Podstawą do opracowania projektu rewaloryzacji stało się założenie zmiany funkcji dawnych obiektów gospodarczych należących do folwarku zlokalizowanego na zachód od pałacu. Po 1945 roku w budynkach folwarcznych zlokalizowano PGR, co przyczyniło się do pogorszenia ich stanu technicznego. W projekcie przewiduje się lokalizację stajni w budynku gospodarczym znajdującym się przy zachodniej granicy opracowania. W projekcie wyznaczono miejsce na padok dla koni, usytu-owany w północnej części folwarku (ryc. 4).
Kolejnym, istotnym zadaniem było wyznaczenie miejsc parkingowych na terenie parku w granicach opracowania. Kilka miejsc postojowych znajduje się obecnie przy pałacu Przed główną bramą wjazdową prowadząca do pałacu istnieje także możliwość lokalizacji kilku miejsc parkingowych. Biorąc pod uwagę funkcję obiektu jest to jednak ilość niewystarczająca. W związku z tym przewidziano lokali-zację około 10 miejsc postojowych wzdłuż drogi na terenie folwarku z możliwością zwiększenia ich liczby. Przewiduje się że główny dojazd do budynków na obszarze folwarku odbywałby się przez istniejąca drogę prowadzącą od zachodu pomiędzy budynkami gospodarczymi. Istniałaby jednak możliwość dojazdu na parking od strony głównej bramy wjazdowej zlokalizowanej we wschodnim ogrodzeniu. W projekcie przewidziano połączenie terenu dawnego folwarku z północno–wschodnią częścią parku poprzez mostek nad kanałem. Sugeruje się powiększenie parku przez przyłączenie terenów znajdujących się poza granicami opracowania od strony pół-nocno–zachodniej. Park w Żelaźnie powinien być tak jak dotychczas ogólnodostęp-ny dla mieszkańców i być jedną z ważogólnodostęp-nych przestrzeni rekreacyjogólnodostęp-nych. W związku z tym obszar w północno–zachodniej części parku mógłby zostać przekształcony w park wiejski z boiskami sportowymi, placami zabaw dla dzieci. Znakomitym przy-kładem takiego parku zlokalizowanego również w dolinie Białej Lądeckiej jest park
w Nowym Gierałtowie z boiskiem sportowym, placem zabaw dla dzieci, wyznaczo-nym miejscem na organizację festynów.
Ryc. 4. Projekt rewaloryzacji parku w Żelaźnie.
Źródło: projekt A. Zaręba, grafika A. Zaręba, M. Budny.
Proponuje się rekonstrukcję znajdującej się na placu folwarcznym fontanny.
W projekcie fontanna znajdowałaby w miejscu dawnej fontanny, na niewielkim
placu z kostki kamiennej, otoczonym kwitnącymi krzewami takimi jak m.in.: tawuła japońska Spiraea japonica, tawuła gęstokwiatowa Spiraea densiflora oraz krze-wuszka Weigela florida ‘Nana Purpurea’. Padok dla koni oddzielałby od parkingu rząd drzew: grab pospolity Carpinus betulus oraz krzewów: irga pomarszczona Co-toneaster bullatus, pęcherznica kalinolista Physocarpus opulifolius ‘Luteus’, forsy-cja pośrednia Forsythia intermedia oraz tawuła szara Spiraea cinerea ‘Grefsheim’.
Przy zachodniej elewacji pałacu znajduje się niewielki prostokątny plac ograniczony wysokim murem, do którego prowadzi brama od strony północnej.
Obecnie przestrzeń jest nieuporządkowana. Zakłada się powstanie niewielkiego ogrodu kuchennego (warzywnego i ziołowego) o charakterze ozdobnym. Wzdłuż muru proponuje się posadzenie kwitnących pnączy takich jak: powojnik alpejski Clematis alpina, powojnik górski Clematis montana, róża Rosa ‘Sympathie’ oraz zimozielonego bluszcza pospolitego Hedera helix.
