Jugos³awia na rozdro¿u

Od œmierci Stjepana Radicia konflikt pomiêdzy Zagrzebiem a Belgradem ulega³ sta³emu zaognieniu. Partia chorwackich ludowców i jej sprzymierzeñ-cy domagali siê przebudowy modelu ustrojowego pañstwa, a pierwszym kro-kiem ku temu celowi mia³a byæ rewizja konstytucji z 1921 r. Tymczasem ekipa rz¹dz¹ca trwa³a w przekonaniu, ¿e konflikt mo¿na za³agodziæ bez gruntownych reform w pañstwie. Ze stanowiskiem rz¹du zgadza³ siê król Aleksander I, który wed³ug wiedeñskiego „Reichpostu” nied³ugo po œmierci Stjepana Radicia stanowczo wypowiedzia³ siê przeciwko federalistycznemu modelowi Jugos³awii⁹⁴.

10 rocznica utworzenia Jugos³awii zbli¿a³a siê w atmosferze pog³êbiaj¹-cego siê kryzysu wewnêtrznego pañstwa. Uroczyst¹ ceremoniê, zaplanowan¹ przez rz¹d na 1 grudnia 1928 r. poprzedzi³y kolejne zdecydowane dzia³ania chorwackich ludowców oraz ich sprzymierzeñców. Otó¿ 1 wrzeœnia 1928 r.

w Zagrzebiu wystosowano uchwa³ê o zbojkotowaniu uroczystoœci pañstwo-wych, a tak¿e zakazuj¹c¹ zwolennikom partii brania udzia³u w innych mani-festacjach, kongresach, uroczystoœciach, konferencjach i wystawach, w któ-rych wezm¹ udzia³ przedstawiciele rz¹du⁹⁵.

Konsekwentnemu stanowisku Chorwatów da³ wyraz Maèek w swoim przemówieniu wyg³oszonym podczas uroczystoœci zorganizowanych na czeœæ chorwackich patriotów zastrzelonych w 1903 r.⁹⁶ 13 wrzeœnia 1928 r. „Ilu-strowany Kuryer Codzienny” przytoczy³ relacjê „Neue Freie Presse”, wedle której przewodnicz¹cy partii chorwackich ludowców w czasie wspominanych uroczystoœci oœwiadczy³, ¿e Chorwaci za¿¹daj¹ chorwackiego sejmu i rz¹du w obecnych granicach pañstwa jugos³owiañskiego, a tak¿e równouprawnie-nia w sprawach dotycz¹cych ca³ego pañstwa. Ponadto Maèek nie wykluczy³ ca³kowitego wyodrêbnienia siê Chorwacji z granic Jugos³awii, ale tylko wte-dy, gdy porozumienie z Serbami okaza³oby siê niemo¿liwe⁹⁷. Chorwacja gro-zi³a wojn¹ Jugos³awii.

93 Pribicewicz wyraŸnie rzuci³ s³owo: federacja!, „Ilustrowany Kuryer Codzienny”, 14 VIII 1928, nr 224, s. 4.

94 Sytuacja w Jugos³awii po œmierci Radicza, „Kurier Poznañski”, 11 VIII 1928, nr 365, s. 1.

95 Zaostrzenie walki opozycji chorwackiej z rz¹dem, „Ilustrowany Kuryer Codzienny”, 1 IX 1928, nr 244, s. 9.

96 Chodzi³o o ofiary demonstracji antywêgierskich, zorganizowanych w Chorwacji na po-cz¹tku 1903 r. Wielu Chorwatów ponios³o wówczas œmieræ, trafi³o do aresztu lub uda³o siê na emigracjê. Zob. L. Monzali, The Italians of Dalmatia: From Italian Unification to World War I, Toronto 2009, s. 234.

97 Chorwaci ¿¹daj¹ szerokiej autonomii, „Ilustrowany Kuryer Codzienny”, 13 IX 1928, nr 254, s. 10.

Rz¹d w ka¿dym razie nie reagowa³ na napiêcia w Chorwacji, odrzucaj¹c mo¿liwoœæ rozwi¹zania parlamentu i przeprowadzenia reform w duchu kon-cepcji federalistycznej. Chorwatom pozwalano na wiele, poniewa¿ w Belgra-dzie s¹dzono, ¿e ich dzia³ania nie znajduj¹ pokrycia w rzeczywistoœci. Nie podjêto zatem szczególnych dzia³añ nawet wobec du¿ej manifestacji anty-serbskiej, która mia³a miejsce 21 paŸdziernika 1928 r. w Sisaku podczas kongresu Koalicji Demokratycznej Ch³opskiej. Wziê³o w nim udzia³ oko³o piêædziesiêciu tysiêcy ch³opów z ca³ej Chorwacji, oko³o piêciu tysiêcy miesz-kañców Zagrzebia oraz piêædziesiêciu dwóch pos³ów chorwackich. Na ulicach ma³ego Sisaku zorganizowano masowy pochód, którego zwieñczeniem by³y przemówienia Maèka i Pernara. Przewodnicz¹cy chorwackich ludowców po-wiedzia³, ¿e czerwcowe zajœcia w parlamencie by³y obmyœlanym mordem serbskich elit Belgradu, którego nieprzewidzianym skutkiem by³o zjednocze-nie siê Chorwacji przeciw Belgradowi. Polityk sytuacjê rz¹du podsumowa³ s³owami: „Belgrad straci³ ju¿ wiarê w swoje bagnety, poniewa¿ wie, ¿e si³a wypada³a z jego r¹k”⁹⁸, mówi³ równie¿ o wielkim zjednoczeniu osiemnastu milionów S³owian Po³udniowych w duchu idei Stjepana Radicia. Natomiast Pernar stwierdzi³, ¿e pojednanie Chorwacji z Serbi¹ mo¿e nast¹piæ tylko na zasadzie „absolutnej niezale¿noœci Chorwacji”⁹⁹.

98 Wielka demonstracja antyserbska w Chorwacji, „Ilustrowany Kuryer Codzienny”, 23 X 1928, nr 294, s. 2.

99 Ibidem.

Il. 4. Król Aleksander I wychodzi ze szpitala po odwiedzinach rannych chorwackich pos³ów.

Na jego widok Stjepan Radiæ mia³ krzykn¹æ: „Niech ¿yje król!”

ród³o: Niepokój w Jugos³awii, „Ilustrowany Kuryer Codzienny”, 28 VI 1928, nr 177, s. 1.

Znajduj¹ca siê w g³êbokim kryzysie wewnêtrznym Jugos³awia 1 grudnia 1928 r. obchodzi³a dziesiêæ lat istnienia. Podzia³ pañstwa znalaz³ swoje od-zwierciedlenie w sposobie obchodzenia tego symbolicznego wydarzenia przez monarchê i rz¹d oraz œrodowisko skupione wokó³ chorwackich ludowców.

W katedrze prawos³awnej w Belgradzie odby³a siê uroczysta ceremonia¹⁰⁰. Nabo¿eñstwo celebrowa³ patriarcha Serbii Dymitr¹⁰¹. Uczestniczyli w nim król Aleksander I z królow¹ Mari¹, ksi¹¿ê Pawe³ z ksiê¿n¹ Olg¹, a tak¿e najwy¿si dygnitarze dworu, cz³onkowie rz¹du, korpus dyplomatyczny, naj-wy¿si urzêdnicy pañstwowi, generalicja, cz³onkowie parlamentu oraz miesz-kañcy miasta. Ceremonia mia³a podnios³y charakter. W Belgradzie

odczuwa-³o siê atmosferê œwiêta narodowego¹⁰².

Natomiast w Zagrzebiu dosz³o do krwawych demonstracji, które zosta³y zorganizowane przez œrodowiska studenckie. W wyniku staræ z policj¹

zginê-³y trzy osoby, a kilka zosta³o ciê¿ko rannych. Punktem zapalnym by³o zerwa-nie przez chorwackich studentów sztandaru jugos³owiañskiego z katedry w Zagrzebiu i wywieszenie na jego miejscu trzech chor¹gwi ¿a³obnych. Po interwencji policji studentów aresztowano. Próbuj¹c ich odbiæ, kilkutysiêczny t³um zaatakowa³ policjantów. W „Ilustrowanej Republice” podkreœlono, ¿e policja u¿y³a broni, a jedna z kul œmiertelnie rani³a dziesiêcioletniego ch³op-ca¹⁰³. Wed³ug „Kuriera Poznañskiego” demonstracje w Zagrzebiu utrzymy-wa³y siê przez ca³y dzieñ, a na domach i placówkach publicznych wywieszano

¿a³obne chor¹gwie. Wed³ug doniesieñ poznañskiego dziennika, na terenie miasta dokonano wielu aresztowañ¹⁰⁴, a w „Ilustrowanym Kuryerze Co-dziennym” poinformowano, ¿e policja rozplakatowa³a na ulicach Zagrzebia odezwê do ludnoœci, w której gro¿ono „stanowczym zduszeniem” wszelkich prób naruszenia spokoju publicznego¹⁰⁵.

Zakoñczenie

Sposób, w jaki w Jugos³awii obchodzono jubileusz dziesiêciolecia istnie-nia pañstwa, by³ wyrazem g³êbokiego podzia³u w pañstwie, o czym

œwiadczy-100 W „Kurierze Poznañskim” zauwa¿ono, ¿e jednoczeœnie podobne nabo¿eñstwa odby³y siê w koœcio³ach innych wyznañ. 10-lecie istnienia Królestwa S. H. S., „Kurier Poznañski”, 3 XII 1928, nr 556, s. 1.

101 W³aœciwy tytu³ patriarchy brzmia³: Jego Œwi¹tobliwoœæ, Arcybiskup Peciu, Metropolita Belgradu i Karlovci, Patriarcha Serbii. Ten sam duchowny 8 czerwca 1922 r. udzieli³ œlubu królowi Aleksandrowi I z Mari¹, ówczeœnie tytu³owan¹ ksiê¿niczk¹ Rumunii. Zob. Êðàšåâî Âåí÷àœå, „Ïîëèòèêà”, 8 VI 1922, nr 5071, s. 1.

102 10-lecie istnienia Królestwa S. H. S., „Kurier Poznañski”, 3 XII 1928, nr 556, s. 1.

103 Nastêpnego dnia w „Dzienniku Bia³ostockim” poinformowano, ¿e ch³opiec mia³

szesna-œcie lat. Por. Krwawe starcia w Zagrzebiu, „Ilustrowana Republika”, 2 XII 1928, nr 333, s. 1;

Krwawe œwiêto narodowe w Chorwacji, „Dziennik Bia³ostocki”, 3 XII 1928, nr 335, s. 1.

104 Krwawe demonstracje w Zagrzebiu, „Kurier Poznañski”, 2 XII 1928, nr 555, s. 1.

105 W Zagrzebiu spokój, „Ilustrowany Kuryer Codzienny”, 4 XII 1928, nr 336, s. 2.

³y podnios³a ceremonia w Belgradzie oraz brutalne zamieszki w Zagrzebie.

Jedn¹ stronê reprezentowa³a ekipa rz¹dz¹ca, a w szczególnoœci radykalni Serbowie, a drug¹ opozycyjna Koalicja Demokratyczna Ch³opska z parti¹ chorwackich ludowców na czele, którzy uwa¿ali siê za przedstawicieli „uci-skanych” narodów i mniejszoœci narodowych w Jugos³awii. Zatem podzia³ mia³ przynajmniej dwie p³aszczyzny: polityczn¹ i spo³eczn¹. Nie wolno rów-nie¿ zapominaæ o ró¿nicach religijnych i kulturowych, le¿¹cych przecie¿

u podstaw to¿samoœci narodów tworz¹cych Jugos³awiê.

