Z badań nad małą architekturą sakralną Dolnej Austrii
2. P OŁOŻENIE GEOGRAFICZNE , NAZWA I STRUKTURA WSI
Moniholz (najstarsze wzmianki z XII w.) leży niemalże „w sercu”, do-kładnie w południowej części, najzdrowszego w Austrii regionu Waldviertel (ok. 20 km na płd.-wsch. od cysterskiego opactwa i administracyjnej siedzi-by powiatu Zwettl) w niewielkim obniżeniu, na wysokości 685 m npm. Re-gion Waldviertel od początku nowej ery był znany autorom dzieł geogra-ficznych (m.in. grecki Geograf Strabon używa w swym dziele „Geographica”
nazwy „Gabreta-Wald”). Nic dziwnego bowiem jest to jeden z najstarszych w Europie terenów osadniczych. W okresie od VII wieku osiedlali się tu Sło-wianie, a z końcem VIII wieku i w następnych stuleciach, nadal SłoSło-wianie, ale zarazem także i plemiona bawarskie. Z końcem X w. utrwaliły się już na tym terenie nazwy najstarszych osad, a do połowy XI w. trwała tu tzw. rol-nicza kolonizacja wschodnia9. Prawdopodobnie była ona realizowana wzdłuż doliny i rzeki Wielkiego Kremsu oraz jej dopływu Purtzelkamp. Jed-nym z jej kościelnych centrów była zarówno pobliska wieś, a obecnie sie-dziba władz gminnych Sallingberg10, jak też i omawiana wieś Moniholz.
Obok miejscowości Großnondorf, wieś Moniholz przez około siedem wieków, tzn. od początku XII w. do 1784 r. należała do parafii św. Wita (niem. Hl. Vitus) w Großreinprechts11 k/Sallingberg, a następnie przez po-nad dwa stulecia i również w chwili obecnej, do parafii Grainnbrunn12 (jest ona znana, i to nie tylko w rodzimej diecezji jako jedno z najstarszych ma-ryjnych miejsc pielgrzymkowych)13, a zarazem do dekanatu Ottenschlag (do IV 2009 r., aktualnie do Zwettl). Są to struktury administracyjne diecezji St. Pölten, która została erygowana w 1785 r., w ramach józefińskich re-form kościelnych. Obecnie jest to jedna z dziewięciu diecezji tego kraju (n.b.
katolicy w roku 2008 stanowili w nim 67 % liczby mieszkańców)14.
9 Zob. L. Leutgeb (Red.), Marktgemeinde Sallingberg, (Hrsg.), Sallingberger Heimatbuch, Sal-lingberg 1983 (= SH), s. s. 24-25.
10 Oddalona zaledwie o ok.3,5 km wieś Allentsgschwendt posiada fragmenty fundamentów bryły kościoła datowane na 8-9 wiek. Zob. H. E. Bernreiter, 700 Allentsgschwendt Chronik 1303-2003, Eigenverlag Allentsgschwendt 2004, s. 8.
11 Parafia Sallingberg (etym. – góra świętych) podobnie jak i parafia Großreinprechts w XII w.
zostały oddzielone z tzw. „Muterrpfarre” powstałej ok. 1050 r. na rzeką (Wiekiego Kremsu Großen Krems). Zob. W. Pongratz, Besiedlungs und Herrschaftsgeschichte, w: L. Leutgeb (Red.), Marktgemeinde Sallingberg, (Hrsg.), Sallingberger Heimatbuch, Sallingberg 1983 (= SH), s. 24-48, 45; Erläuterungen zum Historischen Atlas der Österreichischen Alpenlän-der (Hrsg. Österreichischen Akademie Alpenlän-der Wissenschaften), II. Abt. Die Kirchen – und Grafschftskarte, 6 Teil: H. Wolf, Niederösterreich, Wien 1955, s. 235-236.
12 Jest to jedna z 424 parafii diecezji St. Pölten.
13 Obok dwu najczęściej i najliczniej odwiedzanych sanktuariów maryjnych diecezji St. Pölten, tzn. Maria Taferl i Molderberge zu Dreieichen, drugi krąg najczęściej odwiedzanych sanktu-ariów maryjnych stanowią kościoły w Hoheneich k/ Gmünd oraz najwyżej położone maryjne miejsce kultu regionu Waldviertel – Maria-Grainbrunn (777 m npm).
14 Przez ponad 1000 lat teren dzisiejszej diecezji przynależał do niesłychanie rozległej, najwięk-szej w cesarstwie rzymskim, diecezji Pasawy (niem. Passau, eryg. w 739 r., aktualnie jest to niemieckie miasto z 50 tys. mieszkańców u zbiegu trzech rzek, w tym Dunaju). Z biegiem czasu wyłoniły się z niej diecezja Wiedeń i Wiener Neustadt. W okresie regulacji józefińskich siedziba tej ostatniej została przeniesiona do St. Pölten. W 2007 r. do diecezji St. Pölten nale-żało ponad 549 tys. wiernych, którym na obszarze 10.450 km2 posługiwało 306 księży diece-zjalnych i ok. 200 zakonników z ks. bpem Klausem Küngiem od 2004 r. na czele. Zob. F.
