Zamiast wstêpu
6. Zarz¹d gospodark¹ prepozytury
W ród³ach trudno znaleæ szczegó³owe informacje co do sposobu zarz¹-dzania maj¹tkiem. G³ówn¹ odpowiedzialnoæ ponosi³ prepozyt, przy czym trudno dociec, jak wygl¹da³y jego obowi¹zki w sprawach gospodarczych. Nie wiemy, czy zatrudniano w tym celu specjalnych ekonomów, którym powierza-no prowadzenie rachunków lub pozwalapowierza-no w jakim stopniu na kontrolê finansów. Byæ mo¿e zajmowali siê tym sami mnisi. By³ wród nich bowiem klucznik (claviger), do którego obowi¹zków zwyczajowo nale¿a³o prowadzenie finansów klasztornych oraz zarz¹dzanie funduszami wspólnoty96. To klucz-nik je¿owski by³ odpowiedzialny za przygotowanie dorocznego sprawozdania finansowego na kapitu³ê lubiñsk¹97. W okresie ¿niw nale¿a³y do niego pewne dzia³ania logistyczne, a tak¿e zarz¹dzanie przep³ywem wydatków. Klucznik z polecenia prepozyta zawiadywa³ te¿ odbiorem nale¿nych dziesiêcin oraz czynszów.
91 Z ka¿dego ³anu je¿owianie p³acili czynsz w wysokoci 8 korców zbo¿a oraz 4,5 grosza.
LB, II, s. 333334.
92 Je¿owianie m.in. byli zobowi¹zani jeszcze w XVI w. Do jednego dnia orki na polu prepozyta, wraz z póniejszym bronowaniem. LB, II, s. 333334.
93 Sami otrzymywali z tego tytu³u 15 korców soli rocznie. AA£, Akta dekanatu brzeziñ-skiego, sygn. 106
94 W 1494 r. dziêki interwencji opata lubiñskiego król Polski Jana Olbracht zwolni³ mieszczan je¿owskich od wszelkich podatków na okres 3 lat (DL, nr 223.). Dwukrotnie, w 1537 r.
i 1546 r., je¿owianie zostali zwolnienie od koniecznoci dostarczenia powodu (Matricularium Regni Poloniae Summaria, wyd T. Wierzbowski, 1.3, cz. 4, Warszawa 1910, nr 18 538 i 22 192).
95 AGAD, Ksiêgi Kanclerskie, sygn. 58/II.
96 M. Derwich, Urzêdnicy klasztorni: wprowadzenie do tematu, [w:] Miêdzy Lwowem a Wro-c³awiem. Ksiêga jubileuszowa Profesora Krystyna Matwijowskiego, red. B. Rok, J. Maroñ, Toruñ 2006, s. 83.
97 APP, sygn. 235.
Nierozstrzygniêtym, acz niezwykle wa¿nym zagadnieniem pozostaje wp³yw rady miejskiej Je¿owa na zarz¹dzanie maj¹tkiem prepozytury98. Raj-cy na czele z burmistrzem anga¿owali siê przecie¿ we wspólne z mnichami przedsiêwziêcia gospodarcze. Od po³owy XVIII w. funkcjonowa³a w Je¿owie cegielnia, której w³acicielem by³a rada miasta99. Z tego te¿ wzglêdu urzêd-nicy miejscy mieli tytu³ do ingerencji w niektóre obszary tego przedsiêwziê-cia, jak np. produkcja czy sprzeda¿. Brak róde³ uniemo¿liwia jednak roz-strzygniêcie tych kwestii.
W dobrach nale¿¹cych do prepozytury z pewnoci¹ obecne by³y wyspecja-lizowane s³u¿by: piwowar, rybak, m³ynarz, murarz, kucharz. Do personelu nale¿eli tak¿e cyrulik, którego poleci³ sprowadziæ opat lubiñski100, oraz
najczêciej wzmiankowani organici101. Ludzie ci byli zapewne op³acani przez mnichów, jednak znane nam ród³a nie daj¹ pozwalaj¹ okreliæ wyso-koci kwot, które przeznaczano na zatrudnianie wieckiej s³u¿by.
