Orzecznictwo MTKJ i MTKR

Orzecznictwo obu Trybuna³ów jest bardzo obszerne, niemo¿liwe jest wiêc w ramach jednego artyku³u przedstawienie nawet reprezentatywnego ich u³amka. St¹d te¿ autorce pozosta³o wybranie kilku przyk³adów istotnych z punktu widzenia tematyki artyku³u. W przypadku MTKR sytuacja jest

– jak ju¿ zosta³o wspomniane – szczególna, jako ¿e od samego pocz¹tku by³o wiadome, ¿e konflikt zbrojny w Rwandzie mia³ charakter miêdzynarodowy.

W zwi¹zku z tym ca³oœæ orzecznictwa MTKR jest istotna w kontekœcie mo¿li-woœci karania sprawców zbrodni pope³nionych w niemiêdzynarodowych kon-fliktach zbrojnych. Trybuna³ nie musia³ wiêc analizowaæ i dowodziæ, ¿e jest to mo¿liwe, gdy¿ jego Statut expressis verbis na to wskazywa³. Dlatego te¿

poni¿sze uwagi zostan¹ ograniczone tylko do MTKJ.

Ju¿ w Decyzji Izby Apelacyjnej MTKJ w kwestii jurysdykcji oraz

legalno-œci powo³ania MTKJ z dnia 2 paŸdziernika 1995 r.³⁷ Izba analizowa³a

istnie-36 Statut MTKR jest dostêpny w: ibidem, s. 530–534.

37 Decision on the Defence Motion for Interlocutory Appeal on Jurisdiction, Prosecutor v. D. Tadiæ, Appeals Chamber, 1995 (http://www.icty.org/action/cases/4). Na ten temat zo-bacz równie¿: A. Szpak, op. cit., s. 147–156.

nie stanu konfliktu zbrojnego i sformu³owa³a definicjê konfliktu zbrojnego, która by³a powtarzana w praktycznie ka¿dym nastêpnym orzeczeniu. Trybu-na³ stwierdzi³, ¿e konflikt zbrojny istnieje, kiedy dochodzi do u¿ycia si³ zbroj-nych miêdzy pañstwami lub do d³ugotrwa³ej przemocy zbrojnej pomiêdzy w³adzami rz¹dowymi a zorganizowanymi i uzbrojonymi grupami lub pomiê-dzy takimi grupami w ramach jednego pañstwa. Miêpomiê-dzynarodowe prawo humanitarne znajduje zastosowanie od chwili rozpoczêcia konfliktu zbrojne-go i trwa do momentu zawarcia pokoju, a w przypadku konfliktu niemiêdzy-narodowego do momentu jego pokojowego rozwi¹zania (peaceful settlement), tak wiêc zastosowanie to wykracza poza samo tylko prowadzenie aktywnych dzia³añ zbrojnych. Ponadto, miêdzynarodowe prawo humanitarne stosuje siê na ca³ym terytorium pañstw wojuj¹cych (konflikt miêdzynarodowy) lub na terytorium pañstwa, które znajduje siê pod jego kontrol¹ (konflikt niemiê-dzynarodowy) bez wzglêdu na to czy trwaj¹ na nim walki zbrojne³⁸.

Nastêpnie Izba Apelacyjna skoncentrowa³a siê na pytaniu, czy przepisy art. 2 i 3 Statutu MTKJ (ciê¿kie naruszenia Konwencji genewskich oraz inne naruszenia praw i zwyczajów wojny) maj¹ zastosowanie tylko do konfliktu zbrojnego o charakterze miêdzynarodowym. Izba Apelacyjna zauwa¿y³a, ¿e w czasie, kiedy Statut MTKJ by³ przyjmowany cz³onkowie RB ONZ wiedzie-li, ¿e konflikt zbrojny w by³ej Jugos³awii mo¿na by³o okreœliæ jako zarówno miêdzynarodowy i wewnêtrzny lub alternatywnie jako wewnêtrzny maj¹cy miejsce równoczeœnie obok miêdzynarodowego b¹dŸ jako konflikt wewnêtrz-ny, który zosta³ umiêdzynarodowiony w wyniku interwencji z zewn¹trz albo jako konflikt miêdzynarodowy, który zosta³ nastêpnie zast¹piony przez jeden lub wiêcej konfliktów wewnêtrznych³⁹. Innymi s³owy, w ka¿dym z wy¿ej wymienionych przypadków obecny by³ element miêdzynarodowy.

