Na tle przeciętnej krajowej badana ludność charakteryzuje się nieco więk-szym udziałem osób w wieku produkcyjnym niemobilnym kosztem poprodukcyjne-go. Jednocześnie obserwuje się tu mniejsze deformacje struktury ludności młodej według grup wieku, gdyż jest znacznie większy udział dzieci i nie ma tak wyraźnego szczytu demograficznego w grupie 25–34 lat. Przyczyn tego ostatniego zjawiska należy upatrywać w defeminizacji występującej w poprzednim pokoleniu (55–64 lat) oraz w emigracjach ludzi młodych w pierwszej dekadzie bieżącego wieku.
Podstawowym problemem demograficznym, charakterystycznym dla obsza-rów wiejskich w Polsce, szczególnie położonych peryferyjnie względem dużych miast jest defeminizacja. W badanej populacji liczba kobiet na 100 mężczyzn wyno-siła zaledwie 91–93 (tab. 1). Szczególnie głęboka defeminizacja występowała w grupach 25–34 lat oraz 55–64 lat, co dowodzi falowego charakteru emigracji, szczególnie kobiet z obszarów wiejskich przygranicza.
Tab. 1. Wybrane aspekty kapitału ludzkiego w badanych gospodarstwach domowych.
Źródło: opracowanie własne.
Wyszczególnienie
Przygranicze
z Czechami z Niemcami
Wskaźnik feminizacji według grup wieku [liczba kobiet na 100 mężczyzn]
policealne i średnie 29,8 33,1
zasadnicze zawodowe 27,7 22,2 gimnazjalne i mniej 32,7 33,8
Wskaźnik zatrudnienia według rodzaju pracy [% domowników w wieku produkcyjnym]
ogółem * 51,0 72,5
najemna 36,9 46,5
na własny rachunek poza
gospodarstwem rolnym 3,8 15,5
we własnym gospodarstwie
rolnym 17,7 20,5
Sortowanie komunalnych odpadów stałych [% gospodarstw
domowych] 52,0 37,5
Korzystanie z Internetu [% domowników] 54,5 54,6
* tylko pracujący w wymiarze co najmniej 1000 godzin w ciągu roku
Poziom wykształcenia badanej ludności na tle przeciętnej krajowej jest słab-szy. Przede wszystkim więcej osób posiadało wykształcenie podstawowe (33% wo-bec przeciętnej krajowej 27%) kosztem wyższego (odpowiednio 10% i 18%).
Barierą w procesach integracyjnych na przygraniczu jest słaba znajomość języków obcych. Najwięcej domowników znało język niemiecki (przeciętnie 42%)2, następnie angielski (28%) i bardzo niewielu czeski (11%). Niestety w stopniu co najmniej dobrym odpowiednio tylko 11%, 8% i 2%. Zdecydowanie największy udział znających język angielski i niemiecki był w grupie 18–24 lat. Ludzie młodzi, lepiej wykształceni i znający języki obce są szansą w kontekście rozwoju badanego obszaru. Jednakże, jak do tej pory nauka języków obcych rozpoczyna się zbyt póź-no.
Generalnie stopień znajomości języka angielskiego i niemieckiego pogarszał się w starszych grupach wieku oraz u osób legitymujących się niższym poziomem wykształcenia. Język niemiecki w co najmniej dobrym stopniu znało 20% absolwen-tów uczelni, a angielski 26%. Natomiast osoby z wykształceniem podstawowym odpowiednio 3% i 2%.
Dane na temat stopnia znajomości języków obcych, z podziałem na przy-granicze z Czechami i Niemcami przedstawiono na rycinie 1. Generalnie badana ludność zamieszkująca przygranicze z Czechami wykazywała nieco lepszą znajo-mość języków obcych niż ludność z przygranicza z Niemcami. Należy jednak za-znaczyć, że na przygraniczu z Niemcami znacznie częściej znany był język nie-miecki, ale tylko w stopniu komunikatywnym.
