U KŁAD ZŁOŻONY JAKO METAFORA ORGANIZACJI

Teoria złożoności zajmuje się analizą zachowań układów złożonych, zdefiniowanych jako składające się z dużej ilości elementów, powiązanych

wzajemnie nieliniowymi zależnościami i działających zgodnie z określonymi regułami zachowań. Jednym z pierwszych badaczy układów złożonych był Ilya Prigogine, badający właściwości hydrodynamiczne płynów. Prigogine odkrył podstawową zależność pomiędzy fluktuacjami w systemie, a sponta-nicznym powstawaniem form uporządkowanych (Prigogine, Stengert, 1984).

Układ nieliniowy, znajdujący się w stanie nierównowagi wzmacnia małe zmiany, zachodzące w nim w wyniku fluktuacji otoczenia, wprowadzając w konsekwencji system w stan nierównowagi. W takim stanie może w spo-sób samoistny ulec zmianie wzorzec zachowania systemu. System może przejść przez kolejne zachowania niestabilne i osiągnąć punkt krytyczny, w którym spontanicznie następuje samoorganizacja i utworzenie nowej struktury lub wzorca zachowań. Istotną cechą całego procesu jest nieprze-widywalność – znając poprzedni stan systemu, nie można przewidzieć no-wej struktury lub nowego wzorca zachowań systemu. Taka struktura zosta-ła przez Prigogine nazwana strukturą dyssypatywną, gdyż do jej powstania niezbędna jest wymiana energii z otoczeniem, system pobiera energię z oto-czenia aby pozostać w nowym stadium zachowania.

Inną klasą systemów złożonych są złożone systemy adaptacyjne (Com-plex Adaptive Systems – CAS). Pojęcie to zostało wprowadzone przez Gell-Manna (Gell-Mann 1994). Systemy takie składają się z elementów, nazywa-nych agentami. Zachowanie wszystkich elementów oparte jest na zdefinio-wanym zbiorze reguł. Reguły te powodują, że poszczególne elementy (agen-ci) koordynują swoje zachowanie z zachowaniami innych agentów. Elemen-ty systemu oddziałują na siebie nawzajem i dopasowują swoje działania do działań sąsiednich elementów. Poprzez te oddziaływania tworzy się wzorzec zachowań. Podejście zaprezentowane w analizie złożonych systemów adap-tacyjnych różni się fundamentalnie od podejścia zaprezentowanego w ba-daniu struktur dyssypatywnych. Poprzednio opisywany był na poziomie globalnym (makro). Złożone systemy adaptacyjne są natomiast opisane tylko na poziomie reguł zachowań poszczególnych agentów, czyli na pozio-mie mikro.

Zachowanie każdego agenta w systemie jest określone przez zestaw re-guł, czyli schemat działania. Reguły opisują, jakie działanie agent podejmie w chwili t+1 w zależności od procesów zachodzących w jego otoczeniu w chwili t. Różni agenci mogą – ale nie muszą – mieć różne zestawy reguł działania. Reguły te mogą ewoluować w czasie. Zestawy reguł mogą być zdefiniowane w sposób bardziej lub mniej elastyczny – zarówno jako sztyw-ne schematy działania, jak i na przykład zestaw możliwych reguł, z których agent sam dokonuje wyboru. Popularnym, często przytaczanym przykładem złożonego systemu adaptacyjnego jest klucz ptaków. Składa się on z pewnej liczby ptaków, które podczas lotu zachowują się zgodnie z prostymi reguła-mi, definiującymi w jaki sposób maja one reagować na zachowania swoich sąsiadów. W wyniku tego tworzą się struktury (stada, klucze), w których duże ilości ptaków przemieszczają się nie przeszkadzając sobie nawzajem.