7. Podsumowanie
Podstawow¹ cech¹ gospodarki benedyktynów z Je¿owa w omawianym okresie by³o uzale¿nienie od przychodów z dóbr ziemskich. Folwarki oraz ró¿nego rodzaju urz¹dzenia produkcyjne (m³yn, browar, cegielnia)
zapewnia-³y samowystarczalnoæ oraz umo¿liwiazapewnia-³y zapewne sprzeda¿ niektórych towa-rów. Nale¿y podkreliæ, ¿e mnisi je¿owscy prowadzili w swym maj¹tku do-brze zorganizowan¹ gospodarkê uprawn¹ i hodowlan¹. Niektóre elementy maj¹tku ziemskiego (np. ³¹ki) by³y dzier¿awione osobom wieckim w zamian za czynsz, daniny w naturaliach lub obowi¹zki z tytu³u pañszczyzny. Istotn¹ czêæ dochodów generowa³a gospodarka folwarczna. Zapaæ w tej dziedzinie wymusi³a zwrócenie uwagi na inne obszary aktywnoci gospodarczej. Coraz czêciej mnisi gromadz¹ kapita³y, które inwestowano oraz byæ mo¿e sp³acano nimi zobowi¹zania podatkowe. W tym czasie benedyktyni zrezygnowali w jakim stopniu z pobierania czynszu w naturze, staraj¹c siê uzyskaæ kapi-ta³ jako jego ekwiwalent. Mo¿liwoci finansowe prepozytury musia³y byæ na tyle dobre, i¿ opat lubiñski po¿ycza³ pieni¹dze od swoich wspó³braci z Je¿o-wa102. Stan ten mo¿emy uznaæ w jakim stopniu za efekt gospodarowania wp³ywami m.in. z czynszów pieniê¿nych oraz posiadanych kapita³ów. Osta-tecznie w warunkach utraty dóbr ziemskich (zw³aszcza folwarków) oraz
spo-98Por. P. Wiszewski, op. cit., s. 170.
99AA£, Akta dekanatu brzeziñskiego, sygn. 106.
100 APP, sygn. 237.
101 AA£, Akta dekanatu brzeziñskiego, sygn. 104.
102 W 1790 r. prepozyt udzieli³ po¿yczki w wysokoci 10 000 z³otych na potrzeby biblioteki klasztornej w Lubiniu (APP, sygn. 237). Dwa lata póniej prepozyt Bernard £uniewski ofiaro-wa³ Komisji Cywilno-Wojskowej Powiatu Brzeziñskiego a¿ 27 000 z³ (AA£, Akta dekanatu brzeziñskiego, sygn. 104).
rej czêci dziesiêcin, gospodarka czynszami stanie siê fundamentem egzy-stencji materialnej benedyktynów w XIX w. W przypadku dziesiêcin mnisi pobierali je najczêciej z dóbr do nich nienale¿¹cych. To w³anie gospodarka dziesiêcinami mog³a byæ jedn¹ form wydwigniêcia siê z kryzysu prze³omu XVII i XVIII w.
Krytyczny moment w dziejach prepozytury nast¹pi³ w 1793 r., w momen-cie II rozbioru Rzeczpospolitej, w wyniku którego Je¿ów znalaz³ siê pod panowaniem pruskim. Trzy lata póniej ukaza³a siê deklaracja królewska, zarz¹dzaj¹ca konfiskatê ziemskich dóbr kocielnych w Prusach Po³udnio-wych (gdzie po³o¿ony by³ Je¿ów). Na jej mocy benedyktyni utracili wszystkie dobra ziemskie i wówczas to w³anie gospodarka czynszami, a ponadto inwe-stycje (jak cegielnia) oraz dochody z propinacji sta³y siê fundamentem egzy-stencji materialnej benedyktynów.
SUMMARY
In the discussed period, land holdings were the main source of revenue for the Benedictine monks. Manor farms and production facilities not only made the monks self-sufficient, but also supplied produce that could be sold. Some assets, such as meadows, were leased in return for rent, levies or other feudal liabilities. Manor farms generated a substantial portion of the Benedictines income, and they were considerably expanded in the first half of the 18th century. Farm production collap-sed after 1761, and the Benedictines were forced to search for other sources of income. The order accumulated capital which was invested or used to pay taxes. As owners of land on which the town had been built, the Benedictines had the right to levy various charges on townsfolk, and they derived profits from local markets and fairs. The monks had to report to the abbey in Lubiñ which exercised strict control over many business initiatives. The monks did not establish new settlements, but focused on the acquisition of holdings and consolidation of their estates. Political events, in particular wars, had a visible impact on the Benedictine estates during that period. The orders situation improved in the mid 18th century, but this brief economic revival came to an end in 1793 when Je¿ów fell under Prussian rule.
Micha³ Prykaszczyk Uniwersytet Gdañski