Schragl, Geschichte der Diözese St. Pölten, St. Pölten – Wien [1985, s. 111-197.
Patronat kościelny nad parafią Graibrunn o dziwo, aż do lat 80-tych XX wieku sprawowali nobilitowani właściciele dominium Rappottenstein (n.b. nadal pozostają oni zarządcami kompleksu lasów tworzących połu-dniowo-zachodnią granicę wsi)15.
Wieś Moniholz położona jest w niewielkiej dolinie na niewielkim poto-kiem (będącym dopływem rzeki Purzelkamp). Jest ona oddalona o 4 km od kościoła parafialnego w Grainbrunn16 (45 minut marszu) i o 9 km od sie-dziby administracji gminy w Sallingberg17. W granicach wsi znajduje się obszar o powierzchni 618,8282 ha, w większości jest to areał uprawny18. W 44 domach żyje tu 47 rodzin19. W sumie mieszka tu ok. 190 osób (dane z 2007 r.; według danych statystycznych w gminie żyje ok. 30 osób na ki-lometrze kwadratowym, ponieważ aż 50 % jej obszaru stanowią lasy, war-tość ta jest aż trzykrotnie niższa od średniej krajowej – 90 osób na kilometr kwadratowy).
Nazwa wsi
Jest to klasyczny przykład wiejskiego nazewnictwa doby średniowiecza, a konkretnie typu – „genetivischen Ortsnamen”, czyli jednej z czterech w tym względzie podstawowych kategorii. Od początku XII w. nazwa wsi występowała w postaciach: Moniholz; 1171 – Manegols; 1280 – Manigol-des20, (ale w 1590/91 – Mainwalts). Mamy tu dopełniacz staroniemieckiego imienia osoby – Managold. W przebiegu czasu m.in. spółgłoskę „g’ zastąpio-no na „h”. Oznacza to, że wioska albo była właszastąpio-nością, albo powstała z po-lecenia pewnego Moniholza. W opinii Stephana Bidermanna nazwy dwu wsi wchodzących w skład parafii Grainbrunn, tzn. Großnondorf i Moniholz (= Mönch-Holz) ukazują wczesne wpływy wspólnot zakonnych. Miały one charakter gospodarczy i kulturowo-religijny.
15 W latach 1965-66 funkcję patrona parafii pełnił doktor Ferdinand Graf Abensperg-Traun, rezydujący na zamku Maissau. Zob. Schematismus der Diőzese St. Pőlten 1965/66, St. Pől-ten 1966, s. 233.
16 W kwestii historii miejsca pielgrzymkowego, łaskami słynącego obrazu maryjnego (XVI w.), kościoła parafialnego (zbud. 1694-1696), pustelni (1694), plebanii z ok. 1737, przeb. w XVIII w.) oraz kaplicy przy źródełku (wzm. XVI w.) zob. m.in. St. Biedermann, Maria-Grainbrunn im Niederösterreich Waldviertel, St. Pölten [Wien] 1923; M. Riesenhuber, Die Kirchlichen Kunstdenkmäler des Bistums St. Pölten, St. Pölten 1923, s. 93-94; Schematismus der Diő-zese St. Pőlten 1953/54, St. Pőlten 1954, s. 219; Schematismus der DiőDiő-zese St. Pőlten 1965/66, St. Pőlten 1966, s. 233; J. Grübler, Wallfahrtskirche Maria Grainbrunn, Grainbrunn 1984; G. Auer, Zur Geschichte von Wallfahrt und Seelsorge in Grainbrunn,
„Hippolytus, Neue Folge (St. Pöltener Hefte zur Diözesankunde und Beihefte) 1986, Heft 10, s. 3-29; W. Zotti, Kirchliche Kunst in Niederösterreich. Diözese St. Pölten, Bd. 2: Pfarr- und Filialkirchen nördlich der Donau, NÖ Pressehaus, St. Pölten – Wien [1986], s. 118-120; DE-HIO – Niederösterreich, Bd.: Nördlich der Donau (Handbuch – Die Kunstdenkmäler Öster-reich), s. 308-309; Bedeutende Wallfahrten, Kirchen und Kapellen, Bd. II Niederösterreich und Burgenland, [Journal Verlag Matrei 2001], s. 280.
