Maj¹tek ziemski benedyktynów z Je¿owa w XVII i XVIII w

a. Stan posiadania

Pierwsze nadanie ziemskie dla benedyktynów je¿owskich w okresie staropolskim mia³o miejsce w 1623 r.² Seweryn Wolski³ przekaza³ wówczas mnichom wieœ Kosiska i czêœæ Woli £okotowej⁴,co by³o o tyle istotne, i¿ obie miejscowoœci znajdowa³y siê w pobli¿u osad przez nich posiadanych. W nie-znanych okolicznoœciach benedyktyni weszli w posiadanie wsi Moszczyce, po³o¿onej nieopodal Je¿owa. Nie wiemy, w czyich rêkach by³a ta osada, nim sta³a siê w³asnoœci¹ mnichów; czy by³o to nadanie, czy te¿ odkupili j¹ od okolicznej szlachty. Poniewa¿ nie zosta³a wymieniona wœród dóbr ziemskich prepozytury je¿owskiej przy okazji nadania Kosisk, s¹dziæ mo¿na, ¿e

nast¹pi-³o to póŸniej. Dat¹ ante quem wydaje siê byæ rok 1682 – wówczas zamyka siê okres urzêdowania prepozyta Stefana Lipskiego, który mia³ po³¹czyæ obie wioski w celu utworzenia folwarku⁵. Z równie niewyjaœnionych przyczyn mnisi utracili Moszczyce. Dosz³o do tego najpewniej przed 1761 r., poniewa¿

osada nie zosta³a uwzglêdniona w pochodz¹cym z tego roku wykazie maj¹tku ziemskiego, utworzonego przy okazji wizytacji parafii je¿owskiej⁶.

W 1623 r. ukszta³towa³ siê zasadniczy trzon latyfundium prepozytury, z³o¿ony z dóbr w Je¿owie i siedmiu wsiach⁷. W nastêpnych dziesiêcioleciach

2 Do prepozytury nale¿a³o wówczas miasto Je¿ów oraz nastêpuj¹ce wsie: Góra, Jasienin, Mikulin, Krosnowa oraz Przy³êk. Wszystkie miejscowoœci benedyktyni otrzymali ju¿ w œrednio-wieczu. Ostatni, Przy³êk, powsta³ z inicjatywy kolonizacyjnej opata lubiñskiego w 1363 r. Zob.

Dokumenty opactwa benedyktynów w Lubiniu w XIII–XV wieku, wyd. Z. Perzanowski (KDW, s. n., 1), Warszawa/Poznañ 1975, nr 85.

3 Niewykluczone, ¿e chodzi tu o Wolskich herbu Rawa, którzy mieli swoje gniazdo rodowe w ziemi rawskiej, gdzie po³o¿ony jest Je¿ów. Zob. W. Wittiga, Rozsiedlenie i gniazda rodowe szlachty rawskiej w XVI wieku, AKH, t. 11, Kraków 1909–1913, s. 276.

4 Archiwum archidiecezjalne w £odzi, Akta dekanatu brzeziñskiego, sygn. 104 (dalej:

AA£). Obie miejscowoœci by³y wczeœniej zwi¹zane z benedyktynami. W Kosiskach benedyktyni pobierali dziesiêcinê, natomiast Wola £okotowa wchodzi³a w sk³ad parafii je¿owskiej, któr¹ mnisi administrowali. Zob. DL, nr 137.

5 Archiwum Pañstwowe w Poznaniu, sygn. 302. (dalej: AAP).

6 Archiwum Archidiecezjalne w Warszawie, Wizytacje generalne. 1761 – 1763, sygn. I, 2. 9.

(dalej: AAW).

7 Rok 1623 traktujemy jako cezurê, poniewa¿ ukszta³towane wówczas latyfundium (Je¿ów Góra, Jasienin, Mikulin, Krosnowa, Przy³êk, Kosiska oraz czêœæ Woli £okotowej) odbior¹ bene-dyktynom dopiero zaborcy po 1793 r. Miêdzy 1623 r. a 1682 r. prepozytura wejdzie jeszcze w posiadanie osady Moszczyce, któr¹ ostatecznie utraci przed 1761 r.

– a¿ do kasaty w 1824 r. – benedyktyni podejmowali próby skomasowania w³oœci w pobli¿u siedziby konwentu. By³a to praktyka charakterystyczna dla gospodarki klasztornej⁸, niezbêdna do uzyskania wysokiej wydajnoœci⁹. Po-wstanie zwartych kompleksów maj¹tkowych u³atwia³o bowiem komunikacjê, transport¹⁰, ale przede wszystkim sprawne zarz¹dzanie¹¹.

