Podstawa normatywna problemu

Ochronê praw dziecka zapewniaj¹ dwie ga³êzie prawa miêdzynarodowe-go. Z jednej strony mamy do czynienia z miêdzynarodowym prawem huma-nitarnym konfliktów zbrojnych, do którego zaliczamy Konwencje genewskie wraz z Protoko³ami Dodatkowymi. Z drugiej strony ochrona dziecka skrzyw-dzonego w konflikcie zbrojnym wynika z prawa miêdzynarodowego praw cz³owieka, a zw³aszcza z Konwencji o Prawach Dziecka z 1989 r. wraz z Protoko³em Opcyjnym w sprawie udzia³u dzieci w konflikcie zbrojnym z 2000 r.¹¹. Wykorzystywanie dzieci w konflikcie zbrojnym jest bez w¹tpienia

7 Ibidem, s. 140.

8 http://www.unic.un.org.pl/rozbrojenie/dzieci–zolnierze.php, data dostêpu – 16.11.2013 r.

9 maliwojownicy.strefa.pl/Prezentacja12.pps, data dostêpu – 13.11.2013 r.

10 http://www.maliwojownicy.strefa.pl/, data dostêpu – 13.11.2013 r.

11 M. Szuniewicz, op. cit., s. 77.

ciê¿kim naruszeniem praw cz³owieka i z tego wzglêdu dokumenty miêdzyna-rodowe d¹¿¹ do zapobiegania takim dzia³aniom.

Jednym z przyk³adów takiej regulacji jest IV Konwencja genewska, któ-ra promuje i nak³ada na strony konfliktu obowi¹zek odró¿niania ludnoœci cywilnej od ¿o³nierzy. Wszystkie zasady miêdzynarodowego prawa humani-tarnego sk³adaj¹ siê na obraz ochrony praw cz³owieka przed brutalnymi skutkami wojny np. przez obowi¹zek stosowania okreœlonych rodzajów broni czy metod na polu walki¹² albo zakaz stosowania kar zbiorowych, zastrasza-nia czy brazastrasza-nia zak³adników¹³. Tak¹ ochron¹ objête s¹ równie¿ dzieci. Pro-blem pojawia siê, gdy przedstawiciele ludnoœci cywilnej anga¿uj¹ siê w

dzia-³ania wojenne. Wtedy przestaje przys³ugiwaæ im ochronny status osoby cywilnej stworzony na gruncie Konwencji genewskich. Jednak¿e szczególna ochrona dzieci–¿o³nierzy wynika przede wszystkim z niedojrza³oœci psychicz-nej dziecka. Dzieci s¹ zmuszane do walki na œmieræ i ¿ycie w wojnie doro-s³ych. Z tego wzglêdu m³odzi ¿o³nierze s¹ nadal objêci ochron¹, poniewa¿ w tym konflikcie nie s¹ oni sprawcami, a ofiarami.

Zastosowanie do najm³odszych uczestników walk bêdzie mia³a tak¿e III Konwencja genewska w razie zatrzymania ich jako jeñców wojennych, poniewa¿ nak³ada ona obowi¹zek uprzywilejowanego traktowania, przys³u-guj¹cego jeñcom ze wzglêdu na wiek¹⁴. Jednak¿e Konwencja nie wymienia szczegó³owych gwarancji zwi¹zanych ze statusem dziecka–¿o³nierza. Wynika to z tego, i¿ Konwencje genewskie nie rozró¿niaj¹ dzieci od doros³ych ¿o³nie-rzy w œwietle konfliktu zbrojnego, jednak p¿o³nie-rzyznaj¹ im status jeñca wojenne-go. Art. 4 ust. 3 I Protoko³u Dodatkowego wprowadza do postanowieñ Kon-wencji pewne modyfikacje, zwi¹zane z uznaniem dziecka jako aktywnego

¿o³nierza w konflikcie zbrojnym¹⁵, wymieniaj¹c takie gwarancje, jak specjal-ne warunki przetrzymywania, dodatkowe racje ¿ywnoœciowe, kary dyscypli-narne stosowne do wieku, p³ci i stanu zdrowia przy uwzglêdnieniu zasady humanitaryzmu. Uznano w szczególnoœci, ¿e dziecko w razie uwiêzienia, internowania, zatrzymania, nale¿y umieœciæ w pomieszczeniu oddzielonym od doros³ych, z wyj¹tkiem przypadków zatrzymania ca³ej rodziny¹⁶. Protokó³ ten wymaga aby dzieci by³y przedmiotem specjalnego poszanowania i tu by³y chronione przed wszelkimi formami naruszenia.

