w językach germańskich)
2. Klasy morfologiczne czasowników w językach germańskich w synchronii i diachronii
Podział czasowników germańskich na mocne i słabe zaproponowany został przez jednego z założycieli językoznawstwa historyczno-porów-nawczego Jacoba Grimma w dziele Deutsche Grammatik, czyli „Grama-tyka Niemiecka“, którego pierwszy tom zawierający m.in. właśnie ten podział ukazał się dokładnie 200 lat temu (por. Grimm 1819). Chociaż przy tworzeniu form czasowników niektóre języki, w tym indoeuro-pejskie (np. język grecki), sporadycznie stosują apofonię samogłoski rdzennej, systematyzacja apofonii czy w terminologii Grimma ablautu w tej sferze morfologii cechuje wyłącznie języki germańskie, por. niem.
stechen – stach, nehmen – nahm, heben – hob; ang. write – wrote, take – took, give – gave; niderl. drinken – dronk, geven – gaf, lezen – las;
szwed. skriva – skrev, hinna – hann, bita – bet itd. Jednocześnie tzw.
czasowniki słabe, budujące formy czasów za pomocą sufiksu den-talnego, również są germańską innowacją morfologiczną, por. niem.
machen – machte, leben – lebte, kaufen – kaufte; ang. live – lived, show – showed, play – played; niderl. werken – werkte, kussen – kuste, plaat-sen – plaatste; szwed. tala – talade, prata – pratade, titta – tittade itd.
Czasowniki mocne stanowią nieproduktywną klasę morfologiczną, co oznacza, że nie powstają obecnie nowe czasowniki odmieniane według tego typu, z wyjątkiem rozszerzeń już istniejących tematów o leksemy prefiksalne typu niem. steigen – ersteigen. Większość czasowników mocnych podzielić można na klasy (Ablautreihen) według pewnych zachowanych do dziś archaicznych wzorców budowy ich tematów czasowych (por. niem. schreiben – schrieb – geschrieben, fliegen – flog – geflogen, singen – sang – gesungen, nehmen – nahm – genommen, geben – gab – gegeben, laden – lud – geladen, lassen – ließ – gelassen). Jednak sama możliwość takiego podziału nie jest wskaźnikiem systemowego charakteru alternacji samogłosek w odpowiednim temacie referencyj-nym, według terminologii J. Darskiego (por. Darski 2010: 124-126), a co za tym idzie, we wszystkich współczesnych językach germańskich czasowniki mocne uznać trzeba za nieregularne, czyli takie, których formy czasowe nie są tworzone według modelu morfologicznego, lecz mają charakter idiomatyczny. Zresztą pojęcie czasownik nieregularny stosowane jest w gramatykach języków germańskich (z wyjątkiem języ-ka niemieckiego) zdecydowanie częściej, niż pojęcie czasownik mocny.
Kolejnym dowodem na nieregularny status czasowników mocnych jest fakt, iż niektóre czasowniki mocne zamieniają się w słabe, por. niem.
fragen – frug fragte, backen – buk / backte. Taki rozwój świadczy o tym, że analogia systemowa jest dominująca w porównaniu z ana-logią idiomatyczną: mimo ewidentnego „pokrewieństwa formalnego”
czasowników fragen i tragen, nie stało ono na przeszkodzie zmiany typu koniugacji tego pierwszego. Proces analogicznego wyrównania słowoform opisany został – wprawdzie nie naukowo, ale niemniej bardzo trafnie – w wierszu nieznanego autora z roku 1900, kiedy wciąż aktualny był spór o prawidłową odmianę fragen:
Man fragte mich: „Heißt’s fragte oder frug?“
Ich sagte drauf: „Ich wähle immer fragte, Da man ja auch statt sagte nicht spräch’ sug, Was schlecht dem Ohr und Sprachgebrauch behagte. “
Der andre sprach: „Ich werde draus nicht klug, Man sagt doch auch nicht schlagte oder tragte? “ Ich sprach: „Ausnahmen sind nur schlug und trug;
Doch tug, rug, zug und wug noch keiner wagte.
Nun wird der Zweifel, der bisher Sie nagte Und plagte – und nicht etwa nug und plug –
Behoben sein, ob richtig frug, ob fragte? “ Der andre sprach: „Sie haben recht“, und schlug
Sich an die Stirn, als ob ihm Licht nun tagte.
„Verzeihen Sie, dass ich so töricht frug. “
Jedynym systemowo motywowanym typem budowy tematów czasu czasowników germańskich jest więc typ sufiksalny, z tzw. sufiksem dentalnym, który Jacob Grimm określał mianem czasowników słabych.
W aspekcie historycznym typ ten jest innowacją germańską, która powstała znacznie później od czasowników mocnych i stanowi model derywacyjny. Czasowniki słabe to z historycznego punktu widzenia twór wtórny. Pochodzą one od tematów czasowników mocnych, czyli pierwotnych tematów czasownikowych (i właśnie dlatego Grimm zaproponował odpowiednią terminologię), a także od tematów rze-czowników, przymiotników i innych części mowy, por. niem. sitzen
> setzen, stehen > stellen, liegen > legen, fahren > führen, leiden >
leiten itd.1; Arbeit > arbeiten, Spiel > spielen, Land > landen; rot >
(er)röten, genug > genügen, falsch > fälschen etc.
W językach starogermańskich czasowniki mocne należały do siedmiu rzędów ablautu, czasowniki słabe zaś tworzyły cztery klasy w języku gockim oraz trzy w pozostałych językach, w zależności od eksponenta sufiksalnego (por. m.in. Schmidt 1993: 50). Poniższe tabele prezentują w formie skrótowej klasy mocnych i słabych czasowników na przykładzie języków gockiego i starowysokoniemieckiego.
1 Pokrewieństwo czasowników słabych i mocnych, jak wynika z przykładów, jest zrozumiałe jedynie w przypadku kilku par czasowników. W większości przypad-ków bowiem zmiana semantyczna spowodowała częściowe bądź całkowite za-tarcie pierwotnej transparentności, np. leiden (wcześniej ’podróżować‘, aktualnie
’cierpieć‘) i leiten (’kierować‘) bądź genesen (wcześniej ’uciekać, ratować się’, aktualnie ’wyzdrowieć‘) i nähren (wcześniej ‘ratować kogoś‘, aktualnie ’karmić, żywić‘).
1 2 3 4 5 6 7
Komentarz. Numeracja dotyczy odpowiednich rzędów ablautu samogłoski tematu. Każda z rubryk zawiera odpowiednio gocki (na górze) i starowysoko-niemiecki (na dole) czasownik. Formami czasów są (od góry w dół): Präsens (w formie bezokolicznikowej), Präteritum 1. lub 3. osoby liczby pojedynczej, Präteritum 3. osoby liczby mnogiej oraz imiesłów bierny. Szczegółowe przy-padki uwarunkowane specyfiką kombinatoryki dźwięków w każdym z języków nie zostały uwzględnione, żeby uniknąć zbędnych z punktu widzenia celów niniejszego artykułu komplikacji. Gwiazdką oznaczone są formy, nieistniejące w rzeczywistości ze względu na niekompatybilność semantyczną.
1 2 3 4 --(Tab. 2). Czasowniki słabe.
Komentarz. Numeracja dotyczy odpowiednich klas słabych czasowników.
Każda z rubryk zawiera odpowiednio gocki (na górze) i starowysokoniemiecki (na dole) czasownik. Formami czasów są (od góry w dół): Präsens (w formie bezokolicznikowej), Präteritum 1. lub 3. osoby liczby pojedynczej,
Präteri-tum 3. osoby liczby mnogiej oraz imiesłów bierny. Szczegółowe przypadki uwarunkowane specyfiką kombinatoryki dźwięków w każdym z języków nie zostały uwzględnione, żeby uniknąć zbędnych z punktu widzenia celów niniejszego artykułu komplikacji. Gwiazdką oznaczone są formy nieistniejące w rzeczywistości ze względu na niekompatybilność semantyczną.
Zarówno ablaut, jak i sufiks dentalny pierwotnie należały do pro-duktywnych, systemowo uwarunkowanych typów budowy tematów czasowych czasownika. Dopiero później tematy mocne zamieniły się w typ idiomatyczny, a więc czasowniki mocne tworzą dziś, w odróż-nieniu od czasowników słabych, grupę zamkniętą.