion: language, culture, and body in human feeling, Cambridge University Press, Cambridge 2000.

Kubiak Ł., Foch nasz powszedni, „W Drodze” 2(450)/2011, ss. 19-29.

Kurcz I., Język a reprezentacja świata w umyśle, PWN, Warszawa 1987.

Lazarus R., Uniwersalne zdarzenia poprzedzające emocje, w: P. Ekman, R. J. Davidson (red.), Natura emocji, GWP, Gdańsk 1998, ss. 146-153.

Lindsay-Hartz J., Rivera J. De, Mascolo M., Differentiating Guilt and Shame and Their Effects on Motivation, w: J. P. Tangney, K. W. Fisher (red.), Self-Conscious Emotions:

Pride, Shame, Guilt and Embarrassment, Guilford, New York 1995, ss. 275-300.

Malczewski J., Słownik terminów nauki o języku, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1985.

Marczewska-Okuniewska H., Kurcz I., Asymetria pozytywno-negatywna w psychologii i psycholingwistyce, w: A. Duszak, N. Pawlak (red.), Anatomia gniewu. Emocje nega-tywne w językach i kulturach świata, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2003, ss. 25-37.

Markiewicz M., Wymiary dzieła literackiego, Wydawnictwo Literackie, Warszawa 1984.

Maruszewski T., Analiza procesów poznawczych jednostki w świetle idealizacyjnej teorii nauki, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 1983.

Maruszewski T., Psychologia poznania, GWP, Gdańsk 2001.

Maruszewski T., Psychologia poznawcza, Polskie Towarzystwo Semiotyczne, Warszawa 1996.

Maruszewski T., Ścigała E., Emocje – aleksytymia – poznanie, Wydawnictwo Huma-niora, Poznań 1998.

Mudyń K., O przezwyciężaniu społecznych ograniczeń poznania inspirowanych języ-kiem za pomocą operacji dokonywanych na języku, w: A. Tokarz (red.), Stymulatory i inhibitory aktywności twórczej, SAWW, Kraków 1991, ss. 20-32.

Nabi R. L., The theoretical versus the lay meaning of disgust. Implications for emotion research, „Cognition and Emotion” 5(16)/2002, ss. 695-703.

Oatley K., Jenkins M. J., Zrozumieć emocje, PWN, Warszawa 2003.

Obuchowski K., Kody orientacji i struktura procesów emocjonalnych, PWN, Warszawa 1982.

Parkinson B., Ideas and realites of emotion, Routledge, London 1995.

Porębski M., Czy metaforę można zobaczyć?, „Teksty” 6/1980, ss. 61-78.

Reykowski J., Eksperymentalna psychologia emocji, Książka i Wiedza, Warszawa 1974.

Russell J. A., In defense of prototype apprroach to emotion concepts, „Journal of Per-sonality and Social Psychology” 60/1991, ss. 37-47.

Russell, J. A., Lemay G., Pojęcia dotyczące emocji, w: M. Lewis, J. M. Haviland-Jones (red.), Psychologia emocji, GWP, Gdańsk 2005, ss. 617-633.

Shaver P., Schwartz J., Kirson D. i O’Connor C., Emotion Knowledge: Further Explo-ration of a Prototype Approach, „Journal of Personality and Social Psychology”

52(6)/1987, ss. 1061-1086.

Shveder R. A., Thinking through cultures: Expeditions in cultural psychology, MA, Harvard University Press, Cambridge 1991.

Smith K., Social psychological perspectives on laypersons‘ theories of emotion, w: J. A.

Russell, J.-M. Fernandez-Dols, A. S. R. Manstead, J. C. Wellenkamp (red.), Everyday Conceptions of Emotion: An Introduction to the Psychology, Anthropology, and Linguistic of Emotion, Kluwer, Dordtrecht 1995, ss. 399-414.

Szumska D., O emocjach bez emocji, „Język a kultura” 14/2000, ss. 199-208.

Szymczak M. (red.), Słownik języka polskiego, t. III, PWN, Warszawa 1981.

Trzebiński J., Twórczość a struktura pojęć, PWN, Warszawa 1981.

Trzebiński J. (red.), Narracja jako sposób rozumienia świata, GWP, Gdańsk 2002.

White G. M., Reprezentacje znaczenia emocjonalnego: kategoria, metafora, schemat, dyskurs, w: M. Lewis, J. M. Haviland-Jones (red.), Psychologia emocji, GWP, Gdańsk 2005, ss. 53-71.

Wierzbicka A., Język – umysł – kultura, PWN, Warszawa 1999.

Zittlau J., Gandhi dla menedżerów, Wydawnictwo Studio Emka, Warszawa 2007.

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Instytut Kulturoznawstwa