Ordoliberalizm wobec rynku pracy

Ordoliberalna doktryna społeczno-ekonomiczna wykształciła się w latach 30 i 40 XX wieku.

Do najbardziej znanych i wpływowych przedstawicieli tego nurtu należeli niemieccy intelek-tualiści związani z tzw. szkołą fryburską, m.in. Walter Eucken, Aleksander Rüstow, Franz Böhm, Wilhelm Röpke, Alfred Müller-Armack, Ludwig Erhard¹⁴³. Rozwój ordoliberalizmu był w znacznym stopniu następstwem zdyskredytowania dwóch ówczesnych ustrojów gospodar-czych, tj. gospodarki liberalnej¹⁴⁴ oraz gospodarki centralnie planowanej, a także programów polityki gospodarczej proponowanych przez neoklasyków oraz ekonomię keynesowską¹⁴⁵.

W doktrynie ordoliberalnