Mapowanie historycznych cech leksykalnych i gramatycznych – przykłady

Zastosowanie metody geografii lingwistycznej do wspomnianego materiału prześledzimy na wybranych przykładach: wariantów lek-sykalnych znaczenia ‘piec do chleba‘, występowania końcówki -ech w przymiotnikach, przymiotnikowego formantu -anny, rzeczowniko-wego formantu -anko⁴.

Metoda geografii lingwistycznej świetnie nadaje się do ukazania aspektu geograficznego wariantywności językowej. W tym celu przyj-rzymy się wariantom leksykalnym realizującym inwariantne znaczenie

‘piec do chleba‘ (mapa 1). W XVIII wieku specjalny piec przeznaczo-ny do pieczenia chleba był oznaką wyższego poziomu technicznego

Mapa 1. Piec do chleba

4 Pierwszy przykład przedstawiam na podstawie Osowski 2019: 108-110 i mapy 11, natomiast opis pozostałych zagadnień jest próbą zastosowania wspomnianej metody do analizy zjawisk gramatycznych.

Biskupice

izoglosy w AJKLW I 7

piec do chleba (XX w.)

sabatnik (XX w.)

i majątkowego, niemniej jego nazwy wystąpiły w 39 miejscowościach.

Określenia te ze względu na główny rzeczownik można podzielić na dwie grupy – konstrukcje rzeczownikowo-przyimkowe (piec do...) i rzeczownikowo-przymiotnikowe (piec chlebowy / piekarny / piekarski) oraz nazwy zawierające słowo sabatnik (też sabatniczek, w różnych wariantach fonetycznych). Piec chlebowy notowany jest przez najważniejsze słowniki od SXVI do SD, natomiast piec piekarny i piec do pieczenia chleba rejestruje tylko SXVII, choć może to być związane z traktowaniem powyższych określeń jako konstrukcji, nie zaś jednostek leksykalnych. W SL jest szabatnik (nie: sabatnik), sza-baśnik w SWil i PSWP (jako dawne), sabatnik w SW jako gwarowe, w SD zaś jako rzadkie.

Porównując rozłożenie geograficzne wariantów na podstawie XVIII-wiecznych inwentarzy i XX-XVIII-wiecznych gwar (AJKLW I: mapa 7), można dostrzec podobieństwo w przewadze typu piec do chleba.

Nazwa piec chlebowy szerszy zasięg miała w XVIII wieku, ponieważ występowała niemal w całej Wielkopolsce, a po 200 latach cofnęła się do części zachodniej i południowej. Typ sabatnik w XVIII wieku pojawiał się rzadko – w 4 miejscowościach leżących w XX wieku na terenie typu piec do chleba. Są one położone w powiatach kaliskim i konińskim, zatem teren Wielkopolski wschodniej mógł dawniej sta-nowić naturalne przedłużenie wpływów śląskich i sieradzkich (gdzie sabatnik występował w wieku XX – AJKLW I: 69). Z kolei zlokalizo-wane głównie na północy nazwy piec piekarny i piec piekarski łączą te obszary z Pomorzem.

Dzięki zastosowaniu metody geografii lingwistycznej do analizy danych historycznych daje się ukazać terytorialną wariantywność formy analizowanego znaczenia, a porównując dawne dokumenty z późniejszymi opracowaniami, można z kolei wskazać na dokonujące się zmiany (lub też potwierdzić trwałość cech językowych) oraz poko-nać partykularną perspektywę jednego regionu i uwidocznić związki między różnymi obszarami.

Zastosowanie metody geografii lingwistycznej dla historycznych cech gramatycznych obrazuje mapa 2. Tym razem nie skupiamy się na wariantywności, odnotowując wszystkie realizacje danego inwa-riantu, analizie poddając jedynie elementy dyferencyjne.

W analizowanych inwentarzach w dopełniaczu i miejscowniku liczby mnogiej przymiotników obok regularnej końcówki -ich/-ych sporadycznie pojawiało się -ech, np. koni fornalskiech 8 (Sławin, K:

67), wieprzaków latosiech 5, świnków latosiech 7 (Brodowo, KP: 281), Oddaje się także 2 poddanech (Dąbki, G: 323), szyb w nich wybitech 5 (Smolno, P: 286). Końcówka ta powstała w wyniku obniżenia samo-głoski przez analogię do celownika liczby mnogiej -imi/-ymi > -emi i zalecana była przez I. Trąbczyńskiego zgodnie z oświeceniowo-racjo-nalistyczną koncepcją wprowadzania do systemu językowego idealnego porządku (Bajerowa 1964: 237). wystpowania -ech w XX w.