W 1793 r. Je¿ów znalaz³ siê pod panowaniem pruskim. Trzy lata póŸniej ukaza³a siê deklaracja królewska, zarz¹dzaj¹ca konfiskatê ziemskich dóbr koœcielnych w Prusach Po³udniowych (gdzie po³o¿ony by³ Je¿ów). Na mocy tego rozporz¹dzenia duchowieñstwo mia³o otrzymaæ w zamian za zabrane w³oœci 50% czystego dochodu, po potr¹ceniu kosztów administracyjnych i podatków publicznych¹². W 1797 r. – zgodnie z umow¹ zawart¹ w Peters-burgu – zaborcy postanowili, i¿ dobra koœcielne nale¿¹ce do duchowieñstwa w ca³oœci przejd¹ w rêce tego pañstwa, na terenie którego siê znajduj¹¹³. Dostêpne Ÿród³a nie daj¹ nam mo¿liwoœci przeœledzenia procesu egzekucji królewskiego zarz¹dzenia w przypadku prepozytury je¿owskiej. Najpewniej

8 J. Krasoñ, Uposa¿enie klasztoru cystersów w Obrze w wiekach œrednich, Poznañ 1950 („Poznañskie Towarzystwo Przyjació³ Nauk. Prace Komisji Historycznej”, 16, z. 4), s. 65 n., 113;

H. Ch³opocka, Powstanie i rozwój wielkiej w³asnoœci ziemskiej opactwa cystersów w Ko³baczu w XII–XIV wieku, Poznañ 1953 („Poznañskie Towarzystwo Przyjació³ Nauk. Prace Komisji Historycznej”, 12, z. 2), s. 53, 57 n.; K. D¹browski, Rozwój wielkiej w³asnoœci ziemskiej klasztoru cystersek w ¯arnowcu od XIII do XVI w., Gdañsk 1970 („Gdañskie Towarzystwo Naukowe.

Wydzia³ I Nauk Spo³ecznych i Humanistycznych. Monografie”, 40), s. 73; R. Koz³owski, Rozwój uposa¿enia klasztoru cysterskiego w Byszewie (Koronowie) do koñca XIV w., Poznañ 1972 („Byd-goskie Towarzystwo Naukowe. Prace Wydzia³u Nauk Humanistycznych” seria C, nr 12), s. 40, 49, 51, 62; K. D¹browski, Opactwo cystersów w Oliwie od XII do XVI wieku, Gdañsk 1975 („Gdañskie Towarzystwo Naukowe. Wydzia³ I Nauk Spo³ecznych i Humanistycznych. Monogra-fie”, 53), 78; Z. Perzanowski, Opactwo benedyktyñskie w Lubiniu. Studia nad fundacj¹ i rozwo-jem uposa¿enia w œredniowieczu, Wroc³aw 1975, s. 140, przyp. 8; M. Derwich, Benedyktyñski klasztor œw. Krzy¿a na £ysej Górze w œredniowieczu, Warszawa–Wroc³aw 1992, s. 431; K. Bobow-ski, Podstawy konwentu trzebnickiego, [w:] Ksiêga Jadwi¿añska. Miêdzynarodowe sympozjum naukowe „Œwiêta Jadwiga w dziejach i kulturze”. Wroc³aw–Trzebnica, 21–23 wrzeœnia 1993 roku, red. M. Kaczmarek, M. L. Wójcik, Wroc³aw 1995 („Acta Universitatis Wratislaviensis”

1720), s. 63 n., 67 n.

9 Powodem ubóstwa œredniowiecznego konwentu klarysek w Bordeaux nie by³ brak ma-j¹tku ziemskiego, lecz jego znaczne rozproszenie, co prowadzi³o do redukcji dochodów. Zob.

H. Dedieu, L’ordre de saint Claire à Bordeaux avant la révolution (1239–1580), „Archivum Franciscanum Historicum”, 89, 1996, nr 1–2, s. 69 n.

10 O powi¹zaniu maj¹tku benedyktynów z Lubinia z istniej¹c¹ sieci¹ dróg zob. Z. Kurna-towska, Uposa¿enie klasztorów benedyktyñskich na przyk³adzie Lubinia. Studium archeologicz-no-historyczne, [w:] Opactwo benedyktynów w Lubiniu. Pierwsze wieki istnienia, red. eadem, Poznañ 1996, s. 32 n.

11 Du¿e rozproszenie maj¹tku norbertanek w ¯ukowie wymusi³o podjêcie dzia³añ w kie-runku komasacji dóbr, zob. A. Czacharowski, Uposa¿enie i organizacja klasztoru norbertanek w ¯ukowie od XIII do po³owy XV wieku, Toruñ 1963, s. 47 n., 98.

