termin intertekstualność ma w literaturze naukowej wiele znaczeń, co wiąże się zarówno z metodologią badań, jak i z perspektywą czasową. Pojęcie to wywodzi się z badań nad tekstami i gatunkami literackimi, a sam termin za-proponowany został przez julię kristevę pod koniec lat sześćdziesiątych.
badaczka, omawiając problemy strukturyzowania tekstu, nawiązuje do te-orii dialogiczności bachtina i jego poglądu, że „każdy tekst jest zbudowany z mozaiki cytatów, jest wchłonięciem i przekształceniem innego tekstu”
(kristeva [1969] 1983: 396). intertekstualność według niej to „tekstowa interakcja, która wytwarza się wewnątrz jednego tekstu. [...] jest pojęciem, które wskazuje, w jaki sposób tekst odczytuje historię i umieszcza się w niej” (kristeva 1972: 246). mimo ogólnej definicji pojęcie to szybko zyskało zainteresowanie badaczy, stając się jednym z ważnych terminów teoretycznoliterackich i jednym z kryteriów bycia tekstem. jako kategoria semantyczna i tekstowa stanowi centralny problem historii i teorii literatu-ry, językoznawstwa i teorii tekstu.
oznacza różnorodne zależności między tekstami, początkowo literackimi, później reprezentującymi każdy typ wypowiedzi. człon inter-, z łac. inter ‘mię-dzy’, będący pierwszym członem wyrazów złożonych, wyjaśniany jest jako:
między-, wśród-, współ- (bańko (ed.) 2005: 552)1. mimo ogólnego znaczenia omawianej kategorii badacze problemu starają się doprecyzować charakter związków łączących dane dzieło z innymi. Przymiotnik intertekstualny definio-wany jest w słowniku wyrazów obcych jako: „dotyczący powiązań utworu li-terackiego z innymi (wcześniejszymi) dziełami literackimi poprzez jawne lub ukryte cytaty pochodzące z nich albo poprzez naśladowanie ich stylu (fr. inter-textualité ‘międzytekstowość’)” (bańko (ed.) 2005: 556).
szerokie znaczenie pojęcia intertekstualność, podkreślające wieloznaczność leksemu, pojawia się w pracach teoretyków literatury2. obejmuje się tym
ter-1 terminy z pierwszym członem inter- charakterystyczne są dla różnych dziedzin nauki i do-tyczą wzajemnego oddziaływania na siebie osób, przedmiotów lub zjawisk, cząstek występu-jących między członami, odstępów między jakimiś elementami, np.: interakcja, interdyscyplinarny, interfiks, interlinia, interwał, por. objaśnienia wyrazów w słowniku: bańko (ed.) 2005: 553-556.
minem różne rodzaje związków istniejących pomiędzy tekstami, a więc zjawi-ska związane z tradycją literacką, konwencje literackie, problemy nawiązań te-matycznych, cytaty z innych dzieł. m. Głowiński jest skłonny włączyć w jego obręb tylko te relacje z innymi utworami, które są zamierzone, wyrażone i widoczne, tak aby czytelnik mógł je rozpoznać (Głowiński 1986: 77). o ile wcześniej historyka literatury interesowały głównie źródła cytatów, badacza intertekstualności, według autora, zajmuje znaczenie obcych składników, ich miejsce w strukturze dzieła, pełniona funkcja i wkład w ogólne znaczenie wy-powiedzi (Głowiński 1986: 76-77). w związku z tym nie wszystkie związki łą-czące dany tekst z innym mogą być określane terminem intertekstualność. ważne są jedynie relacje zamierzone, przeznaczone dla czytelnika i rozpoznawalne w tekście (Głowiński 1986: 77).
Z kolei H. markiewicz podaje regulującą definicję intertekstualności: „jest to ujawniona w samym tekście relacja do proto/arche/tekstu, sugerująca jego uwzględnienie w recepcji tekstu” (markiewicz 1988: 256), dzięki której oba teksty ulegają modyfikacji, głębszej interpretacji i waloryzacji. Łączy relacje in-tertekstualne z transtekstualnymi3, uważając, że niektóre w sposób obligatoryj-ny są intertekstualne, np. cytaty, kontrafaktury, kolaże, nawiązania tematyczne, ikonizacje (stylizacje, parodie, pastisze), nawiązania do uogólnień dyskursyw-nych, inne mogą stać się takimi w pewnych sytuacjach, np. imitacje, nawiązania metatekstualne wówczas, gdy modyfikują, interpretują swój proto/arche/tekst (markiewicz 1988: 262-263).
szerokie rozumienie intertekstualności jako „kategorii obejmującej ten aspekt ogółu własności i relacji tekstu, który wskazuje na uzależnienie jego wytwarzania i odbioru od znajomości innych tekstów oraz »architekstów« (re-guł gatunkowych, norm stylistyczno-wypowiedzeniowych) przez uczestników procesu komunikacyjnego” przyjmuje r. Nycz (1998: 369). badacz wydziela intertekstualność właściwą, posiadającą określone wykładniki tekstowe, łączą-ce się z semantyką tekstu i konieczne dla pełnego odczytania utworu, oraz intertekstualność fakultatywną, obejmującą związki z innymi dziełami istot-ne przy interpretacji utworu, które nie mają wykładników tekstowych (Nycz 1998: 371). autor wydziela trzy zakresy omawianej kategorii, obejmujące relacje tekst–tekst, tekst–gatunek i tekst–rzeczywistość, uznając ją za jeden
3 transtekstualność jest pojęciem nadrzędnym, wprowadzonym przez G. Genette’a, obej-mującym 5 typów zależności między tekstami: 1) intertekstualność - rzeczywiste występowanie tekstu w tekście, np. cytat, aluzja, 2) paratekstualność - obejmuje teksty towarzyszące inne-mu tekstowi, np. tytuł, przedmowa, spis treści, 3) metatekstualność – komentowanie jednego tekstu przez inny, 4) architekstualność – wskazywanie na przynależność gatunkową tekstu, odsyłanie do ogólnych reguł budowy, 5) hipertekstualność – relacja łącząca tekst b z tekstem a, czyli hipotekstem, niebędąca komentarzem, np. pastisz (Głowiński 1986: 80; por. też kita 2002: 283-284).
z aspektów czy wymiarów tekstu, będący stałym komponentem wszystkich analiz literackich (Nycz 1998: 384).
Problematyka rozwijana pod nazwą intertekstualność, zarówno w badaniach literackich francuskich i amerykańskich, jak i w pracach polskich, mająca bo-gatą tradycję, ujmowana była również jako stylizacja. stylizację jako szczegól-ny rodzaj powiązań międzytekstowych i międzystylowych rozpatruje między innymi s. balbus, formułując pogląd, iż „stylizacja stanowi szczególną arty-styczną – i semiotyczną – metodę interpretacji (reinterpretacji) dziedzictwa literackiego i ustanawiania aktualnej tradycji, tj. innymi słowy, aktualizacji tego dziedzictwa, czyli jego artystycznej (twórczej) i hermeneutycznej aktywizacji – w sytuacjach, do których tekst stylizowany przynależy jako wytwór” (balbus 1996: 20).
obok literaturoznawczych propozycji definicyjnych pojawiają się koncep-cje lingwistyczne. autorzy Wstępu do lingwistyki tekstu r. de beaugrande i w.
Dressler włączają w obręb pojęcia intertekstowość wiedzę o innych tekstach, która ma wpływ na tworzenie i odbiór konkretnego tekstu (de beaugran-de/Dressler 1990: 239). kategoria intertekstualności (intertekstowości) jest jednym z siedmiu kryteriów tekstowości, obok spójności, koherencji, inten-cjonalności, akceptabilności, informatywności i sytuacyjności. „Dotyczy ona tych czynników, które sprawiają, że wykorzystanie jednego tekstu jest uzależ-nione od znajomości innego lub innych tekstów poznanych wcześniej” (de beaugrande/Dressler 1990: 30). omawiana kategoria wiąże procesy twórcze i odbiór tekstu z wiedzą uczestników o innych tekstach, a wiedza ta jest stoso-wana przez procesy pośrednictwa – większego, gdy odległość czasowa między utworami jest duża, mniejszego, gdy cytuje się dzieła dobrze znane, wreszcie pośrednictwa bardzo niewielkiego, charakterystycznego dla tekstów dialogo-wych, odpowiedzi, streszczenia, w których tekst/kontekst potrzebny do two-rzenia, rozumienia i interpretacji wypowiedzi jest bliski i znany interlokutorom (de beaugrande/Dressler 1990: 239).
