Hałcnowski zaimek osobowy w ujęciu diachronicznym
8. Zaimki osobowe w średniowysokoniemieckim
Dane dla średniowysokoniemieckiego zaczerpnięto z pozycji Schmidt 2007 (331). W przeciwieństwie do paradygmatu hałcnowskie-go rozróżnia się tu rodzaje w obu liczbach. Ponadto, podobnie jak w dia-lektach śląskich i w bielskim, w systemie obecny jest dopełniacz.
sg.m sg.f sg.n pl.m pl.f pl.n
nom ër, hē,
hie, hër siu, sie,
sī, si ëʒ sie, sī, si sie, siu,
sī, si sie, siu,
gen ës, sīn ir(e) ës, sīn ir(e) sī
dat im(e) ir(e) im(e) in, inen
acc in siu, sie,
sī, si ëʒ sie, sī, si sie, siu,
sī, si sie, siu, sī (Tab. 8.1) Odnośniki w średnowysokoniemieckim.
11 Możliwy jest tu wpływ niemieckiego standardu, obecnego w enklawie (jako
ję-Różnice między średniowysokoniemieckim a hałcnowskim nie są dużo dalej idące niż w poprzednio omówionych relacjach, mimo większej odległości geograficznej oraz (przede wszystkim) czasowej dzielącej oba systemy.
Najwięcej rozbieżności można zaobserwować w mianowniku.
Przykładowo, w rodzaju męskim hałcnowski ma samogłoskę niską /a/
(podobnie jak dialekty śląskie), podczas gdy średniowysokoniemiecki – samogłoskę średnią /e/. Obniżenia artykulacji można też dopatrywać się w rodzaju żeńskim i w liczbie mnogiej (ale uznając za formy wyjściowe te z dyftongiem, należałoby raczej mówić o monoftongizacji).
Z drugiej strony, zwraca uwagę niemal brak różnic w celowniku.
Przypadek ten wydaje się w hałcnowskim najbardziej konserwatywny.
(Na podobnie niezmienione wyglądają także formy rodzaju nijakiego w mianowniku i bierniku.)
W bierniku zachowane bez zmian wydają się formy rodzaju męskie-go i nijakiemęskie-go, natomiast formy żeńskie i mnogie – zmienione zmęskie-godnie z uwagami wymienionymi przy opisywaniu mianownika.
1sg 2sg 1pl 2pl
nom ich du, dū wir, wī ir, gī, ī
gen mīn, mīnes,
mīner dīn, dīnes,
dīner unser iuwer
dat mir, mī dir, dī uns iu, iuch
acc mich dich (unsich), uns iuch, iu
(Tab. 8.2) Słowoformy deiktyczne w średniowysokoniemieckim.
Także średniowysokoniemieckie słowoformy deiktyczne są w dużej mierze identyczne z formami hałcnowskimi. W 1sg i 2sg jako formy oboczne wyodrębniły się w hałcnowskim formy z obniżoną artykulacją samogłoski, ponadto w nom.2sg pojawił się wcześniej wspomnia-ny przegłos.
W liczbie mnogiej doszło do dyftongizacji w przypadkach zależ-nych 2. osoby oraz do przegłosu (i wtórnie do delabializacji) w tychże przypadkach 1. osoby. Formy mianownikowe wydają się zachowane
w niezmienionej formie (kontynuantów gī brakuje już w dialektach ślą-skich).
9. Podsumowanie
Przedstawiony przegląd paradygmatów wskazuje na daleko idącą zgodność słowoform w przeanalizowanych systemach:
1. Największe podobieństwo można zauważyć między formami hałc-nowskimi a wilamowskimi. Są to systemy najbliżej spokrewnione i zarazem czasowo sobie najbliższe. Różnice między nimi wydają się ograniczać niemal wyłącznie do labialności i stopnia otwartości samogłosek rdzennych.
2. Również formy bielskie wykazują duże podobieństwo do form hałcnowskich. Zarazem porównując niektóre części paradygma-tów wilamowskiego, hałcnowskiego i bielskiego (nom.2sg, dat/
acc.1pl), można zauważyć stopniowe przechodzenie z jednych głosek do drugich, jak gdyby między tymi systemami przebiegała izoglosa (samogłoska zaokrąglona w wilamowskim, niezaokrąglona w bielskim, obie w hałcnowskim). Alternatywnym wyjaśnieniem mógłby być niezależny rozwój przegłosu tylko w wilamowskim i nieregularne zapożyczanie form z nim przez hałcnowski.
3. Formy śląskie wydają się najbardziej odbiegające od form hałc-nowskich – widoczne jest to przede wszystkim w 1pl i 2pl. Inne formy wydają się w dużej mierze podobne. Przy formach śląskich należy mieć jednak na uwadze, że przedstawione paradygmaty mają charakter zbiorczy dla całego śląskiego obszaru dialektalnego, więc zawierają formy w różnym stopniu spokrewnione z lektem.
4. Paradygmat średniowysokoniemiecki, choć czasowo najbardziej odległy od hałcnowskiego, wykazuje daleko idące zbieżności z pa-radygmatem hałcnowskim. Należy jednak pamiętać, że paradygmat średniowysokoniemiecki ma charakter zdecydowanie bardziej abs-trakcyjny niż pozostałe przedstawione w artykule zestawienia.
Można też zauważyć istotną zmianę systemową, która dokonała się między średniowysokoniemieckim a hałcnowskim: stopniowo zaniknął dopełniacz. Już w dialektach śląskich jest to przypadek występujący
nieregularnie. Z danych hałcnowskich oraz wilamowskich (por. An-drason/Król 2016: 21) wynika, że został on w większości zastąpiony konstrukcjami analitycznymi, zwykle z celownikiem.
Przedstawiona analiza może stanowić bazę dla dalszych badań, nie tylko morfologicznych, ale też fonologicznych. Warte głębszego rozpatrzenia wydaje się wyodrębnienie z paradygmatów śląskich form najbliżej spokrewnionych z hałcnowskim. Podobnie należałoby zrobić z formami średniowysokoniemieckimi, ustalając formy typologicznie najbliższe hałcnowskiemu (trzeba by zatem zrezygnować z paradyg-matu średniowysokoniemieckiego na rzecz badań nad dialektami śre-dniowschodnioniemieckimi).
Na podstawie tych badań, dzięki dobrej reprezentacji zaimków w większości źródeł, możliwe byłoby przynajmniej częściowe odtwo-rzenie praw głosowych, które doprowadziły do powstania aktualnych form hałcnowskich. To pozwoliłoby na diachroniczne przebadanie większej części słownictwa i dokładniejsze ulokowanie lektu w śląskim krajobrazie językowo-dialektalnym.
Istotna wydaje się też rola kontaktu językowego, zwłaszcza w wy-odrębnianiu form hałcnowskich – informatorzy hałcnowscy są dwu-, nawet trójjęzyczni, więc można spodziewać się wpływów obcych w ich idiolektach. Niestety, wskutek niewielkiego rozmiaru korpusu hałcnowskiego nie zawsze możliwe jest odróżnienie wpływów obcych od efektów wewnętrznego rozwoju systemu. Równie trudne może być oddzielenie przykładów interferencji od zapożyczeń (w rozumieniu Weinreicha 1977: 27-28). Temu aspektowi dalsze badania będą musiały poświęcić wiele uwagi.
Bibliografia
Andrason, A., Król, T. (2016). A Grammar of Wymysorys. Durham: Duke Uni-versity, Slavic and East European Language Resource Center – SEELRC.
Bock, F. (1935). Der Liega-Jirg. Gedicht in der Bielitzer Mundart. W: R. E.
Wagner (red.), Der Beeler Psalter. Die Bielitz-Bialaer deutsche mund-artliche Dichtung (214-233). Katowice: Kattowitzer Buchdruckerei u.
Verlags – Sp. Akc.
Bukowski, J. (1860). Gedichte in der Mundart der deutschen schlesisch-galizischen Gränzbewohner, resp. von Bielitz-Biala. Bielitz: Verlag von Ludwig Zamarski.
Campbell, L. (2004). Historical linguistics: an introduction. Edinburgh: Ed-inburgh University Press.
Darski, J. (2004). Linguistisches Analysemodell. Definitionen grundlegender grammatischer Begriffe. 2., völlig neu bearbeitete und ergänzte Auflage.
Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.