Poważnym problemem w zakresie spójności obszarów transgranicznych jest znikoma znajomość języka czeskiego, ponieważ nie jest on nauczany w polskich szkołach. W stopniu co najmniej dobrym znało go zaledwie 5% badanej ludności na przygraniczu z Czechami i nikt na przygraniczu z Niemcami. Język czeski ludność przygranicza poznaje tylko dzięki osobistym kontaktom transgranicznym, turystyce i pracy podejmowanej w Czechach, w związku z czym jest on szczególnie słabo znany wśród ludzi młodych.
Jednym z przejawów kapitału ludzkiego jest aktywność ekonomiczna ludno-ści i wynikające z niej korzyludno-ści, m.in. dochody uzyskane z wykonywanej pracy.
Udział pracujących wśród badanej ludności w wieku produkcyjnym wynosił 63%
i był tylko nieco niższy od średniej krajowej (65%). Zdecydowanie najwięcej osób pracowało najemnie (42%), następnie we własnym gospodarstwie rolnym (19%) a najmniej w ramach pozarolniczej działalności prowadzonej na własny rachunek (10%). Wskaźnik zatrudnienia kobiet (podobnie jak mężczyzn) zmieniał się w za-leżności od rodzaju zatrudnienia i wieku, jednakże był niższy o kilka punktów %.
2 Udział osób znających języki obce obliczono dla wieku 13 lat i więcej (z ukończoną szkołą
W efekcie dla mężczyzn wynosił on przeciętnie 68% a dla kobiet 58%. Pomimo ogólnie przyjętego poglądu o trudnym wiejskim rynku pracy dla kobiet, należy stwierdzić, że na przygranicznych obszarach wiejskich poza własnym gospodar-stwem domowym pracowało niewiele mniej kobiet niż mężczyzn. Podstawową tego przyczyną jest nieco lepszy poziom wykształcenia kobiet oraz być może występo-wanie na wsi pracy nierejestrowanej, w której zazwyczaj przeważają mężczyźni (co niekoniecznie ujawnili respondenci).
Na przygraniczu z Niemcami wskaźnik zatrudnienia badanej ludności w wieku produkcyjnym wynosił 73%, podczas gdy na przygraniczu z Czechami tylko 51,0% (tab. 1). Znamienne jest również to, że na przygraniczu zachodnim 18%
mężczyzn i 15% kobiet w wieku emerytalnym nadal pracowało, podczas gdy na przygraniczu południowym nie stwierdzono takiego przypadku.
4% 5%
Ryc. 1. Udział domowników w wieku 13 lat i więcej według poziomu znajomości języków obcych.
Źródło: opracowanie własne.
Nietypowe zjawisko miało miejsce w przypadku grupy 18–24 lat, gdyż na przygraniczu z Niemcami znacznie wyższy wskaźnik zatrudnienia wykazywały kobiety, a na przygraniczu z Czechami mężczyźni. W celu jego wyjaśnienia
prowadzono szczegółową analizę danych dotyczących tej grupy wieku. Nie stwier-dzono istotnych różnic ze względu na płeć, poziom wykształcenia, czy też udział osób kontynuujących edukację szkolną; dlatego przyczyn należy szukać w specyfice lokalnych rynków pracy. Mianowicie młode kobiety zamieszkujące przy zachodniej granicy pracowały głównie najemnie w usługach dla ludności, natomiast młodzi mężczyźni zamieszkujący przy granicy z Czechami najczęściej podejmowali pracę fizyczną w takich zawodach, jak przemysł (dojazdy do pracy w Czechach), budow-nictwo i służby mundurowe. Tym samym przyczyną omawianej dysproporcji jest większy popyt na usługi dla ludności na przygraniczu zachodnim (głównie ze strony ludności niemieckiej).
W związku z silnym ujemnym skorelowaniem wieku z poziomem wykształ-cenia, przeprowadzono analizę porównawczą zatrudnienia w podgrupach 25–34 lat, 35–49 lat i 50–64(59) lat według poziomu wykształcenia3. Najwyższy udział pracu-jących najemnie (75%) osiągały osoby po studiach w wieku 25–34 lat a najniższy (12%) osoby w wieku 50–64(59) lat z wykształceniem podstawowym. Udział osób pracujących na własny rachunek w nieco mniejszym stopniu zależał od wieku i po-ziomu wykształcenia, np. najniższy był w przypadku osób w wieku 50–64(59) lat z wykształceniem podstawowym (4%) oraz absolwentów szkół wyższych w wieku 25–34 (5%). Dodatkowo ta ostatnia podgrupa charakteryzowała się dużym udziałem pracujących w swoim gospodarstwie rolnym.