W normach Protoko³ów Dodatkowych do Konwencji genewskich przewi-dziane zosta³y podstawowe gwarancje dla dzieci zwerbowanych do walcz¹-cych oddzia³ów w wieku poni¿ej 15 lat, polegaj¹ce na przyznaniu im szcze-gólnej ochrony. Warty podkreslenia jest fakt, ¿e osoby w wieku 15–18 lat, które uczestniczy³y czynnie w dzia³aniach zbrojnych i zosta³y ujête przez

12 A. £opatka, Dziecko. Jego prawa cz³owieka, Warszawa, 2000, s. 113.

13 J. Nowakowska- Ma³usecka, op. cit., s. 123.

14 Ibidem, s. 123.

15 P. Jaros, Prawa dziecka w konfliktach zbrojnych, [w:] Wspó³czesne problemy praw cz³owieka i miêdzynarodowego prawa humanitarnego, pod red. T. Jasudowicza, M. Balce-rzaka, J. Kapelañskiej-Prêgowskiej, Toruñ, 2009, s. 281.

16 Ibidem, s. 281.

wrogie si³y, korzystaj¹ ze statusu kombatanta. Pe³ne sformu³owanie zasady traktowania tej najs³abszej grupy spo³ecznej podczas konfliktu zbrojnego zawiera art. 77 I Protoko³u Dodatkowego, który stanowi, ¿e „dzieci powinny korzystaæ ze szczególnego poszanowania i byæ chronione przed wszelkimi postaciami zamachu na obyczajnoœæ. Strony konfliktu udziel¹ im opieki i pomocy, których potrzebuj¹ z racji na ich wiek lub z jakiegokolwiek innego powodu”¹⁷. Protoko³y Fakultatywne do Konwencji Genewskich sta³y siê kro-kiem naprzód w rozszerzeniu ochrony dla dzieci wykorzystywanych w kon-flikcie zbrojnym. Jak ju¿ wspomniano, Konwencje genewskie nie zapewnia³y

¿adnej szczególnej ochrony dla dzieci, traktuj¹c je na równi z doros³ymi.

Dopiero Protoko³y sta³y siê „pierwszymi miêdzynarodowymi instrumentami, które odnios³y siê do problemu rekrutowania dzieci”¹⁸.

I Protokó³ Dodatkowy odnosi siê do ofiar w miêdzynarodowych konflik-tach zbrojnych. Art. 77 ust. 2 wyraŸnie nakazuje, aby pañstwa bêd¹ce w konflikcie poczyni³y wszelkie mo¿liwe starania, by dzieci poni¿ej 15 lat nie uczestniczy³y bezpoœrednio w dzia³aniach zbrojnych, a zw³aszcza by nie po-wo³ywa³y ich do swych si³ zbrojnych. W przypadku dzieci, które ukoñczy³y 15 lat, ale nie ukoñczy³y 18, istnieje mo¿liwoœæ wst¹pienia, ale pod warun-kiem ust¹pienia pierwszeñstwa starszym. Co wiêcej, podejmuj¹c dialog z III Konwencj¹ genewsk¹. Protokó³ wprowadza zasadê, ¿e dzieci, poni¿ej 15 roku ¿ycia, uczestnicz¹ce aktywnie w dzia³aniach zbrojnych oraz znajdu-j¹ce siê po stronie przeciwnej, bêd¹ nadal korzystaæ ze szczególnej ochrony, bez wzglêdu na to, czy posiadaj¹ status jeñca wojennego, czy tez nie. Ponad-to, o czym by³a ju¿ mowa, zosta³y im przyznane szczególne warunki prze-trzymywania – w pomieszczeniach oddzielnych od doros³ych, chyba ¿e zaj-muj¹ te pomieszczenia razem z rodzin¹. Na gruncie I Protoko³u zosta³ tak¿e wprowadzony zakaz orzekania kary œmierci wobec osób, które nie ukoñczy³y 18 lat¹⁹. Okreœlenie „bezpoœrednio” w ust. 2 tego artyku³u oznacza, ¿e chro-nione s¹ tylko niektóre przypadki werbunku dzieci. Wszelkie poœrednie spo-soby nie zosta³y objête ochron¹.

Postanowienia II Protoko³u rozszerzy³y zakres ochrony, wprowadzaj¹c w art. 4 ust. 3 zakaz wcielania dzieci w wieku poni¿ej 15 lat do grup zbrojnych oraz otrzymywania zezwoleñ na udzia³ w dzia³aniach zbrojnych. Wydaje siê, ¿e status prawny dziecka okreœlony przez II Protokó³ Dodatkowy, odnosz¹cy siê do konfliktów niemiêdzynarodowych, jest z formalnego punktu widzenia nie-co lepszy ni¿ w przypadku miêdzynarodowego konfliktu zbrojnego²⁰, ponie-wa¿ uwzglêdnia równie¿ poœredni udzia³ dzieci w konfliktach zbrojnych.

