Przyczyny ustanowienia Specjalnego Trybuna³u do spraw Sierra Leone

Specjalny Trybuna³ dla Sierra Leone zosta³ utworzony z inicjatywy pre-zydenta Alhaji Ahmad Tejan Kabbaha.⁹ W czerwcu 2000 r. zwróci³ siê do Rady Bezpieczeñstwa ONZ z proœb¹ o pomoc w ukaraniu przywódców i cz³onków RUF, odpowiedzialnych za zbrodnie dokonane podczas wojny do-mowej w Sierra Leone. Nast¹pi³o to po aresztowaniu przywódcy frontu Fo-daya Sanokoha. Rada Bezpieczeñstwa nie pozosta³a bierna wobec potrzeby wymierzenia sprawiedliwoœci. W zwi¹zku z tym na mocy Rezolucji Rady Bezpieczeñstwa ONZ z dnia 14 sierpnia 2000 r., a tak¿e porozumienia rz¹du Sierra Leone i Sekretarza Generalnego, zawartego 16 stycznia 2002 r., utwo-rzono Specjalny Trybuna³ dla Sierra Leone.

Jurysdykcj¹ Specjalnego Trybuna³u objête s¹ zbrodnie miêdzynarodowe takie jak zbrodnie przeciwko ludzkoœci czy powa¿ne naruszenia prawa hu-manitarnego, których definicje nale¿¹ do zwyczajowego prawa miêdzynaro-dowego. Art. 2 Statutu Specjalnego Trybuna³u definiuje zbrodnie przeciwko ludzkoœci, jako „czyny polegaj¹ce na rozleg³ym lub systematycznym ataku skierowanym przeciwko ludnoœci cywilnej, takie jak: zabójstwo, ekstermina-cja, niewolnictwo, deportaekstermina-cja, uwiêzienie, tortury, gwa³t, seksualne niewol-nictwo, przymusowa prostytucja, wymuszona ci¹¿a i inne formy przemocy seksualnej, przeœladowania na gruncie politycznym, rasowym, etnicznym lub religijnym oraz inne nieludzkie czyny”¹⁰. Co wa¿ne, wymienione czyny

po-8 K. Trzciñski, op. cit., s. 150.

9Alhaji Ahmad Tejan Kabbah urodzi³ siê 16 lutego 1932 r. w Sierra Leone, studiowa³ ekonomiê i prawo w Wielkiej Brytanii, pe³ni³ wiele funkcji urzêdniczych w Sierra Leone oraz przez prawie dwadzieœcia lat w Organizacji Narodów Zjednoczonych. By³ wicedyrekto-rem departamentu Afryki Zachodniej Programu Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (UNDP). W 1973 r. zosta³ szefem operacji UNDP w Lesoto, a nastêpnie w Tanzanii, Ugan-dzie i Zimbabwe. Odszed³ z ONZ na urzêdnicz¹ emeryturê w 1992 r. Po zamachu stanu dokonanym w Sierra Leone przez Valentina Strassera w 1992 r. Kabbah obj¹³ przewodnic-two Narodowej Rady Doradczej, organu powo³anego przez juntê do pomocy w ustanowieniu rz¹dów demokratycznych w kraju. W 1996 r. Kabbah zosta³ wybrany prezydentem Sierra Leone w pierwszych od dwudziestu trzech lat wielopartyjnych wyborach. Pe³ni³ ten urz¹d do 2007 r.; Ÿród³o: oficjalna strona internetowa Gabinetu Prezydenta – http://www.stateho-use-sl.org/biodata.html.

10 Porozumienie dotycz¹ce Specjalnego Trybuna³u do spraw Sierra Leone i Statut Spe-cjalnego Trybuna³u do spraw Sierra Leone, Freetown, 16.01.2002 r. (United Nations Security

winny stanowiæ czêœæ rozleg³ego lub systematycznego ataku przeciwko lud-noœci cywilnej.

Jeœli chodzi o zakres personalny jurysdykcji, pierwsza sugestia w tej kwestii zosta³a sformu³owana w liœcie prezydenta Ahmada Kabbaha skiero-wanym do ONZ w sprawie pomocy w powo³aniu do ¿ycia Specjalnego Trybu-na³u. Prezydent Kabbah wskazywa³, ¿e przed Trybuna³em powinni stan¹æ przywódcy Revolutionary United Front i ich sojusznicy. Uwa¿a³, i¿ powinno to byæ jedynie kilkadziesi¹t osób, aby postêpowanie przed Specjalnym Trybu-na³em mog³o siê toczyæ sprawnie oraz w miarê mo¿liwoœci w doœæ krótkim czasie.¹¹ Statut Specjalnego Trybuna³u wymienia równie¿ osoby, które bêd¹ ponosiæ przed nim odpowiedzialnoœæ za czyny niezgodne z prawem, okreœlone w art. 1. Wskazuje on, ¿e Trybuna³ „sprawuje jurysdykcjê nad osobami, które ponosz¹ najwiêksz¹ odpowiedzialnoœæ za naruszenia miêdzynarodowe-go prawa humanitarnemiêdzynarodowe-go i prawa Sierra Leone, dokonane na terytorium tego kraju, a w szczególnoœci przywódcami, którzy poprzez dokonanie zbrod-ni zagrozili realizacji procesów pokojowych w Sierra Leone.”¹²

Ponadto Trybuna³ mo¿e rozstrzygaæ sprawy za naruszenia wynikaj¹ce z art. 3 Konwencji genewskich z dnia 12 sierpnia 1949 r. o ochronie ofiar wojny i II Protoko³u dodatkowego do nich z dnia 8 czerwca 1977 r. Mo¿e równie s¹dziæ powa¿ne naruszenia miêdzynarodowego prawa humanitarne-go, np. zamierzone kierowanie ataków przeciwko ludnoœci cywilnej lub indy-widualnym osobom cywilnym niebior¹cym bezpoœrednio udzia³u w dzia³a-niach wojennych ( wynika to z art. 4 Statutu), oraz – jak wskazuje art. 5

– dzia³ania, które prawo Sierra Leone uwa¿a za zbrodnie, np. wykorzystywa-nie dziewcz¹t na podstawie dokumentu Prevention of Cruelty to Children, 1926 r. Specjalny Trybuna³ zosta³ powo³any, aby wymierzyæ sprawiedliwoœæ za dokonanie najciê¿szych zbrodni w czasie trwania konfliktu zbrojnego.

Jego jurysdykcja zosta³a ograniczona do terytorium Sierra Leone.

Jeœli chodzi o zakres czasowy, Trybuna³ rozpocz¹³ swe funkcjonowanie od dnia 30 listopada 1996 r., kiedy to podpisano porozumienie pokojowe w Abid¿anie. Jako rozpoczêcie jego dzia³alnoœci przyjêto w³aœnie tê datê, poniewa¿ po niej dosz³o do powa¿nych naruszeñ prawa humanitarnego pod-czas walk maj¹cych miejsce podpod-czas trwania konfliktu. S¹dzono równie¿, ¿e jest to stosunkowo nieodleg³a data, co umo¿liwi³o szybkie rozpoznanie naruszeñ i postawienie przed obliczem sprawiedliwoœci odpowiedzialnych za nie osób.

Dbaj¹c o bezpieczeñstwo i poszanowanie praw cz³owieka, na konferencji odbywaj¹cej siê w Rzymie od 15 do 17 lipca 1998 r., przedstawiciele ponad 160 pañstw zdecydowali o utworzeniu Miêdzynarodowego Trybuna³u Karne-go. Przede wszystkim jego zadaniem by³o d¹¿enie do przestrzegania praw

Council Official Records, dokument 5/2002/246 do³¹czony do listu z dnia 6 marca 2002 r.

skierowanego przez Sekretarza Generalnego ONZ do Przewodnicz¹cego Rady Bezpieczeñ-stwa) (wyci¹g), art. 2.

11 P. Milik, Specjalny Trybuna³ ONZ dla Sierra Leone – organizacja i funkcjonowanie, Warszawa 2011, s. 40–41.

12 Porozumienie dotycz¹ce Specjalnego Trybuna³u..., art. 1.

cz³owieka, do ustanowienia pokoju w krajach objêtych dzia³aniami zbrojnymi i zapewnienie powszechnej sprawiedliwoœci. Mobilizuje on równie¿ pañstwa do badania pope³nionych na ich terenie zbrodni i ukarania ludzi ponosz¹cych odpowiedzialnoœæ za te czyny.