12 J. W¹sicki, Ziemie polskie pod zaborem pruskim. Prusy Po³udniowe 1793–1806, Wro-c³aw 1957, s. 83.

13 W. Chotkowski, Historia polityczna Koœcio³a w Galicji za czasów Marii Teresy, t. 1, Kraków 1909, s. 8; M. Kanior, Polska Kongregacja Benedyktyñska Œwiêtego Krzy¿a 1709–1986, Kraków 2000, s. 242.

maj¹tek mnichów przejmowany by³ stopniowo. S¹dziæ mo¿na, ¿e zasadnicza czêœæ zosta³a zajêta w latach 1796–1798. W okresie tym skonfiskowane

zosta-³y tak¿e dobra ziemskie opactwa w Lubiniu¹⁴. b. ród³a dochodów

• folwarki

Pierwsza wzmianka na temat folwarku nale¿¹cego do prepozytury po-chodzi z recesu wizytacyjnego z 1708 r. Wynika z tego, i¿ w sk³ad folwarku Je¿ów¹⁵ wchodzi³y grunty w Przy³êku, Jasieninie, Mikulinie i Górze wraz z m³ynem. Do gospodarstwa nale¿a³ tak¿e drugi m³yn ze stawem, po³o¿ony w pobliskich Brzozowicach¹⁶. O wadze, jak¹ przywi¹zywano w prepozyturze do tego typu gospodarki œwiadczy rozbudowa folwarku, której dokonano w pierwszej po³owie XVIII w. na polecenie opata lubiñskiego. Polega³a ona na za³o¿eniu trzech stawów w Mikulinie¹⁷. Przed 1761 r. musia³y jednak nast¹-piæ wypadki, które doprowadzi³y do upadku folwarku, bowiem nie zosta³ on wymieniony w recesie wizytacyjnym z tego roku¹⁸. W tym okresie benedyk-tyni byli tak¿e w posiadaniu drugiego folwarku w pobliskich Moszczycach, po³¹czonego z osad¹ w Kosiskach. Redaktor sporz¹dzaj¹cy dokumentacjê wi-zytacyjn¹ w 1708 r. zaznaczy³, ¿e do po³¹czenia wsi w jeden organizm gospo-darczy dosz³o w wyniku dzia³añ podjêtych przez prepozyta Stefana Lipskie-go¹⁹. Sta³o siê to w czasie jednej z jego kadencji, w latach 1644–1665 lub 1674–1682²⁰. Utrata praw gruntowych do Moszczyc przed 1761 r. mog³a negatywnie wp³yn¹æ na proces zarz¹dzania i gospodarowania w tym miejscu.

Mo¿liwe, ¿e – podobnie jak w Je¿owie – folwark podupada³, a w drugiej po³owie XVIII w. definitywnie znika ze Ÿróde³.

14 Wg I. Kwileckiej sta³o siê to dok³adnie w 1797 r., zob. eadem, Stanis³aw Kieszkowski, [w:] Wielkopolski s³ownik biograficzny, Poznañ–Warszawa 1983, s. 330. Por. J.P. Ravens, Staat und katholische Kirche in Preussen polnischen Teilungsgebieten (1772–1807), Wiesbaden 1963, s. 109. Dobra opactwa benedyktynów w Tyñcu by³y konfiskowane stopniowo, zob. W. Chotkowski, Ostatnie lata Benedyktynów w Tyñcu. Przyczynek do dziejów Wszechnicy Jagielloñskiej, Kraków 1900, s. 6. Na temat prepozytury tuchowskiej, a wiêc placówki podobnej do je¿owskiej, zob.

Z. Galoch OSB, Prepozytura benedyktyñska w Tuchowie 1460–1821, Kraków 2004, s. 107–113.

15 Folwark ten powsta³ najprawdopodobniej jeszcze w XV w.

16 Oppidum Jezow cum predio et villis ad idem predium spectantibus Przy³êk, Jasinino, Mikulin et Gora cum moledino et altero moledino in Brzozowica alias ze stawem. APP, sygn. 302.

17 AA£, Akta dekanatu brzeziñskiego, sygn. 104.

18 Archiwum G³ówne Akt Dawnych, Komisja Spraw Wewnêtrznych, sygn. 457 (dalej:

AGAD).