17 I Protokó³ Dodatkowy do Konwencji genewskich z 12 sierpnia 1949 r., dotycz¹cy ochrony ofiar miêdzynarodowych konfliktów zbrojnych ( Dz. U. 1992.41.175).

18 J. Nowakowska-Ma³usecka, op. cit., s. 130.

19 I Protokó³ Dodatkowy do Konwencji genewskich z 12 sierpnia 1949 r., dotycz¹cy ochrony ofiar miêdzynarodowych konfliktów zbrojnych (Dz.U.1992.41.175 za³.).

20 P. Jaros, Konflikty zbrojne jako zagro¿enie dla dziecka, [w:] Wspó³czesne problemy praw cz³owieka i miêdzynarodowego prawa humanitarnego, pod red. T. Jasudowicza, M. Balcerzaka, J. Kapelañskiej-Prêgowskiej, Toruñ, 2009, s. 281.

Postanowienia te zosta³y powtórzone w Konwencji o prawach dziecka, która podkreœli³a jeden element, którego zabrak³o w Protoko³ach, a mianowi-cie – rozró¿nienie ze wzglêdu na okolicznoœci. Konwencja przedstawi³a pro-blem na gruncie prawa miêdzynarodowego praw cz³owieka, wskazuj¹c, ¿e ochrona dziecka jest jednym z jego zadañ. W koñcu dziecko to m³ody cz³o-wiek, który powinien tworzyæ fundament pod now¹ rzeczywistoœæ, budowaæ zwi¹zki miêdzy ludŸmi i dbaæ o dobre wartoœci.

Ponadto, dziecko posiada tak¿e przyrodzone i niezbywalne prawa, oprócz oczywiœcie tych, które s¹ mu nale¿ne ze wzglêdu na stan, w którym siê znajduje, jak chocia¿by opieka rodzicielska. Pañstwa–Strony podejm¹ wszel-kie mo¿liwe kroki dla zapewnienia, aby osoby, które nie osi¹gnê³y wieku piêtnastu lat, nie bra³y bezpoœredniego udzia³u w dzia³aniach zbrojnych”²¹. Artyku³ ten zobowi¹zuje pañstwa do zapewnienia dzieciom dotkniêtym kon-fliktem zbrojnym ochrony i opieki, a tak¿e zabrania rekrutacji dzieci, które nie ukoñczy³y 15 lat.

Obowi¹zek przestrzegania tych postanowieñ spoczywa nie tylko na stro-nach Konwencji, ale w sposób bezpoœredni zobowi¹zuje przede wszystkim w³adze wojskowe oraz dowódców. Pomimo tych gwarancji, zawiera on ogra-niczenia wyra¿one w okreœleniu „bezpoœrednio”, który wskazuje na brak form ochrony przy stosowaniu innych sposobów wykorzystywania dzieci.

Konwencja zobowi¹zuje pañstwa – strony do „powstrzymywania siê przed rekrutowaniem do swoich si³ zbrojnych jakiejkolwiek osoby, która nie osi¹-gnê³a wieku 15 lat”²². Natomiast w stosunku do przedzia³u wiekowego 15–18 lat zapewnia pierwszeñstwo w rekrutacji dla starszych. Wskutek tego Konwencja o Prawach Dziecka nie podejmuje wielu istotnych zagadnieñ.

Przyjê³a bowiem granicê wieku 15 lat oraz pominê³a kwestiê rekrutacji przez si³y pozarz¹dowe. S¹ to z pewnoœci¹ istotne niedoci¹gniêcia, maj¹ce wp³yw na brak postêpów w eliminacji wojskowego wyzysku dzieci.