W projekcie przewiduje się uporządkowanie ogrodu ozdobnego. Układ kompozycyjny ogrodu tworzą aleje krzyżujące się na eliptycznym placu, wokół którego rosną drzewa iglaste o kolumnowym pokroju. Zakłada się likwidację okrą-głego placu znajdującego się na wprost głównego wejścia do pałacu. Symetryczny układ kompozycyjny ogrodu ozdobnego podkreślają drzewa i krzewy. W projekcie proponuje się wzmocnienie jego symetrii poprzez lokalizację dwóch półokrągłych kwater obwiedzionych żywopłotem z bukszpanu Buxux sempervirens. O wglądzie i charakterze tej części ogrodu decydowałyby również kwitnące krzewy takie jak, m.in.: magnolia gwiaździsta Magnolia stellata, Magnolia ‘Susan’ oraz krzewuszka Weigela florida ‘Nana Purpurea’. Na głównej osi kompozycyjnej prowadzącej od wejścia do pałacu poprzez centrum eliptycznego placu zaproponowano w projekcie lokalizację schodów nad kanałem. Krajobraz nadrzeczny tej części parku zostałby urozmaicony dzięki posadzonym na drugim brzegu kanału kwitnącym krzewom i bylinom, m.in.: pigwowiec japoński Chaenomeles japonica, Azalie wielkokwiatowe w odm. Rhododendron, rododendron Rhododendron catawbiense, azalia pontyjska Rododendron luteum, hortensja ogrodowa Hydrangea macrophylla, hortensja drze-wiasta Hydrangea arborescens ‘Anabelle’ oraz kalina koralowa Viburnum opulus
‘Compactum’.
Na południe od parku rozciąga się malowniczy widok na wzgórza. W pro-jekcie proponuje się posadzenie wzdłuż południowej granicy parku niskich i śre-dniowysokich krzewów atrakcyjnych w różnych porach roku, takich jak m.in.:
szczodrzeniec wczesny Cytisus praecox ‘Allgold’, forsycja pośrednia Forsythia in-termedia ‘Maluch’, żylistek pośredni Deutzia hybrida, kalina koralowa Viburnum opulus ‘Compactum’, złotlin japoński Kerria japonica.
Ważnym zadaniem projektowym była rewaloryzacja południowej części parku, gdzie znajduje się obecnie plac z urządzeniami do zabaw dla dzieci w skan-dalicznym stanie technicznym. Pozostałością po projektowaniu po 1945 roku jest także niewielki, prostokątny betonowy basen, wiaty oraz szachy parkowe. W
pro-jekcie przewiduje się usunięcie urządzeń zabaw dla dzieci oraz założenie w betono-wym basenie ogrodu z roślinami wodnymi. Nasłoneczniona, południowa część ogrodu stwarza idealne warunki do lokalizacji ogrodu różanego. W projekcie prze-widziano miejsce na założenie ogrodu różanego przy południowej elewacji pałacu (ryc. 5).
Do ogrodu ozdobnego od bramy głównej prowadzą dwie drogi. W projekcie wzdłuż obu dróg zaproponowano szpalery drzew z kolumnowej odmiany buka po-spolitego: Fagus sylvatica ‘Dawyck’. W ważnych miejscach, takich jak przy most-kach nad kanałem zaproponowano posadzenie odmiany buka pospolitego o purpu-rowych liściach: Fagus sylvatica ‘Atropunicea’.
Ryc. 5. Elewacja południowa pałacu z oranżerią.
Źródło: opracowanie własne.