Izba Apelacyjna uzna³a, ¿e konflikt zbrojny w by³ej Jugos³awii zosta³ umiêdzynarodowiony poprzez interwencjê chorwackiej armii w Boœni i Her-cegowinie, a Narodowej Armii Jugos³owiañskiej w Chorwacji oraz Boœni i Hercegowinie (co najmniej do czasu oficjalnego wycofania tej armii dnia 19 maja 1992 r. z Chorwacji oraz Boœni i Hercegowiny). Do chwili, kiedy konflikt ogranicza³ siê do walk pomiêdzy armi¹ Boœni i Hercegowiny a lianckimi si³ami boœniackich Serbów oraz pomiêdzy armi¹ chorwack¹ a rebe-lianckimi si³ami chorwackich Serbów mia³ on charakter wewnêtrzny⁴⁰.

38 Ibidem, § 70. O definicji konfliktu zbrojnego konstruowanej w oparciu o orzecznic-two MTKJ pisze: J. G. Stewart, Towards a single definition of armed conflict in internatio-nal humanitarian law: A critique of internatiointernatio-nalized armed conflict, „The Internatiointernatio-nal Review of the Red Cross” 2003, nr 850, s. 313–350. Zob. tak¿e: T. Meron, Classification of Armed Conflict in the Former Yugoslavia: Nicaragua’s Fallout, „The American Journal of International Law” 1998, nr 2, s. 236–242; Ch. L. Nier III, The Yugoslavian Civil War:

An Analysis of the Applicability of the Laws of War Governing Non-International Armed Conflicts in the Modern World, „The Dickinson Journal of International Law” 1991–1992, nr 10, s. 303–331.

39 Decision on the Defence Motion for Interlocutory Appeal on Jurisdiction, § 72.

40 Ibidem, § 72.

Strony postêpowania przed MTKJ by³y jednak zgodne co do tego, ¿e od 1991 r. konflikt zbrojny w by³ej Jugos³awii mia³ dwa oblicza – miêdzynarodo-we i niemiêdzynarodomiêdzynarodo-we. Na tej podstawie Izba A pelacyjna stwierdzi³a, ¿e cz³onkowie RB ONZ powo³uj¹c do ¿ycia MTKJ mieli zamiar obj¹æ jurysdyk-cj¹ Trybuna³u równie¿ konflikty zbrojne o charakterze niemiêdzynarodowym i tym samym upowa¿niæ Trybuna³ do s¹dzenia naruszeñ prawa humanitar-nego pope³nionych w kontekœcie takiego w³aœnie konfliktu⁴¹. Izba Apelacyjna uzna³a, ¿e MTKJ ma jurysdykcjê ratione materiae w sprawie Tadicia⁴². Inny-mi s³owy, Izba Apelacyjna dosz³a do wniosku, ¿e zbrodnie pope³nione w czasie niemiêdzynarodowego konfliktu zbrojnego mog¹ prowadziæ do indywi-dualnej odpowiedzialnoœci karnej ich sprawców. To innowacyjne stwierdzenie mia³o niew¹tpliwie wp³yw na wydawane póŸniej orzeczenia MTKJ. Mo¿na te¿ prognozowaæ, ¿e bêdzie mia³o wp³yw na póŸniejszy rozwój miêdzynarodo-wego prawa humanitarnego, zw³aszcza w czêœci dotycz¹cej konfliktów nie-miêdzynarodowych⁴³.

Wskazuje siê, ¿e Decyzja Izby Apelacyjnej MTKJ w kwestii jurysdykcji z dnia 2 paŸdziernika 1995 r. ma istotne znaczenie dla wype³nienia luki pomiêdzy nielegalnoœci¹ pewnych dzia³añ podejmowanych w czasie trwania konfliktu niemiêdzynarodowego a ich karalnoœci¹ w drodze postêpowania karnego⁴⁴. S¹ to dwa ró¿ne zagadnienia. Uznanie danego zachowania za nielegalne nie oznacza automatycznie jego karalnoœci, gdy¿ konieczne jest zapewnienie w tej sytuacji jurysdykcji, innymi s³owy, organu, który by³by w³adny nak³adaæ sankcje na sprawców czynów zabronionych. W doktrynie wskazuje siê, ¿e naruszenia miêdzynarodowych praw wojny by³y tradycyjnie uwa¿ane za czyn karalny zgodnie z prawem miêdzynarodowym. Dlatego te¿

nie ma powodu, aby – w sytuacji, kiedy prawa te, a przynajmniej ich czêœæ, zosta³y rozci¹gniête na konflikty niemiêdzynarodowe – ich naruszenia nie poci¹ga³y za sob¹ indywidualnej odpowiedzialnoœci karnej, zw³aszcza w przy-padku braku wyraŸnych przepisów to wykluczaj¹cych⁴⁵. Podstaw¹ prawn¹

41 Ibidem, § 77.

42 Ibidem, § 78. Przedmiotowy aspekt decyzji Izby Apelacyjnej omówiono, [w:]: C. Gre-enwood, International Humanitarian Law and the Tadic Case, „The European Journal of International Law” 1996, nr 7, s. 265–283. Zob. ponadto: E. Philipose, Prosecuting Violen-ce, Performing Sovereignty: The Trial of Dusko Tadic, „The International Journal for the Semiotics of Law” 2002, nr 2, s. 170–176.

43 C. Greenwood, op.cit., s. 281. Por. M. Sassòli, L. M. Olsen, The relationship between international humanitarian law and human rights law where it matters: admissible killing and internment of fighters in non-international armed conflicts, „The International Review of the Red Cross” 2008, nr 871, s. 608.

44 Tak: L. Reydams, Universal Jurisdiction over Atrocities in Rwanda: Theory and Practice, „The European Journal of Crime, Criminal Law and Criminal Justice” 1996, nr 4, s. 27.

45 Tak: Ch. Greenwood. Podano za: S. Boelaert-Suominen, Grave Breaches, Universal Jurisdiction and Internal Armed Conflict: Is Customary Law Moving Towards a Uniform Enforcement Mechanism for All Armed Conflicts?, „The Journal of Conflict and Security Law” 2000, nr 5, s. 78. Podobny pogl¹d wyra¿a: L. Moir, The Implementation and Enforce-ment of the Laws of Non-International Armed Conflict, „The Journal of A rmed Conflict

do s¹dzenia i karania sprawców naruszeñ miêdzynarodowego prawa huma-nitarnego pope³nianych w czasie trwania wewnêtrznego konfliktu zbrojnego bêdzie prawo miêdzynarodowe, jak ju¿ zosta³o wskazane przede wszystkim zwyczajowe, lecz w sytuacji przyjêcia podstawy umownej (np. Statut MTK) równie¿ prawo traktatowe. Na tej podstawie jurysdykcji MTKJ podlegaj¹ równie¿ tacy zbrodniarze⁴⁶.

Izba Apelacyjna wypowiedzia³a siê równie¿ na temat treœci prawa maj¹-cego zastosowanie do niemiêdzynarodowych konfliktów zbrojnych. Potwier-dzi³a – wzorem orzeczenia MTS w sprawie militarnej i paramilitarnej

dzia-³alnoœci w i przeciwko Nikaragui – ¿e wspólny dla czterech Konwencji genewskich art. 3 znajduje zastosowanie do wszystkich rodzajów konfliktów zbrojnych⁴⁷. MTS orzek³, ¿e art. 3 wspólny dla czterech Konwencji genew-skich okreœla pewne regu³y, maj¹ce zastosowanie do niemiêdzynarodowych konfliktów zbrojnych. Nie ma w¹tpliwoœci, ¿e w razie wybuchu takiego kon-fliktu zasady te stanowi¹ minimum, którego nale¿y przestrzegaæ. Zdaniem MTS, stanowi¹ one „elementarne wzglêdy ludzkoœci”⁴⁸. Mimo byæ mo¿e bra-ku bardzo dok³adnego zbadania praktyki i opinio iuris pañstw, MTS oraz miêdzynarodowe trybuna³y karne ad hoc uzna³y bez jakichkolwiek

w¹tpliwo-œci, ¿e wspólny art. 3 odzwierciedla prawo zwyczajowe⁴⁹.

Ponadto Izba Apelacyjna MTKJ analizowa³a, w jakim stopniu normy reguluj¹ce prowadzenie dzia³añ zbrojnych (tzw. prawo haskie) mog¹ byæ wi¹¿¹ce dla stron konfliktów o charakterze niemiêdzynarodowym. W konklu-zji Izba Apelacyjna uzna³a, ¿e ukszta³towa³o siê miêdzynarodowe prawo zwy-czajowe reguluj¹ce prowadzenie niemiêdzynarodowych konfliktów zbrojnych, obejmuj¹ce takie najwa¿niejsze normy prawa humanitarnego, takie jak: nor-my dotycz¹ce ochrony osób i obiektów cywilnych, generalny obowi¹zek unika-nia niepotrzebnego cierpieunika-nia, pewne normy dotycz¹ce œrodków i metod pro-wadzenia walki, w szczególnoœci zakaz u¿ywania broni chemicznej

Law” 1998, nr 3, s. 169. Na ten temat zobacz równie¿: Ch. Byron, Armed Conflicts: Inter-national or Non-InterInter-national?, „The Journal of Conflict and Security Law” 2001, nr 6, s. 63–90.

46 Decyzja ta jest przedmiotem analizy, [w:]: T. Jasudowicz, M. Szuniewicz, M. Balce-rzak (oprac.), Wojna i pokój. Prawa cz³owieka w konfliktach zbrojnych, Toruñ 2008, s. 413–416;

Scharf M., Epps V., The International Trial of the Century? A „Cross-Fire” Exchange on the First Case Before the Yugoslavia War Crimes Tribunal, „The Cornell International Law Journal” 1996, nr 29, s. 655–658; J. E. Alvarez, Nuremberg Revisited: The Tadic Case,

„The European Journal of International Law” 1996, nr 7, s. 245–264, F. P. King, A.-M. La Rosa, International Criminal Tribunal for the Former Yugoslavia: Current Survey. The Ju-risprudence of the Yugoslavia Tribunal: 1994–1996, „The European Journal of Internatio-nal Law” 1997, nr 8, s. 144–146; G. H. Aldrich, Jurisdiction of the InternatioInternatio-nal CrimiInternatio-nal Tribunal for the Former Yugoslavia, „The American Journal of International Law” 1996, nr 1; T. Meron, The Continuing Role of Custom in the Formation of International Humani-tarian Law, „The American Journal of International Law” 1996, nr 2, s. 238–249.

47 Orzeczenie w sprawie militarnej i paramilitarnej dzia³alnoœci w i przeciwko Nikara-gui (Nikaragua przeciwko USA), 1986 r., § 218.

48 Ibidem, § 218.

49 E. la Haye, War Crimes in Internal Armed Conflicts, Cambridge 2008, s. 52–53.

i wiaro³omnych metod walki oraz normy dotycz¹ce ochrony pewnych obiek-tów, takich jak dobra kultury⁵⁰. Wymienione normy jako odzwierciedlaj¹ce zwyczaj miêdzynarodowy s¹ wi¹¿¹ce tak¿e dla stron wewnêtrznego konfliktu zbrojnego. Równoczeœnie Izba Apelacyjna doprecyzowa³a, ¿e tylko czêœæ prze-pisów i zasad rz¹dz¹cych miêdzynarodowym konfliktem zbrojnym stopniowo objê³a swoj¹ regulacj¹ konflikty niemiêdzynarodowe, a ponadto takie rozci¹-gniêcie przepisów i zasad nie mia³o miejsca w ca³ej ich szczegó³owoœci i z³o¿onoœci, lecz dotyczy³o raczej istoty tych norm⁵¹. Innymi s³owy, fundamen-talne zasady miêdzynarodowego prawa humanitarnego maj¹cego zastosowa-nie w miêdzynarodowych konfliktach zbrojnych, maj¹ zastosowazastosowa-nie tak¿e w konfliktach o charakterze niemiêdzynarodowym. Takie fundamentalne za-sady to m. in. te wymienione wy¿ej, jak np. obowi¹zek ochrony osób i obiektów cywilnych lub zakaz u¿ywania broni chemicznej i wiaro³omnych metod walki.