Kluczowym zagadnieniem w analizie systemów CAS jest odpowiedź na pytanie, w jaki sposób systemy te, charakteryzujące się oddziaływaniami zdefiniowanymi lokalnie, są w stanie stworzyć uporządkowane struktury na poziomie globalnym. Klasyczne podejście do opisu systemów, obecne

rów-nież w teorii struktur dyssypatywnych zakłada, że w układzie obowiązują pewne generalne i ogólne prawa, które w sposób bezpośredni definiują za-chowanie systemu i panujące w nim wzorce oraz ewolucję tych wzorców w czasie. Analiza sprowadza się w takim wypadku do próby znalezienia ogólnego schematu i praw rządzących zachowaniem systemu na poziomie globalnym, albo do zidentyfikowania i opisu ogólnych procesów, sterują-cych ewolucją systemu. Analiza systemów CAS wychodzi z zupełnie innego założenia – nie szuka się w niej ogólnych praw rządzących systemem na poziomie globalnym, ale modeluje się interakcje pomiędzy poszczególnymi agentami, ustalając dla każdego z nich reguły zachowania. Interakcje są lokalne w tym sensie, że elementy systemu oddziałują tylko na swoich bez-pośrednich sąsiadów, co stanowi niewielką część całej populacji. Interakcje są również lokalne w innym sensie – elementy systemu nie zachowują się zgodnie z ogólnymi, globalnymi regułami opisującymi system na poziomie makro (Stacey, 2007, s.196). Żaden agent lub grupa agentów nie determi-nuje praw rządzących zachowaniem innych elementów systemu, ogólnych praw rządzących systemem ani sposobu, w jaki te prawa ewoluują wraz z upływem czasu.

Podstawowym wnioskiem wynikającym z analizy systemów CAS jest to, że w wyniku interakcji pomiędzy poszczególnymi agentami w systemie mogą powstawać samoistnie pewne ogólne wzorce na poziomie globalnym. Zjawi-sko takie określane jest jako emergencja. Termin ten oznacza w przypadku systemów złożonych powstawanie ogólnych wzorców zachowań systemu bez istnienia ogólnych, globalnych praw nim rządzących. Należy przy tym za-znaczyć, że powstające wzorce i struktury są fundamentalnie różne od do-tychczasowych, a nie są tylko powierzchownymi zmianami systemu (Stacey, 2007, s. 196).

W praktyce systemy CAS są najczęściej badane w oparciu o symulacje komputerowe, modelujące zachowanie realnych systemów w oparciu o opis lokalnych reguł nimi rządzących. Tego typu podejście jest nieskuteczne w odniesieniu do analizy systemów społecznych, w szczególności do organi-zacji. Fundamentalna różnica polega na tym, że systemy nieożywione pod-legają niezmiennym prawom, podczas gdy systemy społeczne upod-legają świa-domym oddziaływaniom ludzi je tworzących. Ich zachowania mogą się zmie-niać w czasie i w związku z tym mogą być niedefiniowalne na poziomie inte-rakcji poszczególnych elementów systemu. Butler (1990, s. 39) utrzymuje, że chociaż zachowanie realnych systemów może przypominać zachowania systemów złożonych, nie oznacza to wcale że można je w sposób łatwy mo-delować i przewidywać ich zachowania. Jest prawie niemożliwe stworzenie takiego modelu i zestawu danych, który umożliwiłby symulację działania systemu socjalnego. Struktura systemów społecznych ulega zmianie w za-leżności od działań wewnątrz i na zewnątrz systemów. Systemy takie mogą się również zmieniać ze względu na zbierane doświadczenia i gromadzoną wiedzę. Pojawiają się oczywiście próby modelowania poszczególnych zacho-wań organizacyjnych za pomocą wspomnianych metod analitycznych, jed-nak zamodelowanie całego organizmu gospodarczego w skali mikro za po-mocą analitycznych metod nauk o złożoności wydaje się niemożliwe.

Natomiast jakościowe właściwości i kategorie systemów złożonych mają duże znaczenie objaśniające i integracyjne. Mogą one być skutecznie wyko-rzystane do analizy procesów zachodzących w systemach takich jak organi-zacje (Thietart, Forgues, 1995, s. 22). Podobne stanowisko prezentuje Me-sjasz. Według niego „na obecnym etapie rozwoju teorii i praktyki organizacji i zarządzania wykorzystanie teorii złożoności sprowadza się przede wszyst-kim do prób stosowania analogii i metafor. (…) Zastosowania analogii i me-tafor mają charakter wielopoziomowy, poczynając przede wszystkim od po-ziomu epistemologicznego – możliwość opisywania i przewidywania działa-nia organizacji i jej otoczedziała-nia, a na szczegółowych rozwiązadziała-niach kończąc – koncepcja organizacji na krawędzi chaosu. Na poziomie epistemologicznym teoria złożoności ukazuje ograniczenia przewidywalności działania organi-zacji oraz stanów otoczenia. (…) Natomiast jeśli chodzi o tworzenie strategii organizacji, to teoria złożoności stanowi źródło analogii i metafor, które po-zwalają na pogłębione zrozumienie dynamiki organizacji i otoczenia” (Me-sjasz, 2004, s. 62).

Podstawowe paradygmaty i kategorie teorii złożoności, które mogą być wykorzystane jako metafory dla zachowań organizacyjnych są następujące:

• Samoorganizacja układu będąca metaforą autonomii organizacyjnej na poziomie operacyjnym. Elementy układu złożonego działają w oparciu o zdefiniowany zbiór reguł, dopasowując swoje zachowania do zacho-wań elementów sąsiednich. Analogia do zachozacho-wań organizacyjnych jest oczywista – w organizacji pracowników również obowiązują pewne re-guły i zasady, natomiast na poziomie operacyjnym mają oni autonomię działania i w praktyce następuje dopasowanie działań do zachowań in-nych pracowników

• Interakcje pomiędzy elementami systemu, będące metaforą kontaktów pomiędzy członkami organizacji. Odpowiedni poziom interakcji jest wa-runkiem koniecznym procesu emergencji. Jeśli liczba elementów lub liczba połączeń pomiędzy nimi jest zbyt mała, zjawisko to nie zachodzi.

Z drugiej strony, system w którym wszystkie elementy są ze sobą połą-czone pętlami sprzężeń zwrotnych i mogą na siebie oddziaływać jest niestabilny (Simon, 1996, s. 34). Odnosząc to do organizacji, jeśli liczba interakcji jest zbyt mała, mamy do czynienia z odrzucaniem wszelkich możliwych zmian, a jeśli wszystkie elementy organizacji są połączone ze sobą możemy mieć do czynienia z chaosem, gdy w organizacji zachodzą nieustanne zmiany (Anderson, 1999, s. 228).

• Emergencja – w odniesieniu do organizacji, zjawisko emergencji wystę-pujące w systemach CAS jest wykorzystywane jako metafora nieprze-widywalnego i niezaplanowanego powstawania w organizacji nowych wzorców zachowań, struktur itp. Terminu tego używa m. in. Mintzberg (2009, s. 6) w odniesieniu do procesu budowy strategii, która w jego koncepcji powstaje w wyniku kompromisu pomiędzy pierwotnym pla-nem strategicznym, praktyczną interpretacją tego planu na poziomie operacyjnym (samoorganizacja w ujęciu CAS) i czynnikami wynikają-cymi ze zmiany warunków zewnętrznych.

• Nieprzewidywalność – w systemach nieliniowych małe zmiany mogą spowodować dowolnie duże rezultaty na wyjściu. W rezultacie systemy takie są bardzo wrażliwe na zmiany warunków początkowych i proces przewidywania ich zachowań staje się bardzo trudny (wielokrotnie opi-sywany w literaturze efekt motyla). W aspekcie organizacyjnym – przy założeniu że procesy organizacyjne mają charakter nieliniowy – stawia to pod znakiem zapytania skuteczność lub nawet zasadność procesu planowania. Nawet w przypadku małej zmiany, pojawienie się niespo-dziewanego zachowania organizacji jest tylko kwestią czasu (Thietart, Forgues, 1995, s. 26). Ponadto te same działania mogą powodować zu-pełnie różne skutki.

Wydaje się więc, że potraktowanie organizacji jako nieliniowego układu złożonego może być źródłem ciekawych metafor dających nowe spojrzenie na możliwości i metody sterowania zachowaniami organizacyjnymi. Stosu-jąc jednak te metafory, należy pamiętać o ograniczeniach związanych ze szczególnymi własnościami systemów społecznych.

E