Część parku położona na północ od kanału ma charakter leśny. Wewnątrz tej części parku znajduje się duża polana. Na obszarze parku północnego brakuje miejsc do odpoczynku. W projekcie przewidziano lokalizację przy polanie altany oraz placów z ławkami. Wytyczono także przecinające teren lasu aleje. Układ alei tworzy pętlę w centralnej części parku o charakterze leśnym. Jedna z alei prowadzi na projektowaną nad kanałem kładkę prowadzącą na teren dawnego folwarku. Na obwodzie polany zaproponowano nasadzenia z ozdobnych krzewów i bylin. Część leśną urozmaicałyby posadzone wzdłuż alei krzewy takie jak m.in.: cis pospolity Taxus baccata, rododendron w odm. Rhododendron, kalina sztywnolista Viburnum rhytidophyllum oraz byliny tolerujące zacienienie, m.in.: orlica pospolita Pteidium
aquilinum, narecznica samcza Dryopteris filix–max, bodziszek Endersa Geranium enderssii, jasnota plamista Lamium maculatum oraz języczka pomarańczowa Ligu-laria dentata.
7. Podsumowanie
W koncepcji rewaloryzacji sformułowano założenia projektowe, uwzględ-niając potrzebę zachowania wartości historycznych obiektów zabytkowych. Zada-niem nadrzędnym stało się kompozycyjne scalenie obiektów, podkreślenie histo-rycznej kompozycji, wydobycie istotnych walorów i ekspozycji obiektu w krajobra-zie oraz likwidacja elementów destrukcyjnych. W wytycznych do koncepcji rewalo-ryzacji założono odtworzenie historycznego układu kompozycyjnego parku przy założeniu minimalnej ingerencji w istniejący na jego obszarze starodrzew. Histo-ryczne plany poddano badaniom pod kątem możliwości ich zastosowania we współ-czesnych założeniach parkowych. Koncepcja rewaloryzacji może stać się w przy-szłości materiałem wyjściowym do opracowania właściwego projektu rewaloryzacji, uwzględniającego sposób zarządzania obiektem, koszty rewaloryzacji, gospodarki drzewostanem i w efekcie planu zagospodarowania terenu.
Literatura
Eisersdorf, Messtischblatt 1:25 000, Pressuischen Landesaufhahme 1882. Berichtig 1919, Oddział Zbio-rów Kartograficznych Biblioteki Uniwersyteckiej Na Piasku, Wrocław.
Eysymontt K., 1968. Studium historyczno–stylistyczne ogrodu i parku w Żelaźnie. Maszynopis, materiały Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków we Wrocławiu, oddz. w Wałbrzychu.
Eysymontt K. i in. 1979–1980. Ewidencja parków zabytkowych województwa wałbrzyskiego – park w Żelaźnie I. Maszynopis, materiały Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków we Wrocławiu, oddz. w Wałbrzychu.
Karte des Gemeindebezirks Eisersdorf im KreiseGlatz 1:10 000, 1902. Messtischblatt 1919, Archiwum Państwowe we Wrocławiu.
Paprzycka A., 2003. Kształtowanie przestrzeni w dolinie Białej Lądeckiej w oparciu o walory środowiska przyrodniczego i kulturowego. Praca doktorska, Politechnika Wrocławska, Wydział Architektury, Wrocław.
Zaręba A., Reda P., 2006. Rewaloryzacja założeń pałacowo–parkowych w dolinie Białej Lądeckiej na odcinku od Żelazna do Radochowa. Raport końcowy z realizacji grantu nr 4T07F 001 27, Mini-sterstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Warszawa, materiały niepublikowane.
Restoration of the palace and park complex in Żelazno
Summary: The purpose of the study is to present the results of natural and land-scape analyses in order to preserve the historic arrangement of the palace and park complex in Żelazno. The article presents the results of research performed for the needs of a research project of the Ministry of Science and Higher Education: Palace and landscape setting revitalisation of the Biała Lądecka River valley in the section from Żelazna do Radochów (No. 4 T07F 001 27).The main task of the research was to enhance and improve landscape connections of the historical parks and revalori-zation with reference to green system shaped along the Biała Lądecka valley.
Keywords: landscape, park and palace complex, restoration, Biała Lądecka river, Żelazno.
dr inż. Anna Zaręba Uniwersytet Wrocławski
Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego Pl. Uniwersytecki 1
50–137 Wrocław
anna.zareba@uni.wroc.pl
Olaf Płachta
Uniwersytet Wrocławski
Przemiany przestrzeni miejskiej Świeradowa–Zdroju
Streszczenie: Świeradów–Zdrój jest miastem, w którym od początku jego istnienia zachodzą znaczne przemiany przestrzeni miejskiej. W dawnych latach wynikały one przede wszystkim ze zmian własności oraz postępującego rozwoju przestrzennego miasta. Obecnie polegają one na rewitalizacji obiektów położonych w centralnej części miasta oraz stałej rozbudowie dzielnic położonych na obrzeżach. Współcze-sne przemiany w przestrzeni miasta zachodzą również dzięki prywatyzacji uzdrowi-ska.
Słowa kluczowe: Świeradów–Zdrój, uzdrowisko, przestrzeń miejska.
1. Wstęp
Świeradów–Zdrój to miejscowość uzdrowiskowa położona w Sudetach Za-chodnich, w województwie dolnośląskim, w powiecie lubańskim. Miasto to według danych z 31 grudnia 2010 roku liczyło 4448 mieszkańców i zajmowało powierzch-nię 20,72 km2. Obszar Świeradowa–Zdroju stanowi niespełna 5% powierzchni po-wiatu. Miasto sąsiaduje z gminami: Mirsk i Leśna oraz z Czechami (kraj liberecki, powiat Liberec).
Świeradów–Zdrój położony jest na wysokości od 450 m do 710 m n.p.m.
w Górach Izerskich, w dolinie rzeki Kwisy, w tzw. Obniżeniu Świeradowskim, od-dzielającym Wysoki Grzbiet na południu od Kamienieckiego Grzbietu na północy.
Podłoże w okolicach Świeradowa–Zdroju zbudowane jest ze skał metamorficznych – gnejsów i granitognejsów, z wkładkami amfibolitów należących do bloku karko-nosko–izerskiego, a ściślej metamorfiku izerskiego. Uzdrowisko charakteryzuje się klimatem podgórskim. Wysokie grzbiety górskie otaczające kotlinę, w której leży, chronią je przed zimnym wiatrem (Sobczak 1966).
Świeradów–Zdrój jest jedną z jedenastu miejscowości uzdrowiskowych na Dolnym Śląsku oraz jednym z czterdziestu pięciu uzdrowisk w Polsce (według stanu na wrzesień 2012). Świeradów–Zdrój tworzy kompleks uzdrowiskowy „Świera-dów–Czerniawa” z sąsiadującą Czerniawą–Zdrój. Uzdrowiska te, ze względu na
Czerniawa–Zdrój jest uzdrowiskiem dziecięcym, natomiast Świeradów–Zdrój przyjmuje na kuracje osoby dorosłe. Oba te uzdrowiska są unikalne w skali naszego kraju – wykorzystuje się w nich wody lecznicze radoczynne (oprócz nich tylko Lą-dek–Zdrój stosuje kuracje radonowe). W uzdrowisku leczone są schorzenia: narzą-dów ruchu, reumatologiczne, neurologiczne, ginekologiczne, miażdżycy tętnic ob-wodowych, nadciśnienia tętniczego, układu oddechowego, kardiologiczne i osteopo-roza (Szoka 2006).
Obecnie w Świeradowie–Zdroju eksploatuje się cztery zdroje: 1) Zdrój Gór-ny – jest to radonowa szczawa żelazista o temperaturze około 7oC. Źródło znajduje się pod halą spacerową Domu Zdrojowego; 2) Zdrój „Zofia”; 3) Zdrój Dolny – oba są obecnie wyłączone z eksploatacji; 4) Źródła Marii Skłodowskiej–Curie i Piotra Curie – grupa sześciu źródeł radoczynnych wykorzystywanych do kąpieli leczni-czych (Sobczak 1966).