Keynesowska koncepcja rynku pracy

Przełomu w wyjaśnianiu zjawisk zachodzących na rynku pracy dokonał John Meynard Keynes, który w opublikowanej w roku 1936 „Ogólnej teorii zatrudnienia, procentu i pieniądza” poddał zasadniczej krytyce przekonania neoklasyków w kwestii zatrudnienia i bezrobocia. Głęboki i długotrwały Wielki Kryzys lat 1929-1933 w gospodarce kapitalistycznej podważył wiarę w skuteczność działań mechanizmów ekonomicznych na rynku pracy. Masowe bezrobocie przy jednoczesnym braku zabezpieczenia socjalnego dla tracących pracę, drastyczny spadek produkcji oraz duże dysproporcje dochodów różnych grup społecznych okazały się niezaprze-czalnym dowodem na zawodność „niewidzialnej ręki rynku”¹³². Opracowany przez Keynesa model funkcjonowania systemu gospodarczego, w którym państwo podejmuje aktywne działa-nia mające na celu uniknięcie recesji i stabilizację gospodarki, szybko zyskał sobie wielu zwo-lenników¹³³. Keynesowska teoria zatrudnienia stanowiąca element całościowego ujęcia funk-cjonowania gospodarki przyjmuje odmienne od klasyków założenia badawcze (tabela 1.1).

Dla J. M. Keynesa kluczową kwestią społeczno-ekonomiczną było - na co ewidentnie wskazuje tytuł jego dzieła - zatrudnienie. Utrzymując nomotetyczny charakter nauki ekonomii, odrzucił on założenie istnienia doskonałego, konkurencyjnego rynku pracy regulowanego przez poziom płacy realnej. Jego zdaniem to poziom zatrudnienia wpływa na wysokość płac realnych, nie zaś przeciwnie, ponieważ wzrost zatrudnienia prowadzi do malejącej krańcowej produk-tywności pracy, do której zrównuje się płace robotników¹³⁴. Keynesowska teoria zatrudnienia krytycznie odnosi się do neoklasycznego postulatu obniżek poziomu płac nominalnych w celu osiągnięcia równowagi między podażą siły roboczej i popytem na nią, bowiem jest on nie tylko niemożliwy do przeprowadzenia ze względu na silną pozycję związków zawodowych, ale także nie posiada merytorycznego uzasadnienia. Umowy zbiorowe o pracę dotyczą płac

131 E. Kryńska, E. Kwiatkowski, Polityka państwa wobec rynku pracy: idee ekonomiczne i rzeczywistość, Poli-tyka Społeczna, nr 5-6/2010, s. 1-2; E. Staszewska, Środki prawne..., op. cit., s. 28-31.

132 J. Kaliński, Historia gospodarcza XIX i XX w., Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2008, s. 176-177.

133 Szerzej J. E. Stiglitz, Ekonomia sektora publicznego, PWN, Warszawa 2004, s. 7-8.

134 E. Kryńska, D. Kopycińska, Wages in labour…, op. cit., s. 180.

44

minimalnych, stąd pracownicy w negocjacjach z przedsiębiorcami - nie mając wpływu na płace realne - zabiegają o utrzymanie ich poziomu. Keynes uznał, że wysokość płac realnych ulega zmianom w wyniku regulowania stóp procentowych i podaży pieniądza. Zgodnie z jego teorią obniżenie płac nominalnych spowoduje z jednej strony - ograniczenie kosztów produkcji przed-siębiorstw, z drugiej zaś strony - spadek dochodów gospodarstw domowych. Analizując gospo-darkę od strony popytowej, obniżenie płac doprowadzi do spadku popytu i trudności ze sprze-dażą wyrobów przedsiębiorstw, czego neoklasycy nie zakładali¹³⁵.

Tabela 1.1. Założenia badawcze modelu ekonomicznego rynku pracy w teorii klasycznej i keynesowskiej

Kryterium Teoria klasyczna Teoria keynesowska

Preferowany model (wymiar) Mikroekonomiczny Makroekonomiczny Priorytety gospodarcze Niska inflacja, równowaga

budże-towa

Wzrost gospodarczy, niskie bezro-bocie

Okres badawczy Długoterminowy Krótkoterminowy

Charakter analizy Funkcjonalny Przyczynowo-skutkowy

Dominujący mechanizm

stabili-zacyjny Założenie o samoregulacji rynków Poszukiwanie rozwiązań w zakresie polityki gospodarczej w celu osią-gnięcia stanu pełnego zatrudnienia Wskazania co do ingerencji

państwa Ograniczona interwencja rządu Zalecana interwencja rządu Strona rynku pracy powodująca

zakłócenia Strona podażowa (pracownicy) Strona popytowa (pracodawcy) Dominujący w teorii rodzaj

bezrobocia Dobrowolne Przymusowe

Źródło: opracowanie własne na podstawie M. Zieliński, Wpływ państwa na rynek pracy i decyzje zatrudnieniowe przedsiębiorstw, Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice 2008, s. 32; M. Zieliński, Rynek pracy…, op. cit., s. 31-32.

Keynes zanegował przyjęte przez kierunek neoklasyczny przekonania o skutecznym działaniu mechanizmów ekonomicznych na rynku pracy. Stał na stanowisku, że rynki nie są w stanie doprowadzić do samoczynnego uzyskania i utrzymywania pełnego stanu zatrudnienia.