19 APP, sygn. 302.

20 APP, sygn. 301. Wydaje siê, ¿e mog³o to mieæ miejsce w czasie pierwszej kadencji prepozyta Lipskiego, a œciœlej przed 1655 r., kiedy to na ziemie Mazowsza wtargnê³a niszczyciel-ska armia Karola Gustwa. Jest ma³o prawdopodobne, aby wobec kryzysu wywo³anego wojnami ze Szwecj¹ benedyktyni podjêli siê prób budowania nowego folwarku. Znacznie bardziej uzasad-nione z punktu widzenie ekonomicznego by³yby wysi³ki w kierunku odbudowania tego, czym wczeœniej dysponowali.

Niestety, nie mo¿emy okreœliæ area³u ziemi folwarcznej. Przeciêtna wiel-koœæ folwarku na Mazowszu do XVII w. wynosi³a oko³o dwie w³óki, natomiast w XVIII w. – zaledwie jedn¹ w³ókê²¹. Sk¹pe Ÿród³a nie daj¹ nam mo¿liwoœci porównania iloœci zbo¿a otrzymywanego przez mnichów z czynszów ch³op-skich i z folwarków. Nie potrafimy oszacowaæ, w jakim stopniu zbiory zbo¿a pokrywa³y zapotrzebowanie mnichów i czy ewentualne nadwy¿ki

umo¿liwia-³y im handel²². Zwa¿ywszy jednak na ich niewielk¹ liczbê w Je¿owie (w badanym okresie oscylowa³a wokó³ 4), po odjêciu iloœci przeznaczonej na m¹kê do wypieku chleba oraz ziarna na zasiew, czêœæ uzyskanego zbo¿a mog³a byæ przeznaczana na sprzeda¿. G³ówn¹ roœlin¹ uprawn¹ w tym okresie by³o ¿yto, w mniejszym stopniu jêczmieñ i owies²³. Produkcja rolna nie osi¹ga³a wiêkszych rozmiarów, o czym œwiadcz¹ zaledwie dwa m³yny funkcjo-nuj¹ce w dobrach benedyktyñskich. ród³a, którymi dysponujemy, nie s¹ na tyle bogate, abyœmy mogli okreœliæ szczegó³owo strukturê wysiewów. Na pod-stawie wyników analogicznych badañ z terenów Mazowsza s¹dziæ mo¿na, ¿e

¿yta jarego wysiewano stosunkowo niewiele i robiono to g³ównie wtedy, gdy nie uda³y siê wysiewy ozime²⁴. Zbiory nie mog³y byæ du¿e, na co istotny wp³yw mia³a niska klasa gruntów. Gleby piaszczyste IV kategorii w ¿aden sposób nie gwarantuj¹ bowiem wysokiej, a nawet œredniej wydajnoœci²⁵.

Le¿¹ce miêdzy polami ³¹ki zapewnia³y paszê niezbêdn¹ w gospodarce hodowlanej, prowadzonej przez benedyktynów²⁶. Z recesu wizytacyjnego z 1761 r. wynika, ¿e w budynkach gospodarczych hodowano dwa konie, piêæ

œwiñ, trzy owce oraz szesnaœcie kur, dwadzieœcia kurcz¹t i kilka kap³onów²⁷. Przy folwarku trzymane by³y tak¿e dwa wo³y²⁸, wykorzystywane do prac polo-wych znacznie czêœciej ani¿eli konie. Wiemy, ¿e w gospodarstwach na Mazowszu i w Wielkopolsce trzymano przeciêtnie dwa albo trzy konie (podobnie wo³y)²⁹, tak wiêc w tym zakresie hodowla prowadzona przez naszych mnichów wpisuje siê w prawid³owoœæ zaobserwowan¹ na szerszym obszarze. Z recesów wizytacyj-nych wynika ponadto, ¿e mnisi zajmowali siê tak¿e upraw¹ warzyw i owoców³⁰.

21 D. G³ówka, Gospodarka w dobrach plebañskich na Mazowszu w XVI–XVIII wieku, Warszawa 1991, s. 15–28. Dla porównania, w s¹siedniej wschodniej Wielkopolsce folwarki w dobrach duchownych by³y wiêksze; siêga³y oko³o 4 w³ók, zob. B. Baranowski, Gospodarstwo ch³opskie i folwarczne we wschodniej Wielkopolsce w XVIII wieku, Warszawa 1958 s. 81.

22 Por. P. Guzowski, Ch³opi i pieni¹dze na prze³omie œredniowiecza i czasów nowo¿ytnych, Kraków 2008, s. 133.

23 AA£, Akta dekanatu brzeziñskiego, sygn. 106.

24 J. Muszyñski, Gospodarka folwarczna w starostwie sandomierskim 1510–1663, Kielce 1984, s. 61; D. G³ówka, op. cit., s. 50; W. Kowalski, Uposa¿enie parafii archidiakonatu sando-mierskiego w XV–XVIII wieku, Kielce 1998, s. 28.