Ankietowanych pytano również o przeciętną wysokość miesięcznych do-chodów uzyskiwanych przez poszczególnych domowników4. Najwięcej osób uzy-skiwało dochody miesięczne w wysokości 1–2 tys. zł, nieco mniej poniżej 1 tys. zł oraz 2–3 tys. zł. Natomiast u prawie 2/3 osób w wieku 18–24 lat posiadających wła-sne dochody ich wysokość nie przekraczała 1 tys. zł. Z tej grupy wieku nikt nie osiągał dochodów powyżej 3 tys. zł. Na przygraniczu z Niemcami udział, zarówno mężczyzn, jak i kobiet osiągających najniższe dochody (poniżej 1 tys. zł) był znacz-nie niższy.
W ostatnich latach za jeden z przejawów kapitału ludzkiego można uznać aktywność w zakresie pozyskiwania środków pomocowych z UE. Badana ludność korzystała przede wszystkim z dopłat obszarowych (ponad połowa gospodarstw rolnych). Znacznie rzadziej wykorzystywano inne, stawiające dodatkowe wymaga-nia dopłaty do produkcji rolnej (22% gospodarstw rolnych). Natomiast z pozosta-łych programów unijnych korzystało w ostatnich pięciu latach zaledwie 2% doro-słych domowników.
Kolejnym przejawem kapitału ludzkiego jest świadomość i postawy w za-kresie ochrony środowiska naturalnego. Respondentów, których gospodarstwa
do-3 Ze względu na zbyt małą liczbę osób w analizie pominięto domowników w pierwszej gru-pie wieku z wykształceniem podstawowym oraz w ostatniej z wykształceniem wyższym.
4 Nie uwzględniano dochodów z gospodarstwa rolnego ze względu na brak możliwości ich
mowe nie korzystały z kanalizacji, ani nie posiadały własnej oczyszczalni ścieków pytano o to; jak często, w jakiej ilości i dokąd wywożone są ścieki komunalne. Je-dynie 2/3 przedstawicieli tych gospodarstw udzieliło wyczerpujących odpowiedzi na ten temat, z których wynika, że przeciętnie na jednego domownika wywożono zale-dwie 1,5 m3 ścieków miesięcznie5. W przypadku ponad połowy gospodarstw ścieki wywożone były tylko 1–2 razy w roku (na co raczej nie pozwala pojemność zazwy-czaj stosowanych zbiorników) i również w prawie tylu przypadkach wywożone były na pola uprawne, lub też nie potrafiono odpowiedzieć dokąd.
Według zdecydowanej większości respondentów w miejscowości były do-stępne pojemniki lub worki na sortowane odpady stałe, jednak znacznie mniej go-spodarstw domowych sortowało śmieci (tab. 1). Reszta respondentów jako główne powody bierności w tym zakresie wskazywała brak odpowiednich pojemników, zbyt dużą do nich odległość, rzadziej również bo uważano, że nie ma takiej potrzeby lub, że jest to zbyt czasochłonne.
Jednym z podstawowych nowoczesnych czynników rozwoju kapitału ludz-kiego jest dostęp i korzystanie z komputerów i Internetu. Zdecydowana większość badanych gospodarstw domowych (74%) dysponowała dla celów prywatnych kom-puterem, przy czym korzystało z niego, a więc posiadało odpowiednie umiejętności 60% domowników. Nieco mniejsze, bo o kilka punktów % były udziały gosdarstw domowych i domowników korzystających z Internetu, czego głównym po-wodem są braki w infrastrukturze teleinformatycznej na obszarach wiejskich i nadal wysokie koszty dostępu do szybkiego Internetu. Zdecydowana większość respon-dentów twierdziła, że Internet jest wykorzystywany do nauki, uzupełniania wiedzy, wyszukiwania informacji, korzystania z poczty elektronicznej oraz dokonywania zakupów. Niewielka część wskazywała na korzystanie z portali społecznościowych i dyskusyjnych oraz z informacji urzędów i możliwości kontaktowania się z nimi.