Wart podkreœlenia jest regionalny dokument dotycz¹cy tej kwestii, a mianowicie Afrykañska Karta Praw i Dobrobytu Dziecka, uchwalona przez Organizacjê Jednoœci Afrykañskiej w 1990 r. w Addis Abebie. Wprowadzi³a ona to, czego nie by³o w poprzednich dokumentach. Otó¿ w art. 22 Karty znajduje siê postanowienie, ¿e pañstwa podejm¹ kroki w celu zagwarantowa-nia, aby ¿adne dziecko nie bra³o bezpoœredniego udzia³u w walkach, w szcze-gólnoœci powstrzymaj¹ siê od wcielania dzieci do si³ zbrojnych. Co najwa¿-niejsze, Karta nie podaje granicy wieku, a to oznacza, ¿e nale¿y zastosowaæ j¹ do ka¿dego dziecka, czyli – wed³ug Konwencji o prawach dziecka – osoby, która nie ukoñczy³a 18 roku ¿ycia²³. Co wiêcej, Karta obowi¹zuje na najbar-dziej problematycznym kontynencie, na którym dochodzi do masowego wyzy-sku dzieci. W Karcie pojawia siê jednak rozbie¿noœæ odnosz¹ca siê do pojêcia

d z i e c k a –

21 Konwencja o prawach dziecka z dn. 20 listopada 1989 r.

22 Konwencja o prawach dziecka (Dz.U.1991.120.526).

23 J. Nowakowska- Ma³usecka, op. cit., s. 131.

–¿o³nierza w œwietle konfliktu zbrojnego. Z jednej strony apeluje o zakaz uczestnictwa dzieci w konfliktach, natomiast z drugiej strony traktu-je traktu-je jako pe³noprawnych uczestników walk, stanowi¹c o obowi¹zku poszano-wania i realizacji zasad miêdzynarodowego prawa humanitarnego. W art. 23 Karty istnieje równie¿ regulacja przyznaj¹ca dziecku status uchodŸcy, co oznacza zagwarantowanie ochrony i pomocy humanitarnej. W celu wspiera-nia i ochrony praw dzieci powo³ano Afrykañski Komitet Ekspertów w Dzie-dzinie Praw i Dobra Dziecka²⁴.

Problem podejmuje tak¿e Konwencja Miêdzynarodowej Organizacji Pra-cy nr 182, dotycz¹ca zakazu i natychmiastowych dzia³añ na rzecz eliminowa-nia najgorszych form pracy dzieci. Konwencja zalicza do nich przymusowe lub obowi¹zkowe rekrutowanie dzieci do udzia³u w konflikcie zbrojnym²⁵. Zobowi¹zuje pañstwa do tego, by podejmowa³y skuteczne œrodki w celu prze-strzegania zakazu i eliminowania najgorszych form pracy dzieci.

Coraz czêstsze naruszenia praw dziecka zmusi³y spo³ecznoœæ miêdzyna-rodow¹ do zawarcia porozumienia w zakresie œcis³ych wymogów odnosz¹cych siê do dopuszczalnoœci udzia³u ¿o³nierzy w si³ach zbrojnych, przy czym po-stulowano zw³aszcza podniesienie granicy wieku dopuszczaj¹cego mo¿liwoœæ wst¹pienia do armii. Inicjatywa ochrony praw dziecka pojawi³a siê w

zamy-œle Komitetu Praw Dziecka, który w 1993 r. wyst¹pi³ z ide¹ opracowania i uchwalenia Protoko³u Fakultatywnego do Konwencji o prawach dziecka, którego celem by³o podniesienie wieku ¿o³nierzy do 18 lat²⁶.

Ten moment przeci¹³ dyskusjê dotycz¹c¹ granicy wieku, z której prze-kroczeniem staje siê dopuszczalny udzia³ w konflikcie zbrojnym. Inicjatywa zosta³a przyjêta przez Komisjê Praw Cz³owieka ONZ, która powo³a³a Miê-dzysesyjn¹ Sta³¹ Grupê Robocz¹²⁷. Rezultatem prac tego ostatniego cia³a by³o przyjêcie w dniu 25 maja 2000 r. wspomnianego Protoko³u Fakultatyw-nego do Konwencji o prawach dziecka w sprawie anga¿owania dzieci w konflikty zbrojne. Protokó³ Fakultatywny wzmocni³ ochronê dzieci, podno-sz¹c granicê wieku, której przekroczenie umo¿liwia dopuszczaln¹ rekrutacjê do wojska.

Przy ustaleniu wieku kierowano siê terminem dziecko, dla którego art. 1 Konwencji o prawach dziecka wskazuje na osobê poni¿ej 18 roku ¿ycia, nak³ada na pañstwa zobowi¹zanie w zakresie obowi¹zkowej i dobrowolnej rekrutacji. Artyku³ ten stanowi, ¿e „Pañstwa– Strony podejm¹ wszelkie mo¿-liwe œrodki dla zapewnienia, by cz³onkowie ich si³ zbrojnych, którzy nie osi¹gnêli 18 roku ¿ycia, nie brali bezpoœredniego udzia³u w dzia³aniach zbrojnych”²⁸, a równoczeœnie nak³ada obowi¹zek, by osoby, które nie

osi¹gnê-24 P. Jaros, Prawa dziecka w konfliktach zbrojnych…, s. 290.

25 J. Nowakowska-Ma³usecka, op. cit., s. 131–132.

26 A. £opatka, op. cit., s. 115.

27 P. Jaros, Prawa dziecka w konfliktach zbrojnych…, s. 282.

28 Protokó³ Fakultatywny do Konwencji o prawach dziecka w sprawie anga¿owania dzieci w konflikty zbrojne (Dz. U. 2007. 91. 608).

³y 18 roku ¿ycia, nie by³y objête obowi¹zkowym poborem do ich si³ zbrojnych.

W przypadku dobrowolnych ugrupowañ, innych ni¿ pañstwowe si³y zbrojne, pañstwo ma za zadanie dopilnowaæ, by nie prowadzi³y one naboru ani nie wykorzystywa³y takich osób w inny sposób.

Protokó³ zapewnia tak¿e podwy¿szenie wieku w zakresie ochotniczej rekrutacji, ale dok³adne regulacje pozostawia pañstwom, nie pozostawiaj¹c jednak pañstwom–stronom zupe³nej swobody w tym zakresie. Ka¿de pañ-stwo jest zobowi¹zane na podstawie art. 3 do sk³adania deklaracji wraz z przyst¹pieniem do Protoko³u, w której wskazuje minimalny wiek, od które-go dopuszcza dobrowoln¹ rekrutacjê do narodowych si³ zbrojnych.

Dla wzmocnienia ochrony dzieci, Protokó³ wprowadza liczne gwarancje.

Jest to zabezpieczenie w razie próby zmuszania kandydatów do udzia³u w konfliktach zbrojnych. Zatem w ust. 3 przewidziano nastêpuj¹ce wymogi dotycz¹ce dobrowolnej rekrutacji: przede wszystkim wymagane jest wskaza-nie wieku przez ka¿de pañstwo, potwierdzewskaza-nie dobrowolnoœci przez œwiado-m¹ zgodê rodziców lub opiekunów prawnych, poinformowanie o obowi¹zkach zwi¹zanych z przyjêciem do s³u¿by oraz przedstawienie metryki urodzenia.

Protokó³ nie tylko zapewnia doraŸne regulacje, ale d¹¿y do przebudowy systemów prawnych pañstw poprzez zobowi¹zanie do realizacji i egzekwowa-nia postanowieñ Protoko³u, w tym kryminalizowaegzekwowa-nia powy¿szych naruszeñ.

Poza tym, poprzez œrodki poœrednie, jak obowi¹zek promowania i upo-wszechniania zasad i postanowieñ Protoko³u, wprowadza zmiany w sposobie myœlenia spo³ecznoœci miêdzynarodowej.

Co wiêcej, dla zapobie¿enia skutkom wyzysku dzieci, Protokó³ nak³ada na pañstwa obowi¹zek podjêcia wszelkich mo¿liwych œrodków w celu demo-bilizacji lub zwolnienia ze s³u¿by dzieci podlegaj¹cych ich jurysdykcji – wcie-lonych lub wykorzystywanych w konfliktach zbrojnych. Ponadto, art. 6 na-k³ada równie¿ obowi¹zek udzielania takim osobom pomocy w odzyskaniu zdrowia fizycznego i psychicznego.

Dla zabezpieczenia tych postanowieñ, Protokó³ przewiduje techniczn¹ i finansow¹ wspó³pracê pañstw w tym zakresie. „Dialog bêdzie odbywa³ siê miêdzy pañstwami jak równie¿ organizacjami miêdzynarodowymi”²⁹. Proto-kó³ zapewnia wszechstronn¹ opiekê dzieciom – ¿o³nierzom zarówno w zakre-sie zapobiegania ich wykorzystywaniu oraz udzielania pomocy ofiarom kon-fliktu zbrojnego.

Niezbêdne jest tak¿e wprowadzenie nadzoru nad wiekiem osób przyjmo-wanych do szkó³ wojskowych. Powinny one podlegaæ ministerstwu edukacji, a co za tym idzie powinny mieæ tu zastosowanie wszelkie wymogi prawa do edukacji. „Recz w tym w szczególnoœci, aby nauczanie by³o wolne od brutal-noœci i odbywa³o siê w duchu przygotowania do ¿ycia w wolnym

spo³eczeñ-29 M. Szuniewicz, op. cit., s. 89–94.

30 A. £opatka, op. cit., s. 115.

stwie w duchu zrozumienia, pokoju, tolerancji, równoœci p³ci i przyjaŸni miêdzy wszystkimi narodami”³⁰.