Jak wskazuje W. J. Fenrick, omawiana Decyzja Izby Apelacyjnej MTKJ zawie-ra najbardziej wyzawie-rafinowane i precyzyjne na dzieñ dzisiejszy s¹dowe ustale-nie treœci zwyczajowych norm miêdzynarodowego prawa humanitarnego⁵².

Poprzez uznanie wielu norm traktatowych z zakresu miêdzynarodowego prawa humanitarnego za odzwierciedlaj¹ce prawo zwyczajowe MTKJ w

du-¿ej mierze rozwi¹za³ problem ka¿dorazowego dok³adnego badania charakte-ru konfliktu zbrojnego, jako ¿e prawo zwyczajowe, obejmuj¹ce podstawowe zasady miêdzynarodowego prawa humanitarnego, znajduje zastosowanie do ka¿dego konfliktu zbrojnego bez wzglêdu na jego naturê⁵³. Mo¿na w tym miejscu dodaæ, ¿e Izba Apelacyjna w sprawie D. Miloszevicia z dnia 12 listo-pada 2009 r. zauwa¿y³a, ¿e Izba Orzekaj¹ca nawet nie okreœli³a charakteru konfliktu zbrojnego. Uzna³a, i¿ mimo ¿e nale¿a³o ustaliæ charakter konfliktu zbrojnego, to jednak brak takiej kwalifikacji nie mia³ znaczenia dla dalszych rozwa¿añ Trybuna³u, gdy¿ przywo³ywane przepisy z I i II Protoko³u dodatko-wego (odpowiednio art. 51 ust. 2 i art. 13 ust. 2⁵⁴) stanowi³y prawo zwyczajo-we i jako takie by³y wi¹¿¹ce bez wzglêdu na charakter konfliktu zbrojnego⁵⁵.

50 Decision on the Defence Motion for Interlocutory Appeal on Jurisdiction, § 201, 56-57, 96-127 i 53-68.

51 Ibidem, § 126 i 67.

52 W. J. Fenrick, International Humanitarian Law and Criminal Trials, „The Transna-tional Law & Contemporary Problems” 1997, nr 7, s. 41.

53 Tak: E. Wilmshurst, S. Breau (red.), Perspectives on the ICRC Study on Customary Humanitarian Law, Cambridge 2007, s. 378; M. Sassòli, L. M. Olsen, The relationship…, s. 608–609.

54 Art. 51 ust. 2 I Protoko³u dodatkowego przewiduje: „Celem ataków nie mog¹ byæ ani ludnoœæ cywilna jako taka, ani osoby cywilne. Zabronione s¹ akty i groŸby przemocy, któ-rych g³ównym celem jest zastraszenie ludnoœci cywilnej”. Art. 13 ust. 3 II Protoko³u dodat-kowego stanowi: „Ludnoœæ cywilna jako taka, jak te¿ osoby cywilne, nie mog¹ byæ przed-miotem ataków. S¹ zabronione akty lub groŸby przemocy, których g³ównym celem jest zastraszenie ludnoœci”.

55 Prokurator przeciwko D. Miloszeviciowi, Izba Apelacyjna 2009, § 23 (http://www.ic-ty.org/action/cases/4). Zob. równie¿: T. Meron, Cassese’s Tadiæ and the Law of Non-Interna-tional Armed Conflicts [w:] H. Durham, T. L. H. McCormack (red.), The Changing Face of Conflict and the Efficacy of International Humanitarian Law, Haga 1999, s. 533–538.

Jak wskazuj¹ M. Sassoli oraz L. M. Olsen, nie ma wiêkszej ró¿nicy miêdzy wewnêtrznym konfliktem zbrojnym na Sri Lance a miêdzynarodowym kon-fliktem zbrojnym pomiêdzy Etiopi¹ i Erytre¹. By³y one równie intensywne i obejmowa³y udzia³ zorganizowanych si³ zbrojnych po obu stronach, w zwi¹zku z tym prawo maj¹ce zastosowanie powinno byæ podobne, uwzglêdniaj¹c konieczne ró¿nice, np. brak statusu kombatanta i p³yn¹cej st¹d ochrony w niemiêdzynarodowych konfliktach zbrojnych⁵⁶.

