mieræ Stjepana Radicia

Napiêt¹ sytuacjê w Jugos³awii czêœciowo z³agodzi³y informacje o popra-wiaj¹cym siê stanie zdrowia Stjepana Radicia, o czym w dniu 26 czerwca

53 Ibidem.

54 Kir ¿a³oby na ziemiach Chorwacji, „Dziennik Bia³ostocki”, 23 VI 1928, nr 173, s. 1.

55 Kroaci przeciw Serbom, „Ilustrowana Republika”, 24 VI 1928, nr 173, s. 4.

56 Ibidem.

57 Po strza³ach w Skupczynie, „Gazeta Lwowska”, 24 VI 1928, nr 143, s. 3.

58 Ibidem.

59 Przed ust¹pieniem rz¹du Wukicewicza, „Kurier Poznañski”, 25 VI 1928, nr 286, s. 3.

1928 r. doniós³ „Kurier Poznañski”⁶⁰. W innej wielkopolskiej gazecie, tj.

w „Nowym Kurierze” napisano, i¿ wraz z dniem 26 czerwca 1928 r. zarz¹dze-nia policyjne na terenie Zagrzebia przesta³y obowi¹zywaæ, a sytuacja w Jugo-s³awii uleg³a normalizacji⁶¹. Prawie tydzieñ póŸniej, 2 lipca 1928 r. w „Kurie-rze Poznañskim” zamieszczono informacjê, z której wynika³o, ¿e stan zdrowia Stjepana Radicia ulega sta³ej poprawie i polityk niebawem zostanie wypisany ze szpitala⁶².

Rzeczywiœcie, w dniu 8 lipca 1928 r. o godzinie 8:00 Stjepan Radiæ wraz z pos³ami Pernarem i Granð¹ opuœcili szpital w Belgradzie. Nastêpnie ca³a trójka w towarzystwie ¿ony Radicia oraz lekarza uda³a siê do Zagrzebia⁶³. W „Ilustrowanym Kuryerze Codziennym” poinformowano, ¿e przejazd Stje-pana Radicia przez Chorwacjê by³ „jednym wielkim pochodem triumfal-nym”⁶⁴. Na dworcu w Zagrzebiu lidera chorwackich ludowców wita³o oko³o szeœædziesiêciu tysiêcy osób. Wszystkich polityków obsypano du¿¹ iloœci¹ kwiatów i wyniesiono z poci¹gu na rêkach⁶⁵.

Wkrótce Stjepan Radiæ powróci³ do aktywnej dzia³alnoœci politycznej. Ju¿

20 lipca 1928 r. na ³amach „Kuriera Poznañskiego” zacytowano pogl¹d przy-wódcy chorwackich ludowców cytowany na ³amach gazety partyjnej. Stjepan Radiæ stwierdzi³, ¿e kwestia chorwacka powinna zostaæ umiêdzynarodowio-na, a status Chorwacji wobec Jugos³awii porówna³ do sytuacji Irlandii wobec Anglii⁶⁶. Wedle kolejnych doniesieñ chorwacki polityk wzi¹³ udzia³ w prze-s³uchaniu w ramach trwaj¹cego od 1 lipca 1928 r. procesu Raèicia. Ta okolicz-noœæ zosta³a wykorzystana przez Stjepana Radicia do wyg³oszenia d³ugiej przemowy, w której polityk grzmia³ na temat szerokiego spisku zawi¹zanego przez serbskie elity rz¹dz¹ce i godz¹cego w jego ¿ycie. Przywódca chorwac-kich ludowców domaga³ siê, aby w trwaj¹cym procesie postawiæ w stan oskar¿enia tak¿e przewodnicz¹cego obrad parlamentarnych Pericia, premie-ra Vukiæevicia opremie-raz ministpremie-ra na dworze królewskim Jovanovicia. Ca³a trójka, zdaniem chorwackiego pos³a, by³a zaanga¿owana w organizacjê zamachu parlamentarnego⁶⁷.

Jednak nieoczekiwanie pod koniec lipca 1928 r. w polskiej prasie poinfor-mowano o pogarszaj¹cym siê stanie zdrowia Stjepana Radicia, a nastêpnie, na pocz¹tku sierpnia 1928 r. poinformowano, ¿e polityk zachorowa³ na

zapa-60 Sytuacja w Jugos³awii, „Kurier Poznañski”, 26 VI 1928, nr 288, s. 1.