Najprostszym mechanizmem łączenia różnych tekstów są powtórzenia leksykalne. Zjawisko przenikania się tekstów opiera się jednak nie tylko na powtórzeniach dosłownych lub aluzyjnych wybranych form językowych, ale odwołuje się również do gatunków, stylów, typów działań (Duszak 1998: 221).
intertekstualność genre’ów oznacza odniesienie tekst–gatunek tekstu, przy czym konkretna realizacja nie jest powieleniem wzorca, lecz jego twórczym przekształceniem. b. witosz, badając relacje między gatunkami w polu typo-logicznym, omawia te zagadnienia z perspektywy teorii intertekstualności. au-torka podkreśla, że analizując odniesienia międzygatunkowe, należy pamiętać o oddzieleniu poziomu idealizacji i rzeczywistości tekstowej i „należy odgrani-czyć zjawiska intertekstualne (na poziomie aktualizacji) od zjawisk intergatun-kowych (na poziomie modelu)”, gdyż „w grę bycia pomiędzy wchodzą różne
elementy tekstowe i ich relacje – w zależności od tego, czy rozważamy odnie-sienia między konkretnymi tekstami, czy też między ich idealizacjami (schema-tami)” (witosz 2005: 159). w gatunkach takich jak parodia intergatunkowość jest obligatoryjna, w innych fakultatywna.
Ze względu na różnorodność odniesień można mówić o intertekstualno-ści „zamanifestowanej”, kiedy obecność innych tekstów jest wyrażona wprost przez wyrażenia językowe lub sugerowana przez cechy powierzchniowe teks-tu, oraz utajonej, gdy składniki występujące pomiędzy nie są oczywiste, ale stanowią o atrakcyjności tekstu (Duszak 1998: 222).
Podstawowym, najbardziej widocznym, ale również najprostszym sposo-bem nawiązań międzytekstowych są cytaty zaliczane do wykładników zjawisk intertekstualnych, podporządkowanych kategorii intertekstu. Początkowo nie budziły zainteresowania jako obiekt badań, jednak w ostatnich latach, zgodnie z tezą postmodernistyczną, że literatura jest „mozaiką cytatów”, doczekały się naukowej refleksji4. w. bolecki formułuje tezę, że „w badaniach historycz-noliterackich cytat spełnia funkcję swoistego vehiculum, tj. jakby neutralnego przenośnika innych zjawisk tekstowych czy międzytekstowych” (bolecki 1998:
396). w obrębie zjawisk intertekstualnych wyróżnia dwa obszary. Z jednej strony wykładniki formalne, cytaty empiryczne, czyli formy utrwalone w kon-kretnych zapisach – pre-tekstach (i tylko te zalicza do cytatów), z drugiej zja-wiska międzytekstowe, takie jak pastisze, parodie, które nie mają konkretnego utrwalenia językowego.
intertekstualność, czyli obecność jakiegoś tekstu w innym, wiązana jest również z poziomami budowy tekstu, czyli polifonią dyskursywną, stanowiąc jeden z elementów powiązań transtekstualnych (kałkowska 1996: 62-63). Po-lifonia w takim znaczeniu łączy się nie z wielością głosów (nadawca stanowi jedność), lecz ze sposobem budowania tekstu.
szerokie rozumienie omawianej kategorii podaje również b. boniecka, utożsamiając intertekstualność z niejednolitością, różnorodnością i niejedno-rodnością wypowiedzi. badając dialogi potoczne, szuka związków formalnych i treściowych łączących kształtowaną wypowiedź z innymi wypowiedziami.
ważne jest inne źródło, poziom strukturyzacji lub płaszczyzna myślowa (bo-niecka 1999: 181). Przejawem intertekstualności w rozmowach dzieci z doro-słymi są z jednej strony powielane lub częściowo powielane kwestie dialogowe, połączone ze zmianą intonacji czy dopowiedzeniem, komentarze językowe, dotyczące warunków komunikacji, językowej organizacji wypowiedzi, sposo-bów rozumowania, z drugiej – odniesienia do dobrze znanych tekstów litera-ckich lub fragmentów wypowiedzi.
4 w. bolecki pisze o trzech źródłach inspiracji cytatologicznych: badania zjawisk interteks-tualnych, badania nad „wytwarzaniem” tekstów oraz dostrzeżenie funkcji wyrażeń cudzysło-wowych w wypowiedzi, podając bogatą literaturę przedmiotu (bolecki 1998: 389-390).