W warunkach swobodnego działania mechanizmu rynkowego występuje tendencja do kształ-towania się nadwyżki podaży siły roboczej nad popytem, świadcząca o występowaniu zjawiska bezrobocia¹³⁶.

Przyczyn bezrobocia Keynes upatruje w zbyt małych wydatkach konsumpcyjnych go-spodarstw domowych i inwestycyjnych przedsiębiorstw, które to są ściśle powiązane z docho-dem społecznym. W swojej teorii podkreślał, że istnieje współzależność między zatrudnieniem i wielkością dochodu narodowego, tak więc - zgodnie z rozumowaniem Keynesa - identyfikacja determinantów dochodu i produkcji wskazuje jednocześnie na czynniki wyznaczające stan

135 R. Barro, Makroekonomia, PWE, Warszawa 1997, s. 64.

136 J. M. Szaban, Rynek pracy w Polsce i w Unii Europejskiej, Difin, Warszawa 2016, s. 27; E. Kryńska, E.Kwiatkowski, Polityka państwa..., op. cit., s. 2.

45 i funkcjonowanie rynku pracy¹³⁷.

Zdaniem Keynesa, kształtująca się w warunkach gospodarki rynkowej nieefektywna wielkość popytu na towary występuje wówczas, gdy suma zamierzonych inwestycji w gospo-darce jest mniejsza od sumy oszczędności odpowiadających dochodowi przy pełnym zatrud-nieniu. W przeciwieństwie do neoklasyków podkreślał, że zmiany stopy procentowej nie są skutecznym instrumentem gwarantującym zrównanie inwestycji i oszczędności na pożądanym poziomie¹³⁸.

W przekonaniu autora „Ogólnej teorii zatrudnienia, procentu i pieniądza” niedosta-teczny popyt na towary skutkuje pojawieniem się w przedsiębiorstwach nieplanowanych zapa-sów. W takich warunkach producenci zmuszeni są do obniżenia produkcji do poziomu efek-tywnego popytu (spadek produkcji poniżej potencjalnych możliwości) oraz ograniczenia za-trudnienia. Rezultatem takich decyzji jest bezrobocie, które w teorii Keynesa definiowane jest jako zjawisko przymusowe i trwałe¹³⁹. Bezrobocie przymusowe występuje wówczas, gdy osoby poszukujące zatrudnienia skłonne są podjąć pracę za stawki obowiązujące na rynku pracy, lecz nie mogą jej znaleźć. Wyodrębnienie bezrobocia o charakterze przymusowym pro-wadzi do wniosku, że powstawanie bezrobocia, jak również jego likwidacja nie zależą od de-cyzji i zachowań pracowników, a więc dylematu poszczególnych osób pozostających bez pracy nie rozwiąże ani akceptacja niższej płacy, ani zmiana kwalifikacji, ani też większa mobil-ność¹⁴⁰.

Kwestionując przyjęty w doktrynie neoklasycznej dogmat automatycznego mechani-zmu rynkowego gwarantującego pełne zatrudnienie, Keynes wysunął postulat interwencyjnych działań rządów w procesy gospodarcze. W celu zwalczania bezrobocia zalecał wykorzystanie głównie instrumentów polityki fiskalnej (progresywne opodatkowanie w połączeniu z transfe-rami socjalnymi, podnoszące krańcową skłonność do konsumpcji i obniżające krańcową skłon-ność do oszczędzania) oraz polityki pieniężnej (wzrost emisji pieniądza obniżający stopę pro-centową i stymulujący inwestycje) a także sterowanie wydatkami budżetowymi (wzrost wydat-ków na prace publiczne zwiększający globalne zatrudnienie)¹⁴¹. Ingerencja państwa

137 J. M. Keynes, Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza, PWN, Warszawa 2012, s. 7 i n.; M. Bochenek, Historia rozwoju ekonomii. Tom 5. Od keynesizmu do syntezy neoklasycznej, Wydawnictwo Uniwersytetu Miko-łaja Kopernika, Toruń 2016, s. 21-23.

138 J. Wąsowicz, Teorie rynku pracy, w: D. Kotlorz (red.), Ekonomia rynku pracy, Wydawnictwo Akademii Eko-nomicznej w Katowicach, Katowice 2007, s. 44-45.

139 J. M. Keynes, Ogólna teoria zatrudnienia..., op. cit., s. 15; E. Kryńska, D. Kopycińska, Wages in labour…, op. cit., s. 181.

140 W. Jarmołowicz, K. Szarzec, Liberalizm a interwencjonizm..., op. cit., s. 306.

141 I. Bludnik, Bezrobocie keynesowskie, Ruch prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny, tom LXXI, nr 3/2009, s. 97; M. Bochenek, Historia rozwoju ekonomii. Tom 5. Od keynesizmu do…, op. cit., s. 196-197; J. Kaliński, Historia gospodarcza…, op. cit., s. 176.

46

w gospodarkę, wiąże się z granicami podejmowanych działań, bowiem przedsięwzięcia mające na celu pełne wykorzystanie istniejącego w gospodarce potencjału wytwórczego nie zawsze prowadzą do oczekiwanych rezultatów. Także zbyt agresywna polityka fiskalna, może pobu-dzić procesy inflacyjne, powodujące wzrost bezrobocia¹⁴².