61 W Zagrzebiu panuje spokój, „Nowy Kurier”, 27 VI 1928, nr 146, s. 3.

62 Stan zdrowia..., „Kurier Poznañski”, 4 VII 1928, nr 299, s. 1.

63 Postulaty w Chorwacji, „Gazeta Poranna. Ilustrowany Dziennik Informacyjny Wschod-nich Kresów”, 10 VII 1928, nr 8555, s. 1.

64 Triumfalny pochód Radicza wœród Chorwatów, „Ilustrowany Kuryer Codzienny”, 10 VII 1928, nr 189, s. 2.

65 Ibidem.

66 Radiciowi chodzi³o o uzyskanie statusu podobnego do Irlandii, która na mocy traktatu angielsko-irlandzkiego z 6 grudnia 1921 r. zosta³a ustanowiona rok póŸniej jako Wolne Pañstwo Irlandii. Doko³a likwidacji przesilenia rz¹dowego w S. H. S., „Kurier Poznañski”, 20 VII 1928, nr 237, s. 1.

lenie p³uc⁶⁸. Z tego powodu Radiæ nie móg³ wzi¹æ udzia³u w pierwszych po czerwcowym zamachu obradach parlamentu jugos³owiañskiego. Obrady za-planowano na 1 sierpnia 1928 roku, choæ w planach Stjepana Radicia pozo-stawa³o wy³¹cznie uczestnictwo na posiedzeniu w Zagrzebiu.

Dosz³o bowiem do sytuacji, w której z inicjatywy chorwackich ludowców wykszta³ci³ siê kontrparlament wobec parlamentu jugos³owiañskiego, zlokali-zowany w starym zagrzebskim sejmie, bêd¹cym przed wielk¹ wojn¹ parla-mentem walcz¹cych o niepodleg³oœæ Chorwatów. W ten sposób zarówno w Belgradzie, jak i w Zagrzebiu obrady odby³y siê 1 sierpnia 1928 r. o godzinie 11:00. Posiedzeniu belgradzkiemu przewodniczy³ Ninko Periæ, który wyg³osi³ mowê upamiêtniaj¹c¹ zas³ugi Pavle Radicia oraz Ðuro Basarièeka. Przemó-wienia wys³uchano na stoj¹co. Tymczasem kontrparlament podj¹³ uchwa³ê o koniecznoœci od³¹czenia Chorwacji od Jugos³awii. Pod nieobecnoœæ Stjepana Radicia obradom przewodniczy³ Pribiæeviæ. Serbski polityk nie poinformowa³ zebranych, ¿e w ostatnim czasie pod jego adresem nap³ynê³o wiele gróŸb pozbawienia ¿ycia. Trudno zweryfikowaæ ile by³o w tym prawdy, a ile poli-tycznej egzaltacji Pribiæevicia⁶⁹.

Polska prasa odnios³a siê do dzia³alnoœci dwóch parlamentów w Jugos³a-wii. Na ³amach „Ilustrowanego Kuryera Codziennego” napisano o „¿a³obnej sesji skupsztyny i demonstracyjnym posiedzeniu Chorwatów”⁷⁰, w „Nowym Kurierze” o „rozdŸwiêkach w Jugos³awii”⁷¹, zaœ „Kurier Poznañski” przyto-czy³ reakcjê Rzymu na ostatnie wydarzenia w Zagrzebiu, które rzymski dziennik „Piccolo” okreœli³ „krzykiem wojennym Chorwatów”⁷². W ten sposób kryzys pomiêdzy parti¹ chorwackich ludowców oraz ich sprzymierzeñcami a jugos³owiañskimi elitami rz¹dz¹cymi pog³êbia³ siê.

Niesprzyjaj¹c¹ sytuacjê wewnêtrzn¹ w pañstwie dodatkowo pogorszy³a informacja o agonalnym stanie Stjepana Radicia, o czym w Polsce informo-wa³ m.in. „Dziennik Bia³ostocki”. 6 sierpnia 1928 r. pisz¹c, ¿e cia³o przywódcy chorwackich ludowców zosta³o sparali¿owane, a on sam wkrótce umrze⁷³.