Podzia³ Jugos³awii nie nast¹pi³ wskutek nag³ych zdarzeñ, jakimi by³y zamach w parlamencie z 20 czerwca 1928 r., a tak¿e œmieræ Stjepana Radi-cia, pó³tora miesi¹ca póŸniej. Rozmaite podzia³y by³y bowiem nieod³¹czon¹ cech¹ „jugos³owiañskoœci” ju¿ u progu jej pañstwowoœci. Jednak wydarzenia w parlamencie, a nastêpnie zgon lidera politycznego Chorwatów nada³y tym podzia³om formê ekstremaln¹, zagra¿aj¹c¹ jednolitoœci pañstwa. Przyczyni³ siê do tego fakt, ¿e zamachowcem by³ serbski radyka³ Puniša Raèiæ, który nie strzela³ wy³¹cznie do ludzi, ale równie¿ do g³oszonych przez nich koncepcji o rozluŸnieniu centralistycznego modelu pañstwa.

Chorwaci od œmierci Stjepana Radicia w sierpniu 1928 r. z ka¿dym mie-si¹cem g³osili coraz œmielsze postulaty wzglêdem ustroju pañstwa jugos³o-wiañskiego. Otwarcie domagali siê rewizji centralistycznej konstytucji z 1921 r.

i uzyskania wiêkszej autonomii, wreszcie przestali uznawaæ rz¹d i parlament Jugos³awii, grozili tak¿e od³¹czeniem siê od pañstwa. Sytuacji nie naprawi³y wszelkie dzia³ania podejmowane przez króla Aleksandra I, który przesz³o miesi¹c po obchodach dziesiêciolecia istnienia zjednoczonego pañstwa jugo-s³owiañskiego wprowadzi³ w pañstwie dyktaturê i dokona³ nieodwracalnych zmian jego ustroju.

SUMMARY

The article entitled „Assassination in the Yugoslavian Parliament in 1928: Cau-ses and Consequences in the Light of Polish Press Reports” evaluates the cauCau-ses, course and consequences of the assassination of Croatian deputies on 20 June 1928 by Puniša Raèiæ, a member of the People’s Radical Party from Montenegro. Raèiæ killed deputies of the Croatian People’s Peasant Party Pavel Radiæ and Ðuro Basa-rièek, and wounded the party’s leader Stjepan Radiæ and deputies Ivan Pernar and Ivan Granða. Stjepan Radiæ died from wound complications on 8 August 1928. The charismatic politician’s death deepend the crisis in Yugoslavia and prompted King Aleksander I to introduce significant changes in the political system.

The article is composed of six parts arranged in chronological order: „Introduc-tion”, „Causes and course of the assina„Introduc-tion”, „Political situation in Zagreb after the assassination”, „Death of Stjepan Radiæ”, „Yugoslavia at the crossroads”, and „Epilo-gue”. The manuscript builds up smoothly to the events that led to a political and social rift between the Croatians and the Serbs, which took on an extreme form after the assassination of Stjepan Radiæ. It also points out several interconnected events of 1928 which nearly led to the fall of Yugoslavia.

The described events are analyzed mainly based on Polish press reports from the interwar period. Polish media displayed considerable interest in the events that led up to the incident in the Yugoslav parliament, and their main sources of informa-tion were foreign correspondents as well as articles in Balkan and European press.

The author of this manuscript also relied on Serbian and Croatian literature on the subject.

Anna Ambrochowicz-Gajownik

Uniwersytet Warmiñsko-Mazurski w Olsztynie

OPIEKA NAD EMIGRACJ¥ POLSK¥ WE FRANCJI