Klasyfikacja krajowych gwarancji proceduralnych

Jak ka¿de z³o¿one zjawisko prawne, tak¿e krajowe gwarancje procedu-ralne poddaj¹ siê ró¿norakiemu szeregowaniu. Logicznym nastêpstwem te-matyki podejmowanej w tym artykule jest odwo³anie siê w pierwszej kolej-noœci do kryterium ich podstawy prawnej. Z tego punktu widzenia w zbiorze krajowych gwarancji proceduralnych wyró¿niæ mo¿na te, które posiadaj¹ wyraŸn¹ podstawê w tekœcie Konwencji lub protoko³ów dodatkowych oraz gwarancje pozbawione takiej wyraŸnej podstawy, odkryte dla systemu w drodze dzia³alnoœci orzeczniczej organów strasburskich. Do tych pierw-szych nale¿¹ gwarancje wynikaj¹ce z art. 5, 6, 7 i 13 Konwencji oraz z art. 2, 3 i 4 Protoko³u nr 7. Grupê drug¹ tworz¹ œrodki proceduralne postrzegane jako element zobowi¹zañ pozytywnych pañstwa, testu legalnoœci oraz testu koniecznoœci. Jednoczeœnie pewna grupa gwarancji z art. 5 (zw³aszcza gwa-rancje procesowe w postêpowaniu dotycz¹cym legalnoœci detencji) i art. 6 (prawo do s¹du, gwarancje wspó³formuj¹ce standard rzetelnego procesu) ro-dzi problemy delimitacyjne. Z jednej strony, nie s¹ one expressis verbis na-zwane w tych przepisach i musia³y czekaæ na potwierdzenie w judykaturze Trybuna³u, z drugiej, s¹ jednak œciœle zwi¹zane z innymi gwarancjami art 5 lub 6 stanowi¹c ich logiczne dope³nienie, a niekiedy jedynie doprecyzowuj¹c pojawiaj¹ce siê w nich ogólniejsze kategorie (np. kategoriê s¹du, o którym mówi art. 5 ust. 4, o takie jego przymioty jak niezale¿noœæ i bezstronnoœæ).

142 Wyrok z 19.12.1989 r. w sprawie Kamasinski p. Austrii, skarga nr , A 168, pkt 74.

143 Odpowiednio wyrok z 6.09.1978 r. w sprawie Klass i inni p. Niemcom ..., pkt 55 oraz wyrok z 25.03.1983 r. w sprawie Silver i inni p. Zjednoczonemu Królestwu ..., pkt 90.

144 Wyrok z 21.5.1975 r. w sprawie Golder p. Zjednoczonemu Królestwu ..., pkt 36.

145 Np. zakaz „dziedziczenia” winy z domniemania niewinnoœci z art. 6 ust. 2 Konwen-cji, wyrok z 29.08.1997 r. w sprawie A.P., M.P. i T.P. p. Szwajcarii ..., pkt 48.

146 Wyrok z 20.03.2007 r. w sprawie Tysi¹c p. Polsce ..., pkt 112.

Odwracaj¹c sytuacjê, w grupie gwarancji, których koncepcjê rozwinê³o orzecznictwo, grunt jêzykowy nawi¹zuj¹cy do ochrony proceduralnej istnieje jedynie w przypadku testu legalnoœci z art. 5 ust. 1 Konwencji, wymagaj¹ce-go pozbawienia wolnoœci „w trybie (procedure) przewidzianym przez prawo”.

W takich przypadkach o klasyfikacji decydowaæ musi nieprecyzyjne kryte-rium pomocnicze, jakim jest intensywnoœæ zabiegów interpretacyjnych, pro-wadz¹cych do ustalenia w³aœciwoœci danego œrodka prawnego – im mniej wyraŸny zwi¹zek miêdzy podstaw¹ jêzykow¹ a charakterystyk¹ takiego

œrodka, tym wyraŸniejsze wskazanie na rzecz jego orzeczniczej proweniencji.

Ostatecznie sk³aniam siê do uznania gwarancji proceduralnych rozwiniêtych na gruncie art. 5 ust. 2-5 oraz art. 6 za posiadaj¹ce wyraŸn¹ podstawê prawn¹ w tych przepisach, a proceduralnych konsekwencji wymogu pozba-wienia wolnoœci w trybie przewidzianym przez prawo za element wypraco-wanego w strasburskim case law testu legalnoœci.