Przed will¹ chorwackiego polityka w Zagrzebiu zaczê³y gromadziæ siê t³umy mieszkañców miasta, ale z uwagi na stan chorego poza opiek¹ medycz-n¹ i rodzimedycz-n¹ nikt z zewmedycz-n¹trz nie zosta³ do niego dopuszczony⁷⁴. O bezpieczeñ-stwo Stjepana Radicia mia³y dbaæ wys³ane z Belgradu pu³ki serbskie, które

67 Przes³uchanie Stjepana Radica, „Ilustrowany Kuryer Codzienny”, 27 VII 1928, nr 206, s. 12.

68 Stan zdrowia Radicza budzi nadal obawy, „G³os Polski. Dziennik polityczny, spo³eczny i literacki”, 1 VIII 1928, nr 212, s. 1; Radicz nadal powa¿nie chory, „Kurier Poznañski”, 30 VII 1928, nr 344 s. 3.

69 ¯a³obna sesja skupsztyny i demonstracyjne posiedzenie Chorwatów, „Ilustrowany Kuryer Codzienny”, 3 VIII 1928, nr 213, s. 11.

70 Ibidem.

71 RozdŸwiêki w Jugos³awii, „Nowy Kurier”, 2 VIII 1928, nr 176, s. 2.

72 Krzyk wojenny Chorwatów, „Kurier Poznañski”, 4 VIII 1928, nr 354, s. 2.

73 Stefan Radicz w agonii, „Dziennik Bia³ostocki”, 6 VIII 1928, nr 217, s. 2.

74 Zamach na Radicza?, „Kurier Poznañski”, 8 VIII 1928, nr 359, s. 1.

otrzyma³y rozkaz zdecydowanego reagowania na wypadek jakichkolwiek nie-pokojów⁷⁵. Sensacyjnie w tym kontekœcie zabrzmia³y doniesienia „Kuriera Poznañskiego”, wedle których noc¹ z 7 na 8 sierpnia 1928 r. do ogrodu willi Stjepana Radicia wtargnê³o dwóch niezidentyfikowanych osobników. W³amy-wacze zbiegli na widok œledz¹cych ich prywatnych detektywów, dzia³aj¹cych na zlecenie partii chorwackich ludowców. W Zagrzebiu zapanowa³o przekona-nie, ¿e próbowano dokonaæ zamachu na konaj¹cego Stjepana Radicia – „pró-bowano go dobiæ!” wo³a³ t³um zgromadzony pod will¹ polityka⁷⁶. Wobec tych wszystkich wydarzeñ zarz¹d Ludowej Partii Ch³opskiej wyda³ odezwê do ludnoœci chorwackiej o zaniechanie wszelkich demonstracji, s¹dzono bowiem,

¿e Serbowie planuj¹ dokonaæ wyrachowanej prowokacji⁷⁷.

Coraz bardziej prawdopodobna œmieræ Stjepana Radicia by³a tematem artyku³ów w polskiej prasie, która powo³ywa³a siê na niezale¿ne oœrodki prasowe na Ba³kanach. Zdaniem Sofii i Bukaresztu œmieræ przywódcy chor-wackich ludowców mog³aby mieæ katastrofalne skutki dla ca³ego pañstwa⁷⁸.

8 sierpnia 1928 r. o godzinie 20:55 Stjepan Radiæ zmar³. Nastêpnego dnia o zgonie przywódcy chorwackich ludowców w Polsce poinformowa³y m.in.

„Kurier Poznañski” oraz „£ódzkie Echo Wieczorne”. Wed³ug wielkopolskiej gazety wieczorem 8 sierpnia 1928 r. u Stjepana Radicia odnotowano podwy¿-szon¹ temperaturê cia³a. Jego stan komplikowa³a cukrzyca, której objawy w ostatnich tygodniach uleg³y nasileniu w nastêpstwie ran odniesionych w zamachu parlamentarnym. Wezwany z Zagrzebia profesor Menckenbach zasta³ Stjepana Radicia w agonii. Rodzinie umieraj¹cego polityka zasugero-wa³ wezwanie ksiêdza⁷⁹. Tymczasem w „£ódzkim Echu Wieczornym” napisa-no, ¿e zgon przywódcy partii chorwackich ludowców nast¹pi³ nagle, gdy¿ ca³e popo³udnie spêdzi³ w fotelu, bawi³ siê równie¿ z wnukami. Zdaniem gazety

œmieræ Radicia nast¹pi³a w wyniku ran odniesionych podczas zamachu w parlamencie⁸⁰.

Polska prasa 10 sierpnia 1928 r. szeroko rozpisywa³a siê na temat oko-licznoœci œmierci Stjepana Radicia oraz reakcji na ten fakt w Jugos³awii.

W „Ilustrowanym Kuryerze Codziennym” stwierdzono, ¿e zgon polityka na-st¹pi³ w wyniku ataku serca, który rozpocz¹³ siê o 20:50 i trwa³ przez piêæ minut. Rodzina zmar³ego na pó³ godziny przed œmierci¹ zebra³a siê przy jego

³o¿u. Spodziewano siê, ¿e by³y to ostatnie chwile Stejpana Radicia. O jego

œmierci mia³y poinformowaæ dzienniki zagrzebskie w specjalnych wieczor-nych wydaniach, które zosta³y „w mgnieniu oka rozchwytane”⁸¹. Tego wie-czora do mieszkañców Zagrzebia specjaln¹ odezwê wystosowali te¿ dzia³acze

75 Zarz¹dzenia wojskowe w Zagrzebiu, ibidem, 7 VIII 1928, nr 357, s. 1.

76 Zamach na Radicza?, ibidem, 8 VIII 1928, nr 359, s. 1.

77 Z wewnêtrznych taræ w Jugos³awii, ibidem, 8 VIII 1928, nr 360, s. 3.

78 Ibidem.

79 Radicz umar³, ibidem, 9 VIII 1928, nr 361, s. 1.

80 Zgon Stefana Radicza, „£ódzkie Echo Wieczorne”, 9 VIII 1928, nr 188, s. 1.

81 Zgon Stefana Radicza, „Ilustrowany Kuryer Codzienny”, 10 VIII 1928, nr 220, s. 10.

partii chorwackich ludowców oraz ich sprzymierzeñcy, którzy wezwali Chor-watów do zachowania spokoju. Kondolencje za poœrednictwem dowódcy kor-pusu dyplomatycznego w Zagrzebiu zd¹¿y³ przes³aæ król Aleksander I. Noc¹ stra¿ przy zmar³ym polityku pe³nili jego zwolennicy partyjni. Zdaniem dzien-nikarzy „Ilustrowanej Republiki” byli to wiceprzewodnicz¹cy partii Vladko Maèek oraz wieloletni przyjaciel Radicia o nazwisku Prpiæ⁸². Nastêpnego dnia w mieœcie zapanowa³a atmosfera ¿a³oby, ale i niepokoju. Na ulicach Zagrzebia pojawi³a siê policja konna, aby zapobiec ewentualnym rozru-chom⁸³.

Wiêcej o klimacie w Zagrzebiu w dniach 8 i 9 sierpnia 1928 r. napisano w „G³osie Polskim”. Wed³ug tej gazety: „O godzinie 10 wieczorem zamkniêto wszystkie teatry i kina. Na mieœcie zbiera³y siê t³umy publicznoœci, wœród której rozleg³ siê p³acz. Spokoju nigdzie nie zak³ócono [...] Wszystkie sklepy s¹ przez dzieñ zamkniête. W policji i wojsku zarz¹dzono ostre pogotowie”⁸⁴. Na ³amach „Kuriera Poznañskiego” pisano o przygnêbieniu, g³êbokim ¿alu i szczerym wzruszeniu, jakie zapanowa³y w Zagrzebiu. Wspominano, ¿e w dniu œmierci Stjepana Radicia w mieœcie o pó³nocy rozbrzmia³y wszystkie dzwony koœcielne⁸⁵. Wraz ze œmierci¹ Stjepana Radicia do dymisji podali siê

¿upan oraz szef policji w Zagrzebiu w akcie manifestu wobec zarz¹dzeñ jugos³owiañskiego MSW, aby w razie zamieszek w Zagrzebiu s³u¿bê w

mie-œcie od policji zagrzebskiej przejê³a jugos³owiañska ¿andarmeria wojskowa⁸⁶.

„Kurier Poznañski” przytoczy³ równie¿ reakcje prasy serbskiej i miêdzy-narodowej na wieœæ o œmierci Stjepana Radicia. Otó¿ „Politika” napisa³a o przegranej walce przywódcy chorwackich ludowców, który d¹¿y³ do realiza-cji konceprealiza-cji trójnarodowej Jugos³awii z siln¹ autonomi¹ Chorwarealiza-cji, zaœ inny serbski dziennik, „Vreme”, ubolewa³ z powodu œmierci Stjepana Radicia jako bolesnego wydarzenia zarówno dla Chorwatów, jak i dla Serbów. Angielski

„Times” wyra¿a³ nadziejê, ¿e nastêpcami zmar³ego polityka bêd¹ osoby o bardziej umiarkowanych pogl¹dach, a w „Daily Telegraph” zauwa¿ono, ¿e Stjepan Radiæ by³ najbardziej wp³ywow¹ osobistoœci¹ w Chorwacji, czym jed-noczeœnie zasugerowano, i¿ trudno bêdzie zast¹piæ go w jugos³owiañskiej polityce. Natomiast we w³oskim „Messaggero” zastanawiano siê, czy Chorwa-ci zdo³aj¹ zachowaæ spokój po œmierChorwa-ci swojego przywódcy, tak w sensie

spo-³ecznym, jak i politycznym⁸⁷.

10 sierpnia 1928 r. „Ilustrowana Republika” za Polsk¹ Agencj¹ Telegra-ficzn¹ informowa³a o otwarciu testamentu politycznego Stjepana Radicia.

Polityk na swojego zastêpcê wyznaczy³ Ante Trumbicia, prosz¹c naród

chor-82 Zgon Stefana Radicza, „Ilustrowana Republika”, 10 VIII 1928, nr 220, s. 1.

83 Zgon Stefana Radicza, „Ilustrowany Kuryer Codzienny”, 10 VIII 1928, nr 220, s. 10.

84 W Zagrzebiu ostre pogotowie, „G³os Polski. Dziennik polityczny, spo³eczny i literacki”, 10 VIII 1928 nr 221, s. 1.

85 ¯a³oba w Zagrzebiu, „Kurier Poznañski”, 9 VIII 1928, nr 361, s. 1.

86 Po œmierci Radicza, ibidem, 9 VIII 1928, s. 1.

87 Ibidem.

wacki o zachowanie spokoju⁸⁸. Tego samego dnia w „£ódzkim Echu Wieczor-nym” ukaza³ siê artyku³ pod wymownym tytu³em Dlaczego Radicz umar³?, gdzie zamieszczono wynik obdukcji zw³ok Stjepana Radicia. Na jego podsta-wie profesor Jurak poinformowa³, ¿e œmieræ polityka nast¹pi³a: „[...] wskutek os³abienia dzia³alnoœci serca, bêd¹cej skutkiem odt³uszczenia worka sercowe-go oraz cukrzycy, której stan posercowe-gorszy³ siê po doznanych ranach postrza³o-wych. Nale¿y podkreœliæ, ¿e rany postrza³owe i towarzysz¹ce im podniecenie nerwowe przyspieszy³y zgon”⁸⁹. Przeprowadzenie dodatkowej sekcji zlecono profesorowi Kosticiowi, który operowa³ Stjepana Radcia natychmiast po wy-darzeniach w parlamencie. Ponadto lekarz s¹dowy Borkiæ pobra³ próbkê krwi polityka, aby ustaliæ, czy przyczyn¹ œmierci nie by³o zaka¿enie.

W „Ilustrowanej Republice” poinformowano równie¿ o przeniesieniu zw³ok Stjepana Radicia do zagrzebskiego biura partii chorwackich ludowców.

Przeniesieniu towarzyszy³o oko³o szeœædziesi¹t tysiêcy osób, g³ównie chorwac-kich ch³opów. Uroczystoœæ przebieg³a spokojnie. Ponadto informowano, ¿e na

¿yczenie rodziny zmar³ego na pogrzebie nie s¹ mile widziani cz³onkowie rz¹du. Nied³ugo po przewiezieniu zw³ok Stjepana Radicia do biura partii zarz¹d chorwackich ludowców wyda³ oœwiadczenie, cytuj¹c s³owa zmar³ego polityka: „Ja mogê byæ zabity, ale ducha zabiæ nie mo¿na”⁹⁰.

88 Zgon Stefana Radicza, „Ilustrowana Republika”, 10 VIII 1928, nr 220, s. 1.

89 Dlaczego Radicz umar³?, „£ódzkie Echo Wieczorne”, 10 VIII 1928, nr 189, s. 1.

90 Ibidem.

Il. 3. Jedna z pierwszych informacji w Polsce o œmierci Stjepana Radicia

ród³o: Zgon Stefana Radicza, „£ódzkie Echo Wieczorne”, 9 VIII 1928, nr 188, s. 1.

Pogrzeb Stjepana Radicia odby³ siê 12 sierpnia 1928 r. „Ilustrowany Kuryer Codzienny” informowa³, ¿e dzieñ wczeœniej do Zagrzebia przyby³y tysi¹ce osób, aby oddaæ ho³d zmar³emu politykowi, a poci¹gi wioz¹ce t³umy przyje¿d¿a³y do godzin porannych nastêpnego dnia. O liczbie przyby³ych lu-dzi œwiadczy³ pochód pogrzebowy, który ci¹gn¹³ siê na lu-dziesiêæ kilometrów.