(wg: Dejna 1981, m. 86)

W XX wieku -ech pojawiało się na północy Polski, w Wielkopolsce jedynie na krańcach północnych i wschodnich, ale nie dalej niż po linię Międzychód–Żnin–Inowrocław–Koło. Poza tym końcówka z obniżoną samogłoską występowała jeszcze w okolicach Łowicza, Namysłowa i Niska (Dejna 1981a: mapa 86). Stan XX-wieczny przeczy zatem da-nym XVIII-wieczda-nym, kiedy -ech w Wielkopolsce poświadczone jest rzadko z części środkowej i południowej (por. Mapa 2).

Formant -anny, powstały w wyniku ponownej sufiksacji podstawy z -any (Karaś 1959), w XVIII wieku poświadczony jest z południowej i północno-wschodniej części regionu. Łącznie z 20 punktów, np. ko-ciałków miedziannych 6, talerzy miedziannych 3, kopraków 3, imbryk miedzianny, deków blaszannych 8, karafek miedzianny (Wszołów, K:

154), wrota z dylów łupanych wszystkie na biegunach drewiannych (Górki Zagajne, G: 265), alembik od przepalania wódki z pokrywką miedzianną (Grochowiska Szlacheckie, G: 287), miedzianny garniec stary (Bułaków, KP: 213), śli 2 parcianne (Mamoty, K: 96), Zagrodnik Tomasz poddanny (Gogolewo, P: 358), szlów rzemiannych fornalskich z postronkami starych 8 (Włościbórz, G: 337), słomy rżanny targanej snopów 8 (Kaliska, KP: 51), Dach słomianny dobry (Stare Drzewce, P: 434), okno 1 o 2 kwaterach w śklanne tafle w drewno (Kuczków, RK III: 121).

Jak widać, formacje występują seryjnie, tj. tworzone są od róż-nych podstaw i pojawiają się w różróż-nych częściach Wielkopolski. Nie dziwi zatem fakt, że jeszcze w międzywojniu przymiotniki z -anny powszechne były w całym regionie. W okresie późniejszym z jego za-sięgu wyłączono zachodnią Wielkopolskę (Gruchmanowa 2003: 132), a badania z przełomu XX/XXI wieku pokazały, że -anny prawie już nie występuje także na wschodzie regionu i jest formantem regresywnym, używanym głównie przez osoby starsze (Osowski 2012: 329, Osowski 2014: 220-221).

Formant rzeczownikowy -anko w inwentarzach reprezentowany jest tylko przez jedną formację – sypanko ‘pomieszczenie lub osobny budynek do przechowywania ziarna’. Poświadczenia tego derywatu (np. Stodółka o 1 bojewisku, nad którym sypanko do siemienia (Świd-nica, P: 465), Dach nad tą studnią i sypankiem reparacyi potrzebuje szkudelniany (Czarnuszka, K: 674), z przystawionym sypankim

(Wy-ganowo, KP: 155), Na tej oborze w końcu jest sypanko nad pierwszym chlewem (Choryń, P: 308)) pochodzą z południowej Wielkopolski, gdzie występowała także podstawa słowotwórcza – sypanie. W wieku XVIII sypanie było dyferencyjne wobec polszczyzny literackiej, ponieważ nie znajdujemy go w SL, SWil i SW zaś uznają go za – odpowiednio – prowincjonalne i gwarowe⁵. W świetle danych XX-wiecznych (MAGP II: 63) sypanie należy uznać za charakterystyczne dla gwar śląskich, a jego obecność w południowej Wielkopolsce świadczy o związkach pomiędzy tymi dwoma dialektami.

Choć sufiks -anko w XVIII wieku ograniczony był tylko do jednej formacji, to warto o nim wspomnieć ze względu na jego żywotność w kategorii lokatywów, trwającą jeszcze w XX wieku. Świadczą o nim poświadczenia wyrazu schowanko ‘spiżarnia, miejsce przechowywa-nia tymczasowo niepotrzebnych przedmiotów‘, zanotowane z okolic Pleszewa i Konina⁶.

4. Podsumowanie

Omawiając wykorzystanie metody geografii lingwistycznej w ana-lizie danych historycznych, należy podkreślić, że choć sama metoda jest znana od dawna, to jednak stosowanie jej do materiału dawnego stanowi novum. W związku z odmiennością podstaw materiałowych badacz nie może w prosty sposób aplikować tej metody, lecz powinien ją zaadaptować, uwzględniając specyfikę analizowanego materiału.

Wielkopolskie inwentarze z 2. połowy XVIII wieku pokazały, że dzięki konfrontacji z opracowaniami XX- i XXI-wiecznymi można: ukazać

5 Sypanie pojawia się w kartotece SXVII, ale cytaty pochodzą z inwentarzy wielko-polskich.

6 [Schowanko] no to też takie pomieszczynie małe przy ... kuchni ... też może tam ... służyć do różnych i zi... przede wszyskim zimne tam nie było pod... żadnego paleniska ... ale to była taka a la lodówka na zime inaczej ... nie? ... i tam były i ...

zapasy z żywności ... tag jak ... tam różne czy mieⁿsa czy ... no takie takie ... no do czego? ... do zimniaków też tam był... do ziemniaków nie ale słoiki przede wszy-skim ... no i tam takie mieⁿsne beczka z mieⁿsym była czy coś tam ... te rzeczy ... czy wiszoⁿce były ... cze^ńsci weⁿdzone od mieⁿsa ... (Nowy Olesiec); [Schowanko to]

pomieszczenie do przechowywania żywności ... i innych drobiazgów ... (Marszew)

dynamikę lub stałość zjawisk językowych w ich aspekcie geograficz-nym, uzyskać dokładniejszy obraz przeszłości, weryfikować dane słownikowe i z literatury przedmiotu, ukazać związki międzyregionalne, uzupełniać dane współczesne.

Bibliografia

AJKLW I – Atlas języka i kultury ludowej Wielkopolski, t. 1, pod red. Z. So-bierajskiego i J. Burszty. Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk: Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk 1979.

Augustynowicz-Ciecierska, H. (1957). Mapy symboliczne i napisowe (na przy-kładzie znaczenia i geografii wyrazów banować, bantować). Język Polski 37/3, 190-198.

Bajerowa, I. (1964). Kształtowanie się systemu polskiego języka literackiego w XVIII wieku. Wrocław-Warszawa-Kraków: Zakład Narodowy im. Osso-lińskich – Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.

Basara, J. (1980). Geografia lingwistyczna w słowniku języka ogólnego i w słowniku gwarowym. Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznaw-czego 37, 129-135.

Dejna, K. (1981a). Atlas polskich innowacji dialektalnych. Warszawa-Łódź:

Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Dejna, K. (1981b). Z zagadnień kartograficznego ujmowania dialektów i gwar.

Rozprawy Komisji Językowej ŁTN 27, 29-38.

Doroszewski, W. (1962). Studia i szkice językoznawcze. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Falińska, B. (1976). Semantyka a geografia lingwistyczna. Polonica 2, 221-231.

Furdal, A. (1980). Zakres badań geografii lingwistycznej. Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego 37, 73-80.

G – Materiały do dziejów chłopa wielkopolskiego w drugiej połowie XVIII wieku, z ksiąg grodzkich wyboru dokonał i wydał J. Deresiewicz, t. 2:

Województwo gnieźnieńskie, Wrocław: Zakład imienia Ossolińskich Wy-dawnictwo Polskiej Akademii Nauk 1956.

Gruchmanowa, M. (2003). Gwary w ojczyźnie i na obczyźnie. Studia. Poznań:

Wydawnictwo „Poznańskie Studia Polonistyczne”.

Handke, K., Popowska-Taborska, H. (1978). Geografia lingwistyczna jako metoda badawcza. Z polskich studiów slawistycznych, seria 5: Językoznaw-stwo. Warszawa: PWN, 41-47.

K – Inwentarze dóbr szlacheckich powiatu kaliskiego, t. 2: Z lat 1751-1775, wyd. W. Rusiński, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wydaw-nictwo Polskiej Akademii Nauk 1959.

Karaś, M. (1959). O strukturach słowotwórczych typu białny, którny w języku polskim. Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego 18, 113-135.

Kowalska, A. (1998). O przydatności regionalnych atlasów gwarowych w ba-daniach nad językiem i kulturą ludową. Studia językoznawcze, pod red.

W. Kupiszewskiego. Kielce-Warszawa: „Takt“, 113-118.

KP – Materiały do dziejów chłopa wielkopolskiego w drugiej połowie XVIII wieku, z ksiąg grodzkich wyboru dokonał i wydał J. Deresiewicz, t. 3:

Województwo kaliskie, Wrocław: Zakład im. Ossolińskich Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk 1957.

Kreja, B. (1956). Metody mapowania zjawisk gwarowych. Język Polski 36/3, 178-183.

MAGP II – Mały atlas gwar polskich, oprac. Pracownia Dialektologiczna Zakładu Językoznawstwa PAN w Krakowie, t. 2, pod kier. K. Nitscha, Wrocław -– Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk 1959.

Osowski, B. (2012). Przymiotniki wspólnotematowe w języku mieszkańców Goliny (Wielkopolska wschodnia) oraz Bukówca Górnego (Wielkopolska południowa). Słowotwórstwo słowiańskie: system i tekst. Prace Komisji Słowotwórczej przy Międzynarodowym Komitecie Slawistów, red. J. Sie-rociuk. Poznań: Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, 327-333.

Osowski, B. (2014). Przymiotniki w języku mieszkańców dwóch miejscowo-ści w Wielkopolsce. Aspekt diachroniczny. Język w środowisku wiejskim.

W 110. rocznicę urodzin Profesora Eugeniusza Pawłowskiego, t. 1, red.

M. Mączyński, E. Horyń. Kraków: Collegium Columbinum, 217-224.

Osowski, B. (2018). Układ nadawczo-odbiorczy w wielkopolskich inwenta-rzach z 2. połowy XVIII wieku. Gwary Dziś 10, wersja elektroniczna: http://

gwary.ptpn.poznan.pl/wp-content/uploads/2020/01/13-GD-2018-Osowski.

pdf, DOI: 10.14746/gd.2018.10.13

Osowski, B. (2019). Wariantywność leksykalno-semantyczna języka wielko-polskich inwentarzy z drugiej połowy XVIII wieku. Studia z dialektologii historycznej. Poznań: Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyja-ciół Nauk.

P – Materiały do dziejów chłopa wielkopolskiego w drugiej połowie XVIII wieku, z ksiąg grodzkich wyboru dokonał i wydał J. Deresiewicz, t. 1:

Wo-jewództwo poznańskie, Wrocław: Zakład im. Ossolińskich Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk 1956.

Pomianowska, W. (1955). Z prac nad kartografią lingwistyczną. Poradnik Językowy 7, 250-259, 9, 333-345.

Popowska-Taborska, H. (2001). Rola geolingwistyki w dociekaniach etymo-logicznych. Nazwy i dialekty Pomorza dawniej i dziś 4. Gdańsk: Wydaw-nictwo Gdańskie, 17-22.

PSWP – Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny, red. H. Zgółkowa, t. 1-50, Poznań: Wydawnictwo Kurpisz 1994-2005.

Rembiszewska, D.K. (2015). Niemieckie pożyczki leksykalne w dziewiętnasto-wiecznych materiałach Georga Wenkera z obszaru Warmii i Mazur. Gwary Dziś 7, 231-237.

RK I–III – Inwentarze dóbr szlacheckich dawnego powiatu kaliskiego z lat 1776-1792, zebrał i oprac. W. Rusiński, cz. 1: Inwentarze z lat 1776-1779,

„Rocznik Kaliski”, 1981, t. 14, s. 99-264; cz. 2: Inwentarze z lat 1780-1784,

„Rocznik Kaliski”, 1982, t. 15, s. 129-273; cz. 3: Inwentarze z lat 1785-1792,

„Rocznik Kaliski”, 1983, t. 16, 85-241.

SD – Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, t. 1-11, Warszawa:

Państwowe Wydawnictwo „Wiedza Powszechna“ 1958-1962, Państwowe Wydawnictwo Naukowe 1963-1969.

SL – Linde, S.B. (1807-1814). Słownik języka polskiego, t. 1-6. Warszawa:

Drukarnia XX. Pijarów.

SLG – Studies in Linguistic Geography. The Dialects of English in Britain and Ireland, ed. by J.M. Kirk, S. Sanderson, J.D.A. Widdowson. London-Sydney-Dover New Hampshire: Croom Helm 1985.

SW – Słownik języka polskiego, red. J. Karłowicz, A.A. Kryński, W. Niedźwiedzki, t. 1-8, Warszawa: 1900-1927.

SWil – Zdanowicz, A. (i in.). (1861). Słownik języka polskiego. Wilno.

SXVI – Słownik polszczyzny XVI wieku, t. 1-34, red. M.R. Mayenowa, F. Pe-płowski, t. 35-37, red. K. Mrowcewicz, P. Potoniec, t. 27-37 K. Wilczewska, L. Woronczakowa, Wrocław: Ossolineum 1966–1994, Warszawa: IBL PAN 1995–.

SXVII – Słownik języka polskiego XVII i 1. połowy XVIII wieku, Kraków: IJP PAN 1996–. Wersja elektroniczna: https://sxvii.pl/, oraz kartoteka Słownika:

https://www.rcin.org.pl/dlibra/publication/20029, [dostęp: 15.12.2020].

Trask, R.L. (1996). Historical Linguistics. London-New York-Sydney-Auckland: Arnold.

Winkler-Leszczyńska, I. (1956). W sprawie mapowania faktów językowych.

Język Polski 36/3, 173-178.

W kuchni... – W kuchni u pleszewian. Słownik języka i kultury mieszkańców powiatu pleszewskiego, pod red. B. Osowskiego, Poznań: Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk 2019.

Wolfram, W., Schilling-Estes, N. (2003). Dialectology and Linguistic Diff u-Dialectology and Linguistic Diffu-sion. The Handbook of Historical Linguistics, ed. B.D. Joseph, R.D. Janda, Malden: Blackwell Publishing, 713-735.

Błażej Osowski

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu ul. Fredry 10

61-701 Poznań

blazej.osowski@amu.edu.pl