Mo¿liwoœci karania sprawców zbrodni pope³nionych w trakcie konfliktu zbrojnego niemiêdzynarodowego

Protokó³ dodatkowy II nie zawiera podobnych przepisów – jak wskazane wy¿ej – dotycz¹cych karania naruszeñ jego postanowieñ, co oznacza, ¿e kwe-stia ta zosta³a pozostawiona w gestii stron konfliktu wewnêtrznego.

Mo¿na jednak stwierdziæ, ¿e pomimo braku rozleg³ej praktyki, istnieje szerokie opinio iuris, zgodnie z którym osoby, które pope³ni³y zbrodnie wo-jenne lub zbrodnie przeciwko ludzkoœci mog¹ zostaæ poci¹gniête do odpowie-dzialnoœci karnej stosownie do prawa krajowego lub miêdzynarodowego, co dotyczy równie¿ niemiêdzynarodowych konfliktów zbrojnych (naruszenia wspólnego dla czterech Konwencji genewskich art. 3 i II Protoko³u dodatko-wego)⁴. W tym miejscu wskazane jest przytoczyæ treœæ art. 3 wspólnego dla czterech Konwencji genewskich. Art. 3 stanowi: „Gdyby na terytorium jednej z Wysokich Umawiaj¹cych siê Stron wybuch³ konflikt zbrojny nie posiadaj¹-cy charakteru miêdzynarodowego, ka¿da ze Stron w konflikcie obowi¹zana bêdzie stosowaæ siê przynajmniej do nastêpuj¹cych postanowieñ: 1) Osoby, nie bior¹ce bezpoœrednio udzia³u w dzia³aniach wojennych, w³¹cznie z cz³on-kami si³ zbrojnych, które z³o¿y³y broñ, oraz osobami, które sta³y siê niezdol-ne do walki na skutek choroby, ran, pozbawienia wolnoœci lub z jakiegokol-wiek innego powodu, bêd¹ we wszelkich okolicznoœciach traktowane w sposób humanitarny, bez czynienia ¿adnej ró¿nicy na ich niekorzyœæ z powodu rasy, koloru skóry, religii lub wiary, p³ci, urodzenia lub maj¹tku ani z ¿adnych innych analogicznych powodów. W tym celu s¹ i pozostan¹ zakazane w stosun-ku do wy¿ej wymienionych osób w ka¿dym czasie i w ka¿dym miejscu: a) zamachy na ¿ycie i nietykalnoœæ cielesn¹, a w szczególnoœci zabójstwa we wszelkiej postaci, okaleczenia, okrutne traktowanie, tortury i mêki; b) branie zak³adników; c) zamachy na godnoœæ osobist¹, a w szczególnoœci traktowanie poni¿aj¹ce i upokarzaj¹ce; d) skazywanie i wykonywanie egzekucji bez uprzedniego wyroku, wydanego przez s¹d nale¿ycie ukonstytuowany i daj¹cy gwarancje procesowe, uznane za niezbêdne przez narody cywilizowane.

2) Ranni i chorzy bêd¹ zbierani i leczeni. Bezstronna organizacja humanitar-na, jak Miêdzynarodowy Komitet Czerwonego Krzy¿a, bêdzie mog³a ofiaro-waæ swoje us³ugi Stronom w konflikcie. Strony w konflikcie bêd¹ siê ponadto stara³y wprowadziæ w ¿ycie w drodze specjalnych uk³adów wszystkie lub

4 Tak: T. Meron, International Criminalization of Internal Atrocities, „The American Journal of International Law” 1995, nr 3, s. 561–562, 566, 569–570; R. Wolfrum, Enforce-ment of International Humanitarian Law, [w:] red. D. Fleck, The Handbook of Humanita-rian Law in Armed Conflicts, Oxford 1995, s. 518–522.

niektóre z pozosta³ych postanowieñ niniejszej Konwencji. Zastosowanie po-wy¿szych postanowieñ nie bêdzie mia³o wp³ywu na sytuacjê prawn¹ Stron w konflikcie”.

T. Meron wskazuje, ¿e nawet jeœli dany traktat miêdzynarodowy milczy na temat kryminalizacji (poci¹gania do odpowiedzialnoœci sprawców w dro-dze postêpowania karnego) zakazanych czynów osi¹gaj¹cych poziom zbrodni miêdzynarodowych, to przyjmuje siê domniemanie, ¿e prawo zwyczajowe b¹dŸ krajowe prawo karne wype³niaj¹ lukê w tym zakresie (np. w przypadku wspólnego art. 3)⁵. Do podobnego wniosku doszed³ MKCK w studium na temat zwyczajowego miêdzynarodowego prawa humanitarnego z 2005 r.⁶ MKCK podkreœli³, ¿e zasada indywidualnej odpowiedzialnoœci karnej za zbrodnie wojenne ma korzenie ju¿ w Kodeksie Liebera z 1863 r. i Podrêczni-ku Oksfordzkim (Oxford Manual) z 1880 r. W odniesieniu do niemiêdzynaro-dowych konfliktów zbrojnych do znacz¹cych zmian dosz³o pocz¹wszy od lat 90. XX w. Nale¿y zauwa¿yæ, ¿e do niemiêdzynarodowych konfliktów zbroj-nych zastosowanie znajduj¹ nastêpuj¹ce konwencje (poza II Protoko³em do-datkowym do Konwencji genewskich dotycz¹cym ofiar niemiêdzynarodowych konfliktów zbrojnych z 1977 r.): Statut MTK z 1998 r.⁷, haska Konwencja o ochronie dóbr kultury w razie konfliktu zbrojnego z 1954 r. (art. 19 stano-wi, ¿e co najmniej postanowienia tej Konwencji dotycz¹ce poszanowania dóbr kultury znajduj¹ zastosowanie do konfliktów zbrojnych o charakterze niemiêdzynarodowym)⁸ oraz Drugi Protokó³ do Konwencji o ochronie dóbr kultury w razie konfliktu zbrojnego z 1999 r.⁹; zmieniony art. 1 Konwencji o zakazie lub ograniczeniu u¿ycia pewnych broni konwencjonalnych, które mog¹ byæ uwa¿ane za powoduj¹ce nadmierne cierpienia lub maj¹ce niekon-trolowane skutki z 1980 r. (zmiana nast¹pi³a w 2001 r.) rozci¹gaj¹cy zastoso-wanie Konwencji wraz z Protoko³ami dodatkowymi do niej na niemiêdzyna-rodowe konflikty zbrojne (I Protokó³ z 1980 r. dotyczy niewykrywalnych od³amków, II z 1980 r. – zakazu i ograniczeñ u¿ycia min, min-pu³apek i innych urz¹dzeñ, III z 1980 r. – zakazów lub ograniczeñ u¿ycia broni zapalaj¹cych, IV z 1996 r. – laserowych broni oœlepiaj¹cych, V z 2003 r.

– wybuchowych pozosta³oœci wojennych). Ju¿ w stosunku do II Protoko³u w 1996 r. przyjêto poprawkê rozci¹gaj¹c¹ jego zastosowanie na niemiêdzynaro-dowe konflikty zbrojne¹⁰. Ponadto, Konwencja w sprawie zakazu u¿ycia, sk³ado-wania, produkcji i transferu min przeciwpiechotnych oraz o ich zniszczeniu

5 Ibidem, s. 563.

6 J.-M. Henckaerts, L. Doswald-Beck, Customary International Humanitarian Law.

Volume I: Rules, Cambridge 2005, s. 551–555 (zasada 151).

7 Statut MTK, [w:] Dz. U. z 2003 r., nr 78, poz. 708.

8 Konwencja o ochronie dóbr kultury w razie konfliktu zbrojnego z 1954 r., [w:] Dz. U.

z 1957, nr 46, poz. 212, za³¹cznik.

9 II Protokó³ do Konwencji haskiej o ochronie dóbr kultury w razie konfliktu zbrojnego z 1999 r. zamieszczony na stronie internetowej PCK: http://www.pck.org.pl/pliki/mph/

1999_haga__dobra_kultury_pd_ii.pdf.

10 Zob. druk nr 397, Sejm RP, 6 marca 2006 r., http://ie.senat.gov.pl/k6/dok/sejm/011/

397.pdf.

z 1997 r. zakazuje u¿ycia min przeciwpiechotnych w ka¿dych

okoliczno-œciach, co oznacza, ¿e zakaz obejmuje konflikty niemiêdzynarodowe (art. 1)¹¹. Podobny przepis zawiera Konwencja o zakazie produkowania, sk³adowania, przekazywania i wykorzystywania broni kasetowej z 2008 r. (art. 1)¹². Nato-miast odpowiedzialnoœæ karna za zbrodnie pope³nione w trakcie takich kon-fliktów zbrojnych zosta³a wyraŸnie uznana w takich traktatach, jak: Zmie-niony II Protokó³ do Konwencji o zakazie lub ograniczeniu u¿ycia pewnych broni konwencjonalnych, które mog¹ byæ uwa¿ane za powoduj¹ce nadmierne cierpienia lub maj¹ce niekontrolowane skutki (Konwencja z dnia 10 paŸ-dziernika 1980 r.) z 1996 r. (art. 14), Statut MTK z 1998 r. oraz Drugi Protokó³ do Konwencji o ochronie dóbr kultury w razie konfliktu zbrojnego z 1999 r. (art. 15 w zwi¹zku z art. 22).

Na poparcie tezy o mo¿liwoœci s¹dzenia i karania sprawców zbrodni wojennych pope³nionych podczas niemiêdzynarodowych konfliktów zbroj-nych w Studium MKCK przytoczono listê pañstw, które w swoim ustawo-dawstwie wewnêtrznym wprowadzi³y zasadê karania takich sprawców. Obej-muje ona m. in. Australiê, Armeniê, Bangladesz, Belgiê, Kanadê, Kolumbiê, Niemcy, Francjê, Estoniê, Nikaraguê, Niger, Etiopiê, Rosjê, Rwandê, USA, Now¹ Zelandiê, Ukrainê, Hiszpaniê, Wielk¹ Brytaniê¹³.

Teza o mo¿liwoœci karania w drodze postêpowania s¹dowego sprawców zbrodni pope³nianych w trakcie niemiêdzynarodowego konfliktu zbrojnego uzyska³a wsparcie tak¿e poprzez fakt powo³ania przez Radê Bezpieczeñstwa ONZ (RB ONZ) miêdzynarodowych trybuna³ów karnych ad hoc (MTKJ i MTKR) oraz utworzenia przez spo³ecznoœæ miêdzynarodow¹ sta³ego Miê-dzynarodowego Trybuna³u Karnego (MTK)¹⁴. Równoczeœnie, powo³uj¹c miê-dzynarodowe trybuna³y karne ad hoc, ONZ po raz pierwszy w historii nie tylko zaanga¿owa³a siê w akcjê nawo³ywania pañstw i innych jednostek do szanowania i przestrzegania prawa humanitarnego, lecz tak¿e podjê³a siê zadania œcigania i ukarania naruszycieli miêdzynarodowego prawa humani-tarnego za poœrednictwem powo³anych przez RB ONZ trybuna³ów karnych ad hoc¹⁵.

M. R. von Sternberg wskazuje, ¿e wspólny art. 3 Konwencji genewskich bêd¹cy kodyfikacj¹ prawa zwyczajowego i maj¹cy charakter ius cogens

sta-11 Tekst Konwencji dostêpny, [w:] M. Flemming, Miêdzynarodowe prawo humanitarne konfliktów zbrojnych. Zbiór dokumentów (uzupe³n. i red. M. G¹ska, E. Mikos-Skuza), War-szawa 2003, s. 226–233.

12 Tekst Konwencji dostêpny na stronie internetowej: http://www.icrc.org/ihl.nsf/IN-TRO?OpenView (Convention on Cluster Munitions).

13 J.-M. Henckaerts, L. Doswald-Beck, op. cit., s. 553.

14 Zob.: M. H. Arsanjani, M. W. Reisman, The Law-in-Action of the International Cri-minal Court, „The American Journal of International Law” 2005, nr 99, s. 385.

15 V. Petrovsky, Opening address of the Director of the United Nations Office, Geneva.

The increasing relevance of international humanitarian law: The work of the United Na-tions, [w:] The United Nations and International Humanitarian Law, Pary¿ 1995, s. 105.