25 Dzieje Mazowsza do 1526 roku, red. A. Gieysztor, H. Samsonowicz, Warszawa 1994, s. 143.

26 AA£, Akta dekanatu brzeziñskiego, sygn. 106.

27 AAW, Wizytacje generalne. 1761–1763, sygn. I, 2. 9, por. B. Baranowski, op. cit., s. 199, 206, 218.

28 AA£, Akta dekanatu brzeziñskiego, sygn. 106.

29 B. Baranowski, op. cit., s. 190; W. Kowalski, op.cit., s. 33.

30 AAW, Wizytacje generalne. 1761 – 1763, sygn. I, 2. 9.

Nie ulega w¹tpliwoœci, ¿e uprawa i hodowla w folwarkach nale¿¹cych do prepozytury, zw³aszcza zaœ prace sezonowe opiera³y siê g³ównie na darmowej sile roboczej³¹. W przypadku benedyktynów je¿owskich wymiar pañszczyzny nie odbiega³ od przyjêtej wówczas normy, a wiêc w XVI w. wynosi³ jeden dzieñ na polach nale¿¹cych do prepozytury³², natomiast w XVII w. wzrós³ do trzech³³. By³ to wynik decyzji podjêtej na sejmie w 1520 r. Ustalono wów-czas, ¿e pañszczyzna wynosiæ bêdzie przynajmniej jeden dzieñ w tygodniu³⁴. W folwarkach nale¿¹cych do prepozytury obok kmieci pracowali tak¿e ko-mornicy, a w szczególnoœci liczni w XVII i XVIII w. zagrodnicy³⁵, przy czym milczenie Ÿróde³ nie pozwala na wskazanie rzeczywistego ich udzia³u w tej ga³êzi klasztornej gospodarki. W drugiej po³owie XVIII w. kmiecie oraz ko-mornicy zobowi¹zani byli do pañszczyzny sprzê¿ajnej, natomiast zagrodnicy pracowali na polach folwarcznych pieszo³⁶. Do obowi¹zków mnichów

nale¿a-³o wy³¹cznie zapewnienie wody, zaœ pod koniec dnia prepozyt mia³ zorganizo-waæ posi³ek dla pracuj¹cych³⁷.

Do przyczyn upadku folwarków prepozytury je¿owskiej mo¿emy zaliczyæ zniszczenia wojenne i ogólne za³amanie siê koniunktury gospodarczej

wywo-³ane najazdem szwedzkim w 1655 r.³⁸ Wojny w XVII w. przynios³y nie tylko destrukcjê wielu miast i wsi, ale doprowadzi³y do katastrofalnego spadku liczby ludnoœci, na Mazowszu a¿ o 40% w stosunku do stanu sprzed ,,poto-pu”³⁹. W samym Je¿owie, wed³ug danych z 1676 r., pozosta³y tylko zabudo-wania klasztorne oraz kilka domów, w których mieszka³y zaledwie 33 oso-by⁴⁰. To w oczywisty sposób uderzy³o w system gospodarki folwarcznej⁴¹. Wojny ze Szwecj¹ spowodowa³y tak¿e upadek je¿owskich jarmarków. Wedle danych lustracji z 1661 r. ich liczba spad³a z dziewiêciu do czterech. Dopiero w 1778 r. król Stanis³aw August Poniatowski potwierdzi³ istniej¹ce jarmarki,

31 L. ¯ytkowicz, Próby regulacji pañszczyzny w Polsce w latach 1477–1520, „Roczniki Dziejów Spo³ecznych i Gospodarczych”, 45, 1984, s. 1–20; H. Wajs, op. cit., s. 106.

32 AA£, Akta dekanatu brzeziñskiego, sygn. 104.

33 W 1775 r. opat lubiñski zobowi¹za³ mieszczan je¿owskich do koszenia tzw. Wielkiej

£¹ki, uprawy ugoru, naprawy grobli oraz prac polowych przez trzy dni w tygodniu. AA£, Akta dekanatu brzeziñskiego, sygn. 106.

34 J. Topolski, Prze³om gospodarczy w Polsce XVI wieku i jego nastêpstwa, Poznañ 2000, s. 15.

35 Ibidem, s. 72–73.

36 APP, sygn. 348. Por. J. Wroniszewski, Szlachta ziemi sandomierskiej w œredniowieczu.

Zagadnienia spo³eczne i gospodarcze, Poznañ–Wroc³aw 2001, s. 72.

37 APP, sygn. 348.

38 APP, sygn. 303. W Ÿród³ach odnajdujemy lakoniczny opis zniszczeñ dokonanych przez Szwedów z 1660 r.: spalone budynki, zrabowany inwentarz ¿ywy.

39 K. Matwijowski, Powrót do idei „Piasta”, [w:] Polska. Dzieje cywilizacji i narodu. Rzecz-pospolita szlachecka, red. M. Derwich, Wroc³aw 2003, s. 100.

40 S. Pazyra, Studia z dziejów miast Mazowsza od XIII do pocz¹tków XX wieku, Lwów 1939, s. 292–293.

41 J. Topolski, op. cit., s. 139. Wg L. ¯ytkowicza liczba wsi miêdzy rokiem 1650 a 1693 zmala³a o 14%, a liczba folwarków o 10%, zob. idem, Studia nad wydajnoœci¹ gospodarstwa wiejskiego na Mazowszu w XVII wieku, Warszawa 1996, passim.

dodaj¹c do nich kolejne cztery⁴². Równie niszcz¹ce dla benedyktynów mog³y byæ wypadki zwi¹zane z wielk¹ wojn¹ pó³nocn¹ z lat 1700–1721, choæ w tej kwestii Ÿród³a milcz¹. Nie wiemy, czy mnisi podejmowali jakiekolwiek próby ratowania folwarków. WyraŸna zapaœæ w tej dziedzinie wymusi³a na nich zwrócenie uwagi na te obszary aktywnoœci gospodarczej, które dot¹d pozosta-wa³y na marginesie ich zainteresowañ.

• urz¹dzenia gospodarcze: karczmy, browary, stawy, m³yny, cegielnia W Je¿owie na pewno uprawiano chmiel, o czym œwiadcz¹ XVIII-wieczne wzmianki o chmielniku klasztornym oraz chmielarzach⁴³. Produkowano dwa gatunki piwa: jeden wytwarzano z dodatkiem chmielu, drugi zaœ tylko z jêczmienia⁴⁴. Nie wiemy jednak, czy w Je¿owie produkowano go w iloœci umo¿liwiaj¹cej wyjœcie poza lokalny rynek. Benedyktyni na pewno czerpali zyski z wyszynku piwa i wódki we w³asnej gospodzie, która wybudowana zosta³a staraniem prepozyta Bernarda £uniewskiego w koñcu lat 80-dziesi¹-tych XVIII w.⁴⁵ W gospodzie sprzedawano wy³¹cznie alkohol w³asnej produk-cji. Za sprowadzenie wódki spoza Je¿owa mnisi pobierali 10 grzywien. Po-nadto ingerowali w handel alkoholem poza miastem, poniewa¿ sprzeda¿ bez ich zezwolenia (koncesji) ob³o¿ona byli kar¹ finansow¹, równie¿ w wysokoœci 10 grzywien, które zasila³y bud¿et prepozytury⁴⁶. Gospoda stanowi³a ich w³asnoœæ jeszcze w 1793 r., co zosta³o odnotowane w opisie miasta sporz¹dzo-nym przez w³adze pruskie⁴⁷. Ostatecznie benedyktyni utracili prawa

w³asno-œci za przyczyn¹ prepozyta £uniewskiego, który zamierza³ wybudowaæ dwie kolejne karczmy na gruntach nale¿¹cych do miasta, czym narazi³ siê admini-stracji pruskiej. W³adze ukara³y przedsiêbiorczego prepozyta, przenosz¹c prawo w³asnoœci na magistrat⁴⁸. Czerpanie dochodów z propinacji w tym okre-sie wynikaæ mog³o przede wszystkim z za³amania siê produkcji folwarcznej, zmniejszenia produkcji ¿ywnoœci oraz wzrastaj¹cych obci¹¿eñ podatkowych⁴⁹.

Hodowla ryb nie odgrywa³a w gospodarce klasztornej wiêkszej roli.