W kilku swoich orzeczeniach MTKJ analizowa³ specyficzne warunki za-stosowania art. 3 Statutu, dotycz¹cego naruszeñ praw i zwyczajów wojen-nych. Jak ju¿ zosta³o zaznaczone przepis ten odnosi siê do zbrodni pope³nio-nych w trakcie miêdzynarodowych, jak i niemiêdzynarodowych konfliktów zbrojnych. W sprawie Tadicia (1997) MTKJ bada³ zastosowanie art. 3 Statu-tu i sprecyzowa³ warunki, które musz¹ byæ spe³nione, aby przepis ten mia³ zastosowanie. Warunki te s¹ nastêpuj¹ce:

1) pogwa³cenie musi stanowiæ naruszenie normy miêdzynarodowego pra-wa humanitarnego;

2) norma ta musi mieæ charakter normy zwyczajowej lub – jeœli nale¿y do prawa traktatowego – odpowiednie warunki musz¹ byæ spe³nione (tj.

musi ona wchodziæ w sk³ad konwencji ratyfikowanej przez pañstwo obywa-telstwa sprawcy);

3) pogwa³cenie musi byæ „powa¿ne”, tzn. stanowiæ naruszenie normy chroni¹cej wa¿ne wartoœci i naruszenie to musi powodowaæ dla ofiary powa¿-ne konsekwencje. Wartoœci takie bez w¹tpienia obejmuj¹ m. in. ¿ycie, zdro-wie, godnoœæ, integralnoœæ fizyczn¹ i psychiczn¹ osoby;

4) pogwa³cenie normy musi poci¹gaæ za sob¹ stosownie do prawa zwy-czajowego lub traktatowego indywidualn¹ odpowiedzialnoœæ karn¹ osoby na-ruszaj¹cej tê normê⁵⁷.

Analizuj¹c pierwsze dwa warunki, Izba Orzekaj¹ca w sprawie Tadicia (1997) zauwa¿y³a, ¿e w przypadku wspólnego dla czterech Konwencji genew-skich art. 3, który zosta³ inkorporowany do treœci art. 3 Statutu MTKJ, warunki te zosta³y zrealizowane, gdy¿ wspólny art. 3 odzwierciedla miêdzy-narodowe prawo zwyczajowe⁵⁸. Przepis ten wype³nia jednak równie¿ dwa pozosta³e warunki, gdy¿ przewa¿aj¹ca wiêkszoœæ naruszeñ art. 3, m.in. zaka-zu zabójstwa, brania zak³adników, zamachów na godnoœæ osobist¹, a w szcze-gólnoœci traktowania poni¿aj¹cego i upokarzaj¹cego oznacza naruszenie nor-my chroni¹cej wa¿ne wartoœci i poci¹ga za sob¹ powa¿ne konsekwencje dla ofiary. Ponadto – jak zauwa¿y³a Izba Orzekaj¹ca odwo³uj¹c siê do omawianej

56 M. Sassòli, L. M. Olsen, The relationship between international humanitarian law and human rights law where it matters: admissible killing and internment of fighters in non-international armed conflicts, „The International Review of the Red Cross” 2008, nr 871, s. 609.

57 Warunki te zosta³y sformu³owane w powo³ywanej wy¿ej Decision on the Defence Motion for Interlocutory Appeal on Jurisdiction, § 94.

58 Prokurator przeciwko D. Tadiciowi, Izba Orzekaj¹ca 1997, § 610-611. Tak: E. la Haye, op. cit., s. 52–53.

ju¿ Decyzji Izby Apelacyjnej MTKJ w kwestii jurysdykcji w sprawie Tadicia z 1995 r. – miêdzynarodowe prawo zwyczajowe zawiera normê zezwalaj¹c¹ na poci¹gniêcie do indywidualnej odpowiedzialnoœci karnej za powa¿ne na-ruszenia wspólnego dla czterech Konwencji genewskich art. 3 oraz pewnych fundamentalnych zasad i norm dotycz¹cych œrodków i metod walki podczas konfliktu wewnêtrznego⁵⁹.

Badaj¹c treœæ wspólnego dla czterech Konwencji genewskich art. 3, Try-buna³ skupi³ siê na poszczególnych warunkach jego zastosowania. Warunki te s¹ nastêpuj¹ce: czyny zabronione zosta³y pope³nione w czasie konfliktu zbrojnego; pozostaj¹ w bliskim zwi¹zku z konfliktem zbrojnym; czyny zabro-nione zosta³y pope³zabro-nione przeciwko osobom niebior¹cym bezpoœredniego udzia³u w dzia³aniach wojennych⁶⁰. Po analizie przepisu art. 3 wspólnego dla czterech Konwencji genewskich Trybuna³ stwierdzi³, ¿e przez ca³y istotny dla zarzucanych czynów czas (maj–lipiec 1992 r.) trwa³ konflikt zbrojny; ka¿da z ofiar by³a osob¹ chronion¹ przez wspólny art. 3, jako ¿e nie bra³a

bezœredniego udzia³u w dzia³aniach zbrojnych a zarzucane zbrodnie zosta³y po-pe³nione w kontekœcie konfliktu zbrojnego. Stosownie do tego, warunki z art. 3 Statutu MTKJ zosta³y w sprawie Tadicia spe³nione⁶¹.

Kolejne rozwa¿ania poœwiêcone art. 3 Statutu MTKJ zawarte s¹ w orze-czeniu w sprawie Prokurator przeciwko Z. Delaliciowi, Z. Muciciowi, H. Deli-ciowi, E. Landzo. Izba Orzekaj¹ca stwierdzi³a, ¿e przepis ten obejmuje wszystkie naruszenia praw i zwyczajów wojny, a wyliczenie w nim zawarte jest tylko przyk³adowe. Za orzeczeniem Izby Apelacyjnej w sprawie Prokura-tor przeciwko Tadiciowi Izba Orzekaj¹ca powtórzy³a warunki, jakie musz¹ byæ spe³nione, aby art. 3 mia³ zastosowanie (wspomniane wy¿ej cztery wa-runki)⁶². MTKJ analizowa³ tak¿e zwyczajowy charakter zakazów zawartych we wspólnym dla czterech Konwencji genewskich art. 3 oraz inkorporacjê tego¿ przepisu do art. 3 Statutu MTKJ. Izba Orzekaj¹ca w oparciu o

wcze-œniejsze orzecznictwo MTKJ stwierdzi³a, ¿e art. 3 Statutu obejmuje wszyst-kie naruszenia miêdzynarodowego prawa humanitarnego inne ni¿ „ciê¿wszyst-kie naruszenia” uregulowane w art. 2 Statutu. Tym samym, art. 3 Statutu funk-cjonuje jako klauzula generalna maj¹ca za zadanie zapewniæ, ¿e ¿adne po-wa¿ne naruszenie prawa humanitarnego nie pozostanie poza jurysdykcj¹ Trybuna³u⁶³.

Izba Orzekaj¹ca stwierdzi³a, ¿e zakazy zawarte we wspólnym art. 3 wyra¿aj¹ „fundamentaln¹ zasadê le¿¹c¹ u podstaw czterech Konwencji ge-newskich”, zasadê humanitarnego traktowania. Sprawcy naruszeñ tych za-kazów w czasie niemiêdzynarodowego konfliktu zbrojnego nie mog¹ byæ

59 Prokurator przeciwko D. Tadiciowi, Izba Orzekaj¹ca 1997, § 612-613. Szerzej na ten temat: A. Szpak, op. cit., s. 204–216.

60 Ibidem, § 614.

61 Ibidem, § 617.

62 Prokurator przeciwko Z. Delaliciowi, Z. Muciciowi, H. Deliciowi, E. Landzo, Izba Orzekaj¹ca 1998, § 278-279.

63 Ibidem, § 295-297.

traktowani ³agodniej ni¿ ci, którzy pope³niaj¹ te same naruszenia w czasie konfliktów miêdzynarodowych. St¹d te¿ zakazy ze wspólnego art. 3 maj¹ zastosowanie w konflikcie wewnêtrznym, jak i miêdzynarodowym⁶⁴. MTKJ odwo³a³ siê do orzeczeñ MTS w sprawie militarnych i paramilitarnych

dzia-³añ w i przeciwko Nikaragui i w sprawie incydentu w cieœninie Korfu, w których MTS uzna³ zwyczajowy charakter wspólnego art. 3⁶⁵. MTS stwier-dzi³, ¿e art. 3 wspólny dla czterech Konwencji genewskich okreœla pewne regu³y maj¹ce zastosowanie do niemiêdzynarodowych konfliktów zbrojnych.

Nie ma w¹tpliwoœci, ¿e w razie wybuchu takiego konfliktu zasady te stano-wi¹ minimum, którego nale¿y przestrzegaæ. Zdaniem Trybuna³u, stanostano-wi¹ one „elementarne wzglêdy ludzkoœci”⁶⁶. Na tej podstawie Izba Orzekaj¹ca MTKJ bez jakichkolwiek w¹tpliwoœci potwierdzi³a zwyczajowy charakter art.

3 wspólnego dla czterech Konwencji genewskich⁶⁷.

Analizuj¹c warunek indywidualnej odpowiedzialnoœci karnej za narusze-nie normy miêdzynarodowego prawa humanitarnego konarusze-nieczny dla zastoso-wania art. 3 Statutu Izba Orzekaj¹ca w sprawie Delalicia, Delicia, Mucicia i Landzo przyjê³a ustalenia z orzeczenia Izby Apelacyjnej w sprawie Tadi-cia⁶⁸. Izba stwierdzi³a, ¿e fakt, i¿ Konwencje genewskie nie zawieraj¹ wyraŸ-nych przepisów dotycz¹cych odpowiedzialnoœci karnej za naruszenie wspól-nego dla czterech Konwencji genewskich art. 3, nie wyklucza takiej odpowie-dzialnoœci. Uznanie wybranych naruszeñ Konwencji za „ciê¿kie naruszenia”

i poddanie ich obowi¹zkowej uniwersalnej jurysdykcji nie mo¿e byæ interpre-towane jako pozbawiaj¹ce wszystkie pozosta³e przepisy sankcji karnej w razie ich naruszenia. Podczas gdy sprawcy „ciê¿kich naruszeñ” musz¹ zostaæ os¹dzeni i ukarani przez jakiekolwiek pañstwo, sprawcy „innych na-ruszeñ” Konwencji genewskich mog¹ zostaæ ukarani, a wiêc ma to charakter fakultatywny. W konsekwencji, trybuna³ miêdzynarodowy jest uprawniony do os¹dzenia i ukarania takich sprawców⁶⁹. Równie¿ w odniesieniu do Regu-laminu haskiego z 1907 r., którego najwa¿niejsze zasady s¹ odzwierciedlone w art. 3 Statutu MTKJ, potwierdzi³a Izba Orzekaj¹ca jego zwyczajowy cha-rakter. Izba Orzekaj¹ca zauwa¿y³a, ¿e w niektórych sytuacjach praktyka pañstw i opinio iuris mog¹ byæ trudne do stwierdzenia, zw³aszcza gdy

istnie-64 Ibidem, § 300. Tak równie¿: T. Meron, War Crimes Law Comes of Age. Essays, Oxford 1998, s. 216–217. Zob. nadto: D. Plattner, The Penal Repression of Violations of International Humanitarian Law in Non-International Armed Conflicts, [w:] red. N. Sana-jaoba, A Manual of International Humanitarian Law, New Delhi 2004, s. 397–409.

65 Prokurator przeciwko Z. Delaliciowi, Z. Muciciowi, H. Deliciowi, E. Landzo, Izba Orzekaj¹ca 1998, § 303.

66 Orzeczenia MTS dostêpne na stronie internetowej: http://www.icj-cij.org/. Tak: orze-czenie w sprawie militarnej i paramilitarnej dzia³alnoœci w i przeciwko Nikaragui (Nikara-gua przeciwko USA), § 218.

67 Prokurator przeciwko Z. Delaliciowi, Z. Muciciowi, H. Deliciowi, E. Landzo, Izba Orzekaj¹ca 1998, § 306. Por. T. Meron, Prawo humanitarne a prawa cz³owieka, „Pañstwo i Prawo” 2009, nr 4, s. 44.

68 Prokurator przeciwko Z. Delaliciowi, Z. Muciciowi, H. Deliciowi, E. Landzo, Izba

68 Prokurator przeciwko Z. Delaliciowi, Z. Muciciowi, H. Deliciowi, E. Landzo, Izba