17 W roku 2007 gminę Sallingberg zamieszkiwało ok. 1.700 mieszkańców , przy czym stałych mieszkańców było ok. 1400 reszta, to tzw. „wiedeńczycy”, którzy mają tu swoje drugie mieszkanie. Ten trend nie tylko, że się utrzymuje, ale coraz bardziej umacnia.
18 Ta wielkość stawia wieś Moniholz pod względem powierzchni na trzecim miejscu w gminie.
19 W 1590/91 r. istniały już 24 domy. Zob. A. Eggendorfer, Das Viertel ober dem Manhartsberg im Spiegel des Bereitungsbuches 1590/91, rozprawa doktorska na wydziale filozoficznym Uniwersytetu Wiedeńskiego, Wien 1974, s. 491.
20 Zob. E. Schuster, Die Ortsnamen der Gemeinde Sallingberg, w: SH, s. 16.
Do charakterystycznych cech historii współczesnej gminy Sallingberg (ok. 52 km2), należy m.in. fakt, że w dziejach patronatu nie wzniesiono tu żadnej siedziby właściciela domeny, tzn. zamku, jako centrum administra-cji. W średniowieczu istniały tu jednie trzy niewielkie wartownie (miejsca obserwacyjno-obronne): Sallingberg, Lugendorf, oraz Maniholz lub Raben-dorf.
Mikrostruktura wsi
Najstarsi osadnicy tego regionu najpierw przygotowywali areał pod dom mieszkalny i niewielki ogródek, a dopiero w później, ziemię uprawną pod tzw. „trójpolówkę”. Ten typ pierwotnych upraw („Garten – Ackerlüßflur-en”) w gminie Sallingberg spotykamy jedynie w Moniholz i w Kleinhaslau oraz w dawnej domenie Panów z Kuenring (tzn. w Zwettl i Weitra)21.
W wyniku wczesnośredniowiecznego osadnictwa powstała tu typowa wieś przydrożna (szosowa). Od zachodu stanowią ją pasma ogrodów, a od wschodniej bardzo nieregularne struktury.
Podejmując wstępny opis mikrostruktury omawianej wsi odnotowuje-my fakt, iż w dniu 13 maja 1941 r. – spłonął tartak Franza Ebnera. Aktu-alnie strukturę wsi stanowią m.in.: – 55 budynków mieszkalnych; – 3 wie-lohektarowe gospodarstwa rolne i 12 gospodarstw zajmujących się hodowlą bydła i trzody chlewnej; – dwa duże zakłady stolarsko-meblowe (Johann Weidenauer i Karl Krammer); – wielopiętrowa gospoda (Gasthaus Bock, zbud. w 1987 r.); – 2 remizy strażackie (mała z 1927 r. i większych rozmia-rów nowa z 06 VII 1937 r.); – przeciwpożarowy zbiornik wodny oraz niewiel-ka oczyszczalnia ścieków.
Stowarzyszenia
Formy wyższej kultury, stopnia uspołecznienie i personalistycznie poję-tej tożsamości relacjonalnej stanowią we wszystkich okresach dziejów na-szego kontynentu różnego typu bractwa i stowarzyszenia. Wysoki stopień uspołecznienia (czyli społeczeństwa aktywnego) spotkać można między in-nymi w kręgu języka niemieckiego (np. w Szwajcarii, Bawarii). W prezento-wanej miejscowości żyje ok. 120 osób w przedziale wieku 18-tu do 65-ciu lat (dane z 2007 r.) ale istnieje tu, można powiedzieć aż, pięć stowarzyszeń.
Są to kolejno: – Ochotnicza Straż Pożarna (Freiwillige Feuerwehr)22 – 38 członków23; – Stowarzyszenie kombatantów (Weltkampftruppe); –
21 Zob. W. Pongratz, Besiedlungs und Herrschaftsgeschichte, s. 30-31.
22 Pierwsze stowarzyszenia tego typu powstały w Austrii i Czechach z inspiracji cesarzowej Marii Teresy. W pobliskiej wsi Großnondorf Ochotnicza Straż Pożarna została założona już w 1888 r., a 21 V 1923 r. świętowano tam 30-lecie. 19 VII 1936 r. tutejsza straż otrzymała motorową pompę, a ręczną przekazała wsi Moniholz. Zob. O.K. M. Zaubek, Die bürgerlichen Jahrzehnte, w: SH, s. 80 i 137.
23 W dniu 1 VII 1923 r. proboszcz Grainbrunn poświęcił w Moniholz ręczną pompę strażacką (stowarzyszenie i remiza powstały później). 06 VII 1937 r. straż otrzymała motorową pompę, równocześnie poświęcono nową remizę. Zob. O.K. M. Zaubek, Die bürgerlichen Jahrzehnte, w: SH, s. 137; 151.
szenie na rzecz upiększania wsi (Verschőnerungsverein)24; – zespół tanecz-ny (Tanzgruppe) oraz związek rolników (Bauerverband)25.