W wyj¹tkowych stanach, do jakich niew¹tpliwie zalicza siê czas, gdy pañstwo jest pogr¹¿one w konflikcie zbrojnym, spo³eczeñstwo miêdzynarodo-we nie mo¿e pozostaæ bierne wobec powszechnego ³amania podstawowych praw i wolnoœci. Aby przyspieszyæ zakoñczenie konfliktu i ustabilizowaæ sy-tuacjê wprowadza siê zmiany prawa maj¹ce na celu zakoñczenie walk i po³o¿enie kresu bezkarnoœci winnych dokonania zbrodni. Idealny przyk³ad d¹¿enia do osi¹gniêcia sprawiedliwoœci stanowi utworzenie dwóch miêdzyna-rodowych trybuna³ów karnych – dla Rwandy oraz dla by³ej Jugos³awii.¹³

Oba trybuna³y powsta³y na mocy wi¹¿¹cej Rezolucji Rady Bezpieczeñ-stwa ONZ, która stanowi, i¿ s¹ one pewnego rodzaju tymczasowymi œrodka-mi przymusu na³o¿onyœrodka-mi na pañstwo objête dzia³aniaœrodka-mi zbrojnyœrodka-mi. Ich ce-lem jest przywrócenie b¹dŸ utrzymanie pokoju i bezpieczeñstwa. Rezolucja, jak wczeœniej zosta³o wspomniane, ma charakter wi¹¿¹cy, zatem pañstwo nie tylko mo¿e, ale i ma obowi¹zek wykonywaæ decyzje trybuna³u. Co wa¿ne dzia³alnoœæ tych trybuna³ów ma pierwszeñstwo przed s¹downictwem kra-jowym.

Na przestrzeni ostatnich lat mo¿na dostrzec rozwój umiêdzynarodowio-nego s¹downictwa w zakresie spraw karnych. Czêsto s¹ one nazywane try-buna³ami hybrydowymi. Powsta³y one w celu os¹dzania zbrodni pope³nio-nych w czasie trwania konfliktu zbrojnego i maj¹ na celu zapewnienie bezstronnego postêpowania s¹dowego. Takie trybuna³y powstaj¹ w pañ-stwach, gdzie istnieje chocia¿ minimalna infrastruktura s¹dowa, niechêæ do utworzenia w pe³ni miêdzynarodowego organu s¹downictwa, brak dostatecz-nej iloœci œrodków materialnych oraz d¹¿enie do uzyskania sprawiedliwoœci.

Specjalny Trybuna³ dla Sierra Leone równie¿ stanowi przyk³ad

trybuna-³u hybrydowego. Piotr Milik wyjaœnia, i¿ „trybuna³y hybrydowe s¹ now¹, rozwijaj¹c¹ siê form¹ zinstytucjonalizowanej wspó³pracy pañstw w przed-miocie œcigania i karania sprawców zbrodni miêdzynarodowych. Podstawo-wym wyró¿nikiem tej kategorii organów jest ich mieszany, hybrydowy sk³ad personalny.”¹⁴ Sêdziów, prokuratorów, jak i pozosta³y personel administracyj-ny w jednej czêœci rekrutuje siê spoœród przedstawicieli kraju, drug¹ zaœ

czêœæ spoœród przedstawicieli spo³ecznoœci miêdzynarodowej, czyli kandyda-tów wskazanych przez ONZ. Jeœli chodzi o finansowanie, to œrodki na

dzia-³alnoœæ Trybuna³u pokrywa ONZ. Siedziba s¹dów hybrydowych zawsze znaj-duje siê na terytorium pañstwa, w którym dosz³o do naruszeñ. Co wa¿ne Trybuna³ powsta³ na mocy Rezolucji Rady Bezpieczeñstwa, a skutkiem tego jest to, ¿e pañstwa trzecie nie musz¹ z nim wspó³pracowaæ.

13 Patrz str. internetowa: http://www.unic.un.org.pl/prawa_czlowieka/mtk_cele.php.

14 P. Milik, op. cit., s. 5.

Pierwotnie Specjalny Trybuna³ dla Sierra Leone posiada³ jedn¹ Izbê Procesow¹ oraz Izbê Apelacyjn¹. Jednak 17 stycznia 2005 r., na mocy art. 12 Statutu Specjalnego Trybuna³u powo³ano drug¹ Izbê Procesow¹. Obecnie sk³ad sêdziowski stanowi jedenastu niezawis³ych sêdziów. Jest on zgodny z za³o¿eniami odpowiednimi dla trybuna³u hybrydowego, zosta³ wskazany w art. 12 Statutu: „trzech Sêdziów sprawuje urz¹d w Izbie Orzekaj¹cej, przy czym jeden spoœród nich jest Sêdzi¹ mianowanym przez Rz¹d Sierra Leone, a dwóch Sêdziów jest mianowanych przez Sekretarza Generalnego Organiza-cji Narodów Zjednoczonych; Piêciu Sêdziów sprawuje urz¹d w Izbie Apelacyj-nej, przy czym dwóch spoœród nich jest mianowanych przez Rz¹d Sierra Leone, a trzech Sêdziów jest mianowanych przez Sekretarza Generalnego.”¹⁵ Kadencja sêdziów trwa trzy lata i istnieje mo¿liwoœæ ich reelekcji.