W 1761 r. benedyktyni posiadali trzy stawy w okolicach Mikulina oraz nie-wielk¹ sadzawkê w granicach Góry⁵⁰. Stawy mikuliñskie musia³y byæ dobrze zagospodarowane, bowiem tu¿ obok znajdowa³a siê grobla oraz zbiornik prze-znaczony do hodowli narybku⁵¹. Jeden ze stawów mnisi dzier¿awili od oko-licznej szlachty, co potwierdza list z 1788 r., w którym prepozyt zapytuje

42 AGAD, Ksiêgi Kanclerskie, sygn. 58/II.

43 APP, sygn. 237.

44 APP, sygn. 237.

45 AA£, Akta dekanatu brzeziñskiego, sygn. 106.

46 APP, sygn. 348.

47 Opisy miast polskich 1793–1794, wyd. J. W¹sicki, Poznañ 1962, cz. II, s. 976.

48 AGAD, Komisja Rz¹dowa Spraw Wewnêtrznych, sygn. 457.

49 Por. J. Topolski, op. cit., s. 146.

50 AAW, Wizytacje generalne. 1761–1763, sygn. I, 2. 9.

51 AA£, Akta dekanatu brzeziñskiego, sygn. 106.

opata lubiñskiego o mo¿liwoœæ przed³u¿enia dzier¿awy na kolejne dwa lata⁵². Równie¿ gospodarka leœna nie mia³a istotnego znaczenia, poniewa¿ mnisi je¿owscy dysponowali jedynie niewielkim lasem w okolicach wsi Przy³êk.

W pe³ni kontrolowali prace w kompleksie leœnym, np. okoliczni mieszkañcy musieli wczeœniej uzyskaæ zezwolenie na wycinkê drzew⁵³.

Niewiele wiadomo na temat ewentualnych zysków prepozytury z m³y-narstwa. Z faktu posiadania przez mnichów zaledwie dwóch m³ynów mo¿emy wnioskowaæ, i¿ dochody te nie by³y du¿e. Zwa¿ywszy jednak na rozmiary placówki, posiadanie dwóch urz¹dzeñ tego typu pozwala pozytywnie oceniæ dzia³alnoœæ mnichów. Do prowadzenia m³yna benedyktyni zatrudnili m³yna-rza⁵⁴, któremu przyznano, jak to by³o w zwyczaju, niewielkie uposa¿enie⁵⁵. Pomimo ¿e zabrania³y tego ustawy koœcielne, mnisi zdecydowali siê na wy-dzier¿awienie m³yna w Brzozowicach niejakiemu Micha³owi z Zam³ynia, na którym spoczywa³ obowi¹zek dostarczania 6 korców m¹ki oraz mielenia s³o-du i zbo¿a na potrzeby prepozytury⁵⁶. Mia³o to zapewne miejsce po 1745 r., poniewa¿ wówczas wymieniony jest po raz ostatni w Ÿród³ach klasztorny m³ynarz⁵⁷. Przyczyn wydzier¿awienia m³yna, który wchodzi³ w sk³ad folwar-ku je¿owskiego, nale¿y szukaæ w postêpuj¹cym kryzysie tej formy gospodarki w dobrach benedyktynów. Byæ mo¿e benedyktyni – nie mog¹c siê uporaæ z licznymi trudnoœciami – postanowili wydzier¿awiæ m³yn, licz¹c nie tylko na wp³ywy z tego tytu³u, ale przede wszystkim chc¹c tym sposobem zabezpie-czyæ go przed popadaniem w ruinê.

Przynajmniej od po³owy XVIII w. funkcjonowa³a w Je¿owie cegielnia, któr¹ prepozytura wybudowa³a wspólnym wysi³kiem z rad¹ miasta⁵⁸. Nieste-ty, poza wzmiankami o jej istnieniu nie mamy informacji odnoœnie do organi-zacji oraz sposobu zarz¹dzania przedsiêbiorstwem. Nie wiemy, jak przedsta-wia³a siê kwestia redystrybucji dochodu p³yn¹cego z wypalania cegie³ oraz ich sprzeda¿y. Nie wiadomo, w jakim stopniu ta ga³¹Ÿ ¿ycia gospodarczego absorbowa³a samych benedyktynów, a jaki by³ w niej udzia³ mieszczan,

po-œród których wielu znalaz³o zatrudnienie w cegielni⁵⁹. Trudno przypuszczaæ, aby choæ w niewielkim tylko stopniu benedyktyni obci¹¿eni byli prac¹ fizycz-n¹. Bezsprzecznie mogli mieæ wp³yw na wa¿ne decyzje ekonomiczne,

zwi¹za-52 APP, sygn. 237.

53 APP, sygn. 348.

54 AA£, Akta dekanatu brzeziñskiego, sygn. 104.

55 J. Mitkowski, Pocz¹tki klasztoru cystersów w Sulejowie, Poznañ 1949, s. 73. Wed³ug K. Buczka ogólne stosunki miêdzy m³ynarzem a w³aœcicielem m³yna regulowa³a nie tylko umowa pomiêdzy podmiotami, lecz tak¿e prawo m³ynne. Idem, Z dziejów m³ynarstwa w Polsce

œredniowiecznej, „Studia Historyczne”, 20, Kraków 1969, s. 36.