Drugi istotny podzia³ odwo³uje siê do zakresu zastosowania krajowych gwarancji proceduralnych. Z punktu widzenia tego kryterium mo¿emy wy-ró¿niæ gwarancje ogólne oraz specjalne. Podczas gdy te pierwsze s³u¿¹ b¹dŸ

mog¹ s³u¿yæ zapewnieniu wszystkich lub prawie wszystkich konwencyjnych praw i wolnoœci, gwarancje specjalne pe³ni¹ tak¹ funkcjê tylko wobec niektó-rych z nich, w kontekœcie pewnych rodzajów naruszeñ.

Nie ulega w¹tpliwoœci, ¿e przez proklamowanie prawa do skutecznego

œrodka odwo³awczego, które przys³uguje ka¿demu, kogo prawa i wolnoœci zawarte w Konwencji – a przez regu³ê odpowiedniego stosowania jej przepi-sów – tak¿e w protoko³ach dodatkowych, zosta³y naruszone, umowa ta wpro-wadza na grunt utworzonego wokó³ niej systemu generaln¹ zasadê ubi ius, ibi remedium¹⁴⁷. Wiêcej zastrze¿eñ w tej mierze mog¹ wzbudziæ dwie pozo-sta³e platformy normatywne, na podstawie których w systemie EKPC roz-przestrzeniaj¹ siê krajowe gwarancje proceduralne zaliczane przeze mnie do gwarancji ogólnych: obowi¹zki pozytywne, a zw³aszcza traktowane ³¹cznie testy legalnoœci i koniecznoœci. Jak powy¿ej wskazano, koncepcja obowi¹z-ków pozytywnych zdaje siê nie mieæ naturalnych granic w obszarze praw i wolnoœci. W istocie z obowi¹zku ich zapewnienia, o którym mówi art. 1 Konwencji, wynika mo¿liwoœæ wyci¹gniêcia pozytywnych konsekwencji tak¿e o charakterze proceduralnym wobec wszystkich tych uprawnieñ. Przekona-nie to ucieleœnia siê w orzecznictwie, w którym widoczny jest sta³y proces rozszerzania siê koncepcji obowi¹zków pozytywnych na coraz to nowe gwa-rancje.

Nieco inaczej rzecz siê przedstawia w przypadku testów legalnoœci i koniecznoœci. Jako elementy sk³adowe ró¿nych mechanizmów ograniczaj¹-cych nie znajduj¹ one zastosowania wobec praw absolutnych,

niepodlegaj¹-147 Innymi s³owy jest œrodkiem „generalnym”; por. H. van der Wilt, S. Lyngdorf, Proce-dural Obligations Under the European Convention on Human Rights: Useful Guidelines for the Assessment of ‘Unwillingness’ and ‘Inability’ in the Context of the Complementarity Principle, „International Criminal Law Review” 2009, t. 9, nr 1, s. 46.

cych ¿adnym restrykcjom. Kr¹g takich praw jest jednak ograniczony, nawet jeœli nie daje siê sprowadziæ do art. 3, art. 4 ust. 1, oraz Protokó³ nr 7 Konwencji, a tak¿e art. 1 Protoko³u nr 13, których rzeczony charakter wyni-ka z samego tekstu Konwencji i protoko³ów. Ponadto, koncepcja „prawa”

rozwiniêta w orzecznictwie w ramach testu legalnoœci i obejmuj¹ca wymóg istnienia dostêpnej i przewidywalnej podstawy prawnej oraz efektywnego

œrodka kontroli, zd¹¿y³a ju¿ wykroczyæ poza test legalnoœci i jest przywo³y-wana w judykaturze Trybuna³u nie tylko jako jeden z warunków ingerencji w uprawnienia, ale te¿ jako pozytywny element ich definicji. Rzeczywiœcie, póki co grupa praw, w kontekœcie których powo³ano siê w orzecznictwie na efektywny œrodek kontroli, jest doœæ w¹ska, co jednak nie podwa¿a

potencja-³u tej kategorii.

W oczywisty sposób do gwarancji specjalnych przynale¿¹ za to œrodki proceduralne przewidziane w art. 5 Konwencji. Wszystkie one s³u¿¹ wy³¹cz-nie zapewwy³¹cz-nieniu prawa do wolnoœci, co te¿ podkreœlane jest w strasburskim case law. Pozosta³e gwarancje specjalne sk³adaj¹ siê na szeroko rozumiany rzetelny proces s¹dowy, chocia¿ sam Trybuna³ odmawia wywiedzenia œrod-ków przewidzianych w Protokole nr 7 z koncepcji rzetelnego procesu z art. 6 ust. 1 Konwencji. Wœród tych gwarancji mo¿na wyró¿niæ dalej gwarancje rzetelnego procesu w sprawach cywilnych (art. 6 ust. 1) oraz gwarancje rzetelnego procesu w sprawach karnych (art. 6 ust. 1-3 oraz art. 7 Konwencji, a tak¿e art. 2-4 Protoko³u nr 7). Trzeba te¿ dodaæ, ¿e choæ art. 5 nakierowany jest na swój w³asny cel i choæ orzecznictwo nie zaadaptowa³o w pe³ni na gruncie jego ust. 3 i zw³aszcza 4 wszystkich wymogów z art. 6, to przecie¿

w swym proceduralnym wymiarze przepis ten chroni tak¿e rzetelny proces¹⁴⁸. Mo¿na w tym miejsce zapytaæ, czy faktycznie prawid³owe jest klasyfiko-wanie art. 6 do grupy gwarancji specjalnych. Przepis ten ma przecie¿, z jednej strony zakres szerszy od art. 13, bowiem dotyczy nie tylko konwen-cyjnych praw i wolnoœci, ale wszelkich praw i obowi¹zków o charakterze cywilnym oraz oskar¿eñ w sprawach karnych. Jednak z punktu widzenia samych uprawnieñ chronionych w systemie EKPC – a taki jest punkt odnie-sienia w tym artykule – jego stosowanie wobec nich, przeciwnie ni¿ art. 13, napotyka na konstrukcyjny problem z ich cywilnym i karnym charakterem.

Ta terminologia, odwo³uj¹ca siê wszak do prawa krajowego, pokazuje te¿

wyraŸnie, ¿e art. 6 nie by³ przewidziany do takiej generalnej ochrony – choæ oczywiœcie wyobra¿alne jest takie zreinterpretowanie kategorii praw cywil-nych, by pomieœciæ w niej wszystkie prawa i wolnoœci z Konwencji i

protoko-³ów dodatkowych.

Na koniec trzeba zauwa¿yæ, ¿e mo¿liwoœæ grupowania gwarancji specjal-nych pokazuje ponadto inn¹ cechê ich zbioru – mianowicie to, ¿e s¹ wœród nich gwarancje g³ówne i ci¹¿¹ce do nich gwarancje akcesoryjne (np. prawo

148 Por. np. N. A demoviæ, Bosnia and Herzegovina: The Right to Liberty and Security of the Person through Relevant Case Law, „Review of Central and East European Law 2007”, nr 32, s. 389.

do s¹du w sprawach karnych z art. 6 ust. 1 i ci¹¿¹ce do niego gwarancje z Protoko³u nr 7 albo prawo do obrony i ci¹¿¹ce do niego pozosta³e gwarancje z art. 6 ust.3 Konwencji).

THE BASES OF THE OBLIGATION TO ESTABLISH AND APPLY THE DOMESTIC PROCEDURAL GUARANTEES IN THE SYSTEM

OF THE EUROPEAN CONVENTION ON HUMAN RIGHTS

Keywords: European Convention on Human Rights, case law of the European Court of Human Rights, procedural guarantees, positive obligations, test of legality, test of necessity

Summary

The paper is dedicated to „the domestic procedural guarantees in the system of the European Convention on Human Rights (ECHR)”. This notion refers to all legal remedies and measures applying at national level to protect the rights and freedoms set forth in the Conven-tion or protocols thereto, provided that these remedies and measures have a legal basis in the Convention or protocols thereto. Binding, primary and self-contained bases of the obligation to establish and apply the domestic procedural guarantees are founded on articles 5, 6, 7, 13 of the Convention and articles 2, 3, 4 of the Protocol No. 7 to the Convention, as well as on

– being the actual but not formal – the concepts of positive obligations, test of legality and test of necessity, developed in the case law of the European Court of Human Rights. The paper systematizes the guarantees in question and discusses the causes of the multiplicity of their legal bases in the system of the Convention.

Adam Nawrocki

Doktorant w Katedrze Praw Cz³owieka UMK w Toruniu

Refleksje na temat prawa do ¿ycia