Jako niezale¿ny organ dzia³a Biuro Prokuratora, który jest wybierany przez Sekretarza Generalnego, po konsultacji z Rz¹dem Sierra Leone. Do jego kompetencji nale¿y dope³nianie obowi¹zków zwi¹zanych ze œledztwem i czynnoœciami oskar¿ycielskimi wzglêdem osób ponosz¹cych najwiêksz¹ od-powiedzialnoœæ za powa¿ne naruszenia miêdzynarodowego prawa humani-tarnego oraz zbrodnie œcigane na podstawie prawa wewnêtrznego Sierra Leone, pope³nione na terytorium pañstwa po 30 listopada 1996 r. Prokurator dzia³a niezale¿nie, jako odrêbny organ Specjalnego Trybuna³u. W zwi¹zku z tym, nie przyjmuje instrukcji od ¿adnego rz¹du ani z innych Ÿróde³.¹⁶ Ma on kompetencje do przes³uchiwania podejrzanych, ofiar i œwiadków oraz do zbierania materia³u dowodowego. Mo¿e tak¿e prowadziæ dochodzenia w tere-nie. W realizacji uprawnieñ pomaga mu zastêpca, wybierany przez rz¹d Sierra Leone.

W sk³ad Trybuna³u wchodzi równie¿ Sekretariat. Na jego czele stoi Se-kretarz, którego wybiera Sekretarz Generalny ONZ. Jest to organ pomocni-czy, zajmuj¹cy siê miêdzy innymi publikowaniem dokumentów, obs³ug¹ ob-rad, a tak¿e prowadzeniem archiwum, biblioteki oraz t³umaczeniem na potrzeby procesu zeznañ œwiadków i dokumentów.

W ramach dzia³alnoœci Sekretariatu wyró¿niono szereg jednostek odpo-wiadaj¹cych za obs³ugê administracyjn¹ Specjalnego Trybuna³u. Mo¿na tu wyró¿niæ m.in. Biuro ds. Pokrzywdzonych i Œwiadków, które zapewnia pomoc, ochronê i bezpieczeñstwo pokrzywdzonym i œwiadkom w sytuacjach, gdy mo¿e groziæ im niebezpieczeñstwo w zwi¹zku ze z³o¿onymi przez nich zeznaniami.

Wyró¿niono tak¿e Biuro Obrony, dzia³aj¹ce jako niezale¿ny organ w inte-resie wymiaru sprawiedliwoœci, poprzez œwiadczenie pomocy prawnej dla podejrzanych i oskar¿onych.

Istotny element stanowi Biuro Informacji i Spraw Publicznych, które zapewnia obs³ugê informacyjn¹ Specjalnego Trybuna³u. Na uwagê zas³uguje równie¿ Biuro Obs³ugi Administracji Trybuna³u, które zajmuje siê sprawami z zakresu administracji i logistyczn¹ obs³ug¹ Trybuna³u.

15 Porozumienie dotycz¹ce Specjalnego Trybuna³u..., art. 12.

16 P. Milik, op. cit., s. 25.

Po dokonaniu analizy sk³adu personalnego i zakresu dzia³alnoœci Spe-cjalnego Trybuna³u, nasuwa siê pytanie: jakie miejsce zajmuje on w systemie s¹downictwa Sierra Leone? Parlament kraju przyj¹³ specjaln¹ ustawê, która stanowi, ¿e Specjalny Trybuna³ jest czêœci¹ wewnêtrznego porz¹dku prawne-go Sierra Leone. Pomimo teprawne-go, nie nale¿y do systemu s¹downictwa teprawne-go pañstwa, gdy¿ orzeka w swoim imieniu. Nie ulega w¹tpliwoœci, i¿ pe³ni on bardzo wa¿n¹ rolê w zakresie s¹downictwa, w zwi¹zku z tym wszystkie instytucje, których zadaniem jest pe³nienie w³adzy publicznej na tere-nie Sierra Leone, s¹ zobowi¹zane do wspó³pracy z organami Specjalnego Trybuna³u.

4. Orzecznictwo Specjalnego Trybuna³u do spraw