56 AA£, akta dekanatu brzeziñskiego, sygn. 106. Praktyka ta by³a typowa w dobrach klasztornych, por. J. Rajman, Jemielnica. Wieœ i klasztor cysterski na Górnym Œl¹sku, Katowice 1995, s. 58.

57 AA£, Akta dekanatu brzeziñskiego, sygn. 104.

58 AA£, Akta dekanatu brzeziñskiego, sygn. 106.

59 AP£, Parafia Je¿ów 1599–1817, sygn. 284.

ne z prowadzeniem tego typu przedsiêwziêcia gospodarczego, a nade wszyst-ko udzia³ w dystrybucji uzyskiwanych przychodów, jednak w Ÿród³ach brak informacji na ten temat.

• czynsz

Wraz ze stopniowym rozwojem gospodarki folwarcznej mnisi starali siê utrzymaæ wysoki poziom czynszów z ob³o¿onych nimi dóbr. Wysokoœæ czynszu z 1 ³ana zosta³a ustalona ju¿ w drugiej po³owie XV w., wiêc dochody z tego tytu³u – zw³aszcza w XVII i XVIII w. – musia³y ulec gwa³townej inflacji⁶⁰. Przez ca³y okres nowo¿ytny je¿owianie p³acili czynsz w wysokoœci 4,5 gro-szy⁶¹ oraz zobowi¹zani byli do dostarczania 4 korców owsa, natomiast miesz-kañcy Przy³êku p³acili 4 grosze⁶². Równie¿ w Mikulinie przewidziano czynsz, nie okreœlaj¹c jednak jego wysokoœci⁶³. Decyzja o utrzymaniu czynszu w naturaliach podyktowana by³a w ró¿nych okresach rosn¹c¹ inflacj¹ i spad-kiem realnej wartoœci czynszu pieniê¿nego, zw³aszcza po wyniszczaj¹cych wojnach prze³omu XVII i XVIII w. Jednak wobec kryzysu towarowego oraz za³amania siê produkcji ¿ywnoœci znacz¹ca redukcja lub ca³kowite wyzbycie siê czynszu pieniê¿nego nie by³o mo¿liwe⁶⁴. Dopiero od po³owy XVIII w.

– wraz z popraw¹ sytuacji gospodarczej – nasili³a siê tendencja zastêpowania czynszu w naturaliach w³aœnie czynszem pieniê¿nym.

• dzier¿awy i powinnoœci ludnoœci wobec prepozytury

Grunty nale¿¹ce do prepozytury by³y w XVIII w. wydzier¿awiane okolicz-nym ch³opom, na których ci¹¿y³ obowi¹zek pracy odrobkowej. W 1775 r. Jan Kawka wydzier¿awi³ od prepozytury ogród, za który mia³ p³aciæ 10 z³otych i 25 groszy czynszu oraz dostarczaæ szeœæ kur. Ponadto by³ zobowi¹zany wraz z ca³a rodzin¹ pracowaæ na polu folwarcznym przez jeden dzieñ podczas sianokosów i trzy dni podczas ¿niw⁶⁵. Niejaki Adam za wykupienie od

bene-60 H. Ch³opocka, op. cit., s. 102; A. Czacharowski, op. cit., s. 108–110; K. D¹browski, op. cit., s. 104. W opactwie benedyktynek w Legnicy ksienie ustala³y wysokoœæ czynszu podczas ka¿do-razowej sprzeda¿y, co mog³o uchroniæ ich dochody przed skutkami inflacji, zob. P. Wiszewski, Opactwo benedyktynek w Legnicy (1348/1349–1810). Struktura, funkcjonowanie, miejsce w

spo-³eczeñstwie, Poznañ–Wroc³aw 2003, s. 183.

61 Ponadto w 1799 r. mieszczanie warz¹cy piwo przekazuj¹ na rzecz prepozytury cztery miary s³odu, natomiast wyrabiaj¹cy wódkê p³acili 8 groszy, zob. AA£, Akta dekanatu brzeziñ-skiego, sygn. 104.

62 AA£, Akta dekanatu brzeziñskiego, sygn. 104.

63 AAW, Wizytacje generalne 1761 – 1763, sygn. I, 2. 9.

64 Na temat sytuacji gospodarczej na Mazowszu w tym okresie zob. J. Wagner, £owicz

64 Na temat sytuacji gospodarczej na Mazowszu w tym okresie zob. J. Wagner, £owicz

W dokumencie WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU WARMIŃSKO-MAZURSKIEGO OLSZTYN 2015 XVI (Stron 92-101)