Zob. równie¿: A. Szpak, Kontrola przestrzegania miêdzynarodowego prawa humanitarnego w orzecznictwie miêdzynarodowych trybuna³ów karnych ad hoc, Toruñ 2011, s. 137–142.

nowi podstawê do przyznania uniwersalnej jurysdykcji wobec nieludzkich czynów pope³nianych w trakcie niemiêdzynarodowych konfliktów zbroj-nych¹⁶. Nale¿y siê zgodziæ z von Sternbergiem oraz R. Nieto-Navia, kiedy uznaj¹ wspólny art. 3 za maj¹cy charakter ius cogens, gdy¿ niew¹tpliwie artyku³ ten zawiera podstawowe zasady miêdzynarodowego prawa humani-tarnego, a te s¹ uznawane za maj¹ce charakter norm imperatywnych. Warto w tym miejscu dodaæ równie¿ s³uszne zdanie sêdziego R. Jacksona, zgodnie z którym „(…) prawo miêdzynarodowe nie stanowi statycznego zespo³u za-sad, lecz jest dojrzewaj¹cym, ¿ywym tworem i musi odpowiadaæ na zmienia-j¹ce siê problemy (…)”¹⁷. W. A. Schabas dodaje, ¿e rozci¹gniêcie pojêcia

„zbrodni przeciwko ludzkoœci” na konflikty zbrojne o charakterze niemiêdzy-narodowym wzmacnia uznanie odpowiedzialnoœci karnej jednostek za po-wa¿ne naruszenia praw cz³owieka¹⁸. Studium MKCK równie¿ wyraŸnie stoi na stanowisku zwyczajowego charakteru wspólnego art. 3. Naruszenie jego postanowieñ zosta³o uznane za zbrodniê wojenn¹ nie tylko w Statutach MTKJ, MTKR i Specjalnego Trybuna³u dla Sierra Leone (STSL), lecz tak¿e w prawie zwyczajowym¹⁹. T. Meron dodaje, ¿e koncepcja karnego charakteru art. 3 wspólnego dla Konwencji genewskich bêdzie zale¿a³a od tego, co osi¹-gnie MTKR i – nawet w wiêkszym stopniu – od tego, czy normatywne stanowisko RB ONZ zostanie potwierdzone przez ustawodawstwa i s¹dy krajowe²⁰. Jak b³yskotliwe uj¹³ to G. H. Aldrich, „po¿yczaj¹c termin z kosmo-logii, jesteœmy œwiadkami «wielkiego bum» (big bang), który da³ pocz¹tek nowemu uniwersum”. Aldrich stwierdza ponadto, ¿e nawet jeœli prawo maj¹-ce zastosowanie do niemiêdzynarodowych konfliktów zbrojnych mo¿e nadal byæ postrzegane jako znajduj¹ce siê w powijakach (baby universe), jego roz-wój jest tak nowy i nieoczekiwany, ¿e jakiekolwiek przewidywania w tym zakresie bêd¹ wysoce niepewne²¹.

16 M. R. von Sternberg, A Comparison of the Yugoslavian and Rwandan War Crimes Tribunals: Universal Jurisdiction and the „Elementary Dictates of Humanity”, „The Bro-oklyn Journal of International Law” 1996–1997, nr 22, s. 154; R. Nieto-Navia, Internatio-nal Peremptory Norms (Jus Cogens) and InternatioInternatio-nal Humanitarian Law, [w:] H. Dur-ham, T. L. H. McCormack (red.), The Changing Face of Conflict and the Efficacy of International Humanitarian Law, Haga 1999, s. 636–638.

17 Podano za: H. T. King Jr., Universal Jurisdiction: Myths, Realities, Prospects, War Crimes and Crimes Against Humanity: The Nuremberg Precedent, „The New England Law Review” 2000–2001, nr 35, s. 285–286. W oryginale: „(…) International law is not a static set of principles, it is a growing living thing and it must respond to changing concerns (…)”

(t³umaczenie w³asne).

18 W. A. Schabas, Criminal Responsibility for Violations of Human Rights, [w:] red.

J. Symonides, Human Rights: International Protection, Monitoring, Enforcement, Aldershot 2003, s. 287–288.

19 J.-M. Henckaerts, L. Doswald-Beck, op. cit., s. 590.

20 Podano za: J. Nowakowska-Ma³usecka, Odpowiedzialnoœæ karna jednostek za zbrod-nie pope³nione w by³ej Jugos³awii i Rwandzie, Katowice 2000, s. 84.

21 G. H. Aldrich, The Laws of War on Land, „The American Journal of International Law” 2000, nr 94, s. 61.

3. Studium MKCK na temat zwyczajowego