Przed wyruszeniem pochodu przemawiali kolejno wysocy dzia³acze Koalicji Demokratycznej Ch³opskiej. Jako pierwszemu g³os oddano Maèkowi. Mowy podkreœlaj¹ce wielkie zas³ugi Stjepana Radicia wyg³osili równie¿ Pribiæeviæ i Trumbiæ, a tak¿e trzynastu przedstawicieli ró¿nych chorwackich gmin i miast. Pochód wyruszy³ o godzinie 11:50. Uczestniczy³o w nim oko³o osiem-dziesiêciu tysiêcy osób, kolejne dwieœcie piêædziesi¹t tysiêcy sta³o wzd³u¿ ulic.

Podczas ceremonii dwór reprezentowa³ chorwacki genera³ o nazwisku Natiæ, w pogrzebie uczestniczy³o te¿ kilka delegacji zagranicznych, g³ównie z Euro-py Œrodkowej i Po³udniowej. Przebieg pochodu by³ spokojny, choæ dosz³o do drobnego incydentu, poniewa¿ na placu Jelavicia m³ody ch³opiec nieumyœlnie rozwali³ stos desek, którego huk wœród uczestników pochodu spowodowa³ wytworzenie siê pog³oski o zamachu bombowym. T³um nie popad³ jednak w panikê. Pochód na miejsce pochówku dotar³ o godzinie 15:00 wtedy z³o¿ono cia³o Stjepana Radicia do grobu⁹¹.

Nastêpnego dnia zarz¹d partii chorwackich ludowców poinformowa³, ¿e przewodnicz¹cym ugrupowania zosta³ Maèek. Nie by³o w tym nic zaskakuj¹ce-go, poniewa¿ rosn¹c¹ pozycjê polityka z Jastrebarska odzwierciedli³y choæby wypowiedzi i przemówienia, których udzieli³ od dnia œmierci Stjepana Radicia.

W¹tpliwoœci móg³ wzbudzaæ fakt, ¿e Maèek nie zosta³ wymieniony w testa-mencie politycznym swego charyzmatycznego poprzednika, ale zarz¹d partii w tej sprawie wyda³ nastêpuj¹ce oœwiadczenie: „Stjepan Radiæ, przez Boga dany narodowi chorwackiemu wódz, nie przesta³ byæ mimo œmierci jego przy-wódc¹. Jako przywódca narodu chorwackiego wybrany przez chorwack¹ partiê ludow¹ prezydentem od jej za³o¿enia, zostanie i po œmierci jej przywódc¹”⁹².

Równoczeœnie chorwaccy ludowcy zapowiedzieli, ¿e domagaj¹ siê rekon-strukcji Jugos³awii na zasadzie zupe³nego równouprawnienia narodów w ra-mach federacji. Zapewnili, ¿e maj¹ pokojowe zamiary, ale nie ust¹pi¹, gdy nie ustanie rz¹d centralny i nie zostan¹ rozpisane nowe wybory parlamen-tarne. Do tego czasu zdecydowano siê utrzymywaæ bojkot wobec rz¹du i parlamentu. Maèek w taki oto sposób uzasadnia³ te decyzje: „Zamach z 20 czerwca zniszczy³ wszystko to, co zbudowano w Jugos³awii od czasu przewro-tu. Sytuacja siê teraz zaostrzy³a skutkiem œmierci Radicia. Teraz dopiero zrozumieliœmy, ¿e jêzyk sam nie wystarcza do utworzenia jednolitego narodu.

Wchodz¹ tu w grê inne czynniki stanowi¹ce naród, a mianowicie kultura i sytuacja geopolityczna [...] Pragniemy samodzielnej Chorwacji, jednak

je-91 Chorwacja z³o¿y³a na wieczny sen wodza swojego, Radicza, „Ilustrowany Kuryer Co-dzienny”, 14 VIII 1928, nr 224, s. 4.

92 Wodê z Adriatyku wylano na trumnê Radicza, ibidem, 15 VIII 1928, nr 225, s. 10.

steœmy ze wzglêdów polityki zagranicznej przeciwko oderwaniu Chorwacji od reszty pañstwa. Pragniemy federacji, w której by uczestniczy³y wszystkie narody jugos³owiañskie, nie wy³¹czaj¹c Bu³garii”⁹³.