Darski, J. (2015). Gramatyka niemiecka z uwagami konfrontatywnymi. Wyda-nie II, poprawione i rozszerzone. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.
Pobrane z: https://repozytorium.amu.edu.pl/jspui/handle/10593/12730 [dostęp: 15.04.2015].
Ferguson, Ch.A. (1959). Diglossia. Word 15. Str. 325-340. Pobrane z: http://
www.mapageweb.umontreal.ca/tuitekj/cours/2611pdf/Ferguson-Diglossia.
pdf [dostęp: 15.01.2017].
Kominiak, W. (2015). Hałcnów od A do Z. Szkice z historii i współczesności.
Bielsko-Biała: Quest sp. z o.o.
Kuhn, W. (1981). Geschichte der deutschen Sprachinsel Bielitz (Schlesien).
Würzburg: Holzner Verlag.
Lasatowicz, M.K. (1992). Die deutsche Mundart von Wilamowice zwischen 1920 und 1987. Opole: Wyższa Szkoła Pedagogiczna.
The Leipzig Glossing Rules. Conventions for interlinear morpheme-by-morpheme glosses (2008). Pobrane z: http://www.eva.mpg.de/lingua/pdf/
LGR08.02.05.pdf [dostęp: 07.01.2013].
Mkilifi, M.H.A. (1971). Triglossie und Suaheli-Englischer Bilingualis-mus in Tansania. W: R. Kjolseth, F. Sack (red.), Zur Soziologie der Sprache: ausgewählte Beiträge vom 7. Weltkongress der Soziologie (173-191). Opladen: Westdeutscher. Pobrane z: http://link.springer.com/
chapter/10.1007%2F978-3-663-05383-5_14 [dostęp: 15.01.2017].
Morciniec, N. (2014). Vom Sterben einer Mundart. [Zum Ethnolekt von Wilmesau/Wilamowice nach 1945]. Pobrane z: http://www.morciniec.
eu/79,vom_sterben_einer_mundart [dostęp: 25.11.2019].
Olma, K. (pseudonim: Zöllner, M.) (1963). Pflüger im Nebel. Das Schicksal eines beskidenländischen Bauerngeschlechts. Roman aus den Jahren 1938 bis 1958. Augsburg: Oberschlesischer Heimatverlag.
Olma, K. (pseudonim: Zöllner, M.) (1988). Alza. Wu de Putter wuor gesalza.
Gedichte und Lieder einer untergehenden Mundart. Dülmen: Oberschle-sischer Heimatverlag.
Panic, I. (2010). Zaplecze osadnicze Bielska. W: I. Panic (red.), Bielsko-Biała.
Monografia miasta. Tom I: Bielsko od zarania do wybuchu wojen śląskich (1740) (341-358). Bielsko-Biała: Wydział Kultury i Sztuki Urzędu Miej-skiego w Bielsku-Białej.
Rosner, A. (2010). Spurensuche. Aspekte einer Chronik der Region, des Dorfes und der Familie. Köln: Hundt Druck GmbH.
Schmidt, W. (2007). Geschichte der deutschen Sprache. Stuttgart: S. Hir-zel Verlag.
Schönborn, T. (1912). Das Pronomen in der schlesischen Mundart. Breslau:
Verlag von M. & H. Marcus.
Waniek, G. (1880). Zum Vocalismus der schlesischen Mundart. Ein Bei-trag zur deutschen Dialektforschung. Bielitz: Commisionsverlag von W. Fröhlich. Pobrane z: http://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=uc1.
b5218802;view=1up;seq=1 [dostęp: 15.12.2014].
Weinhold, K. (1853). Ueber deutsche Dialectforschung. Die Laut- und Wort-bildung und die Formen der schlesischen Mundart. Mit Rücksicht auf ver-wantes in deutschen Dialecten. Wien: Verlag von Carl Gerold und Sohn.
Weinreich, U. (1977). Sprachen in Kontakt. Tłumaczenie: Jörg Kohlhase.
München: Verlag C. H. Beck.
http://inne-jezyki.amu.edu.pl/Frontend/Text/Details/1460 [dostęp: 30.11.2019]
Marek Dolatowski Uniwersytet Zielonogórski al. Wojska Polskiego 71a 65-762 Zielona Góra
dola_r@poczta.onet.pl / mdolatowski@uz.zgora.pl
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu