Kategoria plurale tantum

Literatura dotycząca kategorii pt w językach słowiańskich nie jest szczególnie bogata i koncentruje się zasadniczo na wyrazach pospoli-tych do niej należących. Uwagi dotyczące nazw własnych tej kategorii, szczególnie historycznych, formułuje się sporadycznie. Przypomnijmy, że pt definiowane są zwyczajowo jako rzeczowniki, w których opozycja w zakresie kategorii liczby nie jest wyrażona morfologicznie i które posiadają jedynie końcówki fleksyjne pl. Procesy tworzenia rzeczow-ników pt w systemach tych języków nieczęsto stanowiły przedmiot analiz naukowych. Rodzaje znaczeń zawartych w formach pl rosyjskich rzeczowników i zaimków, innych niż prosta mnogość, w prekursorskim artykule określił A. A. Potebnâ (Потебня 1888). Badacz ten pierwszy wskazał na leksykalizację form pl jako główne źródło tworzenia form pt. Określił także krąg pojęć, w których pl, odchodząc od znaczenia kwantytywnej mnogości, staje się podstawą do rozwoju nowych zna-czeń i powoływania do życia nowych wyrazów (np. hiperboliczne znaczenie mnogości, znaczenie mnogości przedmiotów złożonych, substancji podzielnej, miejsc, odcinków czasowych, stanów). Z kolei

niemiecki badacz M. Braun za semantyczną podstawę powstawania rzeczowników pt w języku rosyjskim uznał kolektywne znaczenie pl (Braun 1930). Wiele form pt wyprowadził ponadto z form dawnego du, co w późniejszych latach spotkało się z krytyką. Powielając pogląd Brauna na temat znaczenia kolektywnego jako motywującego formy pl niektórych typów nazw pt, A. Fiedlerová (1976) przeanalizowała wyrazy tej kategorii w języku czeskim. Badaczka ta określiła także inne cechy leksykalnej pluralności: złożoność denotatów i składanie się z wielu elementów (narzędzia, urządzenia, instrumenty), ich zbiorczy i kompleksowy charakter (odzież, wyposażenie), niezliczoność, niepo-liczalność cząstek składowych. Nietrudno zauważyć, że dostrzeżone przez Fiedlerovą cechy zleksykalizowanych znaczeń pl są związane z synchronicznym odbiorem denotatów, nie odzwierciedlają natomiast historycznej ewolucji tych znaczeń.

Nowe spojrzenie na problematykę genezy rzeczowników pt w języ-kach słowiańskich przyniósł artykuł V.I. Degtareva (Дегтарев 1982).

Badacz ten odrzucił rozpowszechniony w literaturze zagadnienia po-gląd, że formy pl rosyjskich rzeczowników typu часы, обои, перила, хоромы odzwierciedlają złożoną strukturę, mnogość części, skom-plikowaną budowę oznaczanych przedmiotów. Na przykładzie m.in.

rosyjskiego rzeczownika часы przekonująco dowiódł, że pochodzenie tego wyrazu nie jest związane z charakterem czy strukturą denotatu, lecz wynika z przyczyn wyłącznie językowych, tzn. z wewnątrzsys-temowych właściwości nominacji – metonimicznego przeniesienia formy pl часы w znaczeniu ‘godziny, czas’ na przyrząd służący do ich odmierzania. Leksykalizacja pl часы w nowym przedmiotowym znaczeniu jest konsekwencją metonimicznej zmiany sensu. Tym sa-mym Degtarev stwierdził, że pluralizacja, tzn. leksykalizacja formy pl w znaczeniu nominatywnym, to wewnątrzjęzykowe, strukturalne zjawisko w systemie gramatycznym. Z retrospektywnych badań wspomnianego autora wynika, że kategoria liczby zyskała uniwersal-ny charakter obligatoryjnej kategorii gramatycznej już w okresie pie.

W morfologii dawnych języków słowiańskich obserwuje się wyraźne, wyrażone fleksyjnie przeciwstawienie paradygmatów sg, pl i du.

Jednocześnie w słowotwórstwie dawnych języków ie. (sanskrycie, klasycznym greckim i łacinie) zostało zaświadczone wykorzystywanie

form pl jako modeli nominacyjnych, według których tworzone były pt.

Wśród najważniejszych semantycznych typów zleksykalizowanych form pl badacz ten wymienił m.in.: „złożone czynności obrzędowe”,

„narzędzia pracy”, „środki transportu”, „broń”, „substancje jako pro-dukty procesów przetwórczych”. Pierwsze z wymienionych form uznał za najbardziej archaiczny typ abstrakcyjnych nazw pt we wszystkich językach ie., zob. ros. святки ‘cykl świąt zimowych od wigilii Bo-żego Narodzenia do Chrztu Pańskiego’ pl od srus. свѧтъкъ ‘święto’

sg (przenośnie – ‘imieniny’). Etymologizacja niektórych spośród nich wyjawiła pierwotne znaczenie cyklu jednorodnych, określanych tą samą nazwą odcinków czasu (dni, wieczorów), od której utworzono pl. W związku z powyższym Degtarev zdecydowanie odrzucił próby odniesienia nazw pt w językach słowiańskich do późniejszego okresu rozwojowego (np. wiążące ich pojawienie się z przebudową paradyg-matów po utracie du). Przeprowadzone przez niego badania wykazały, że semantyczne procesy tworzenia wyrazów pt opierają się na głębokich myślowo-logicznych znaczeniach mnogości, które odpowiednio do charakteru treści denotatywnych mogą być sprowadzone do czterech zasadniczych typów: kolektywności, uogólnienia, nieokreśloności i intensywności. Samodzielnie lub częściej kompleksowo, w określo-ny sposób oddziałując na siebie, znaczenia te neutralizują znaczenia ilościowe sensu stricto pl i powodują reinterpretację gramatycznych form pl, z którymi zostają związane nowe znaczenia leksykalne i które tym sposobem stają się nowymi samodzielnymi wyrazami. Zdaniem Degtareva (Дегтарев 1982: 73-74), logiczno-semantyczną podstawę pluralizacji konkretno-przedmiotowych rzeczowników, prowadzącej do tworzenia przedmiotowych, substancjalnych i zbiorowych nazw pt, stanowi idea kolektywności zbioru jednorodnych, jednoimiennych przedmiotów. Chodzi przy tym o zbiór występujący kompleksowo, jako system oddziałujących na siebie i funkcjonalnie związanych elementów całości, odbierany jako nowy przedmiot. Oznaczająca ten zbiór forma pl rzeczownika leksykalizuje się w charakterze nazwy pt tego przedmiotu.

Przechodząc do problematyki proprialnych pt należy stwierdzić, że wcześniejsi badacze, dokonujący systematyzacji znaczeń wyrazów tej kategorii w językach słowiańskich, uwzględniali również niekiedy

nazwy własne. V.V. Vinogradov (Виноградов 1986: 138-140) przepro-wadził np. podział pt na 12 kategorii semantycznych. Do jednej z nich bezwarunkowo zaliczył wyrazy oznaczające miejsce, miejscowość. Zda-niem Vinogradova, ten typ wyrazów jest produktywny jedynie w kręgu nazw wsi i osad o charakterze wiejskim (Бронницы, Сульца, Боровичи).

Inne publikacje (np. Шведова, Лопатин 2002) wśród nazw własnych należących do kategorii pt odnotowują także nazwy miast (Афины), cieśnin (Дарданеллы), archipelagów (Курилы), łańcuchów górskich (Альпы, Карпаты), gwiazdozbiorów (Близнецы, Плеяды). Najpeł-niejsze omówienie kategorii pt w języku polskim zawiera monografia T. Friedеlówny (1968). Badaczka ta wyróżnia trzy grupy rzeczowników ze względu na typ powiązania ze wspomnianą kategorią. Jej zdaniem, jądro kategorii stanowi grupa rzeczowników pt stałych lub właściwych, np.: drzwi, grabie, schody, widły, okulary itp., które cechuje permanentny brak sg. Z kolei do rzeczowników pt fakultatywnych, zwanych także w literaturze przedmiotu potencjalnymi (Rogowska 1991: 215; Miturska-Bojanowska 2003: 145), wspomniana autorka zalicza: 1. rzeczowniki zdecydowanie częściej i niemal wyłącznie używane w formach pl, tzn.

wykazujące tendencję do przechodzenia w obręb kategorii pt, np.: czuł-ki, drwiny, klusczuł-ki, modły, rupiecie; 2. rzeczowniczuł-ki, których znaczenia w formach pl różnią się mniej lub bardziej zdecydowanie od znaczenia form sg, np.: bobry ‘futro’, lody, ostatki ‘ostatnie dni karnawału’, srebra

‘naczynie srebrne’ (Friedelówna 1968: 17-19). T. Friedelówna lokuje nazwy miejscowe w grupie rzeczowników pt fakultatywnych. Jak się jed-nak wydaje, o ile zaproponowany przez badaczy podział rzeczowników danej kategorii na podklasy można uznać za logiczny w odniesieniu do rzeczowników pospolitych pt, o tyle klasyfikacja nazw własnych w jego obrębie budzi poważne zastrzeżenia. Należy bowiem dobitnie podkreślić, że dowolna nazwa własna, w tym także ojkonim, ze swojej natury jest pojedyncza, jednostkowa, ponieważ nazywa niepowtarzalny, jedyny w swoim rodzaju obiekt. Wynika stąd, że każdy ojkonim posiadający formę pl należy zaliczyć do kategorii pt i analogicznie każdy, który po-siada formę sg – do kategorii st. Jak słusznie zauważa A.V. Superanskaâ (Суперанская 1969: 108-117) i co spróbujemy wykazać w toku analizy badanego materiału nazewniczego, liczba w odniesieniu do onimów jest kategorią słowotwórczą, nie zaś morfologiczną czy gramatyczną.

Pod pojęciem pluralizacji rozumie się zatem w toponimii tworzenie toponimów pt (Подольская 1983: 95). Zdaniem E. Rogowskiej (1991:

218), nazwy własne miejscowości kategorii pt można traktować jako nazwy obiektów, których częścią jest zbiór jednorodnych przedmiotów, a mianowicie jakichś wyróżniających się z otoczenia elementów. Mogą to być nazwy związane z naturalnym ukształtowaniem terenu, lokalną szatą roślinną czy fauną (nazwy topograficzne) oraz odzwierciedla-jące działalność człowieka (nazwy kulturowe). Zdaniem Degtareva (Дегтарев 1982: 75-76), w wypadkach ojkonimów odapelatywnych tego typu mamy do czynienia z metonimicznymi przekształceniami znaczeń leksykalnych fundujących wyrazów pospolitych. Leksykalizacja form pl w znaczeniach przenośnych stała się aktywnym sposobem tworzenia rzeczownikowych nazw własnych pt nie tylko zamieszkałych miejsc, ale także nazw krajów, ziem, obiektów topograficznych itp. Odrębną grupę wyrazów utworzonych w wyniku przekształcenia zupełnego pa-radygmatu fleksyjnego w paradygmat pt stanowią odantroponimiczne (rodowe) nazwy miejscowości pochodzące od nazw zamieszkujących je ludzi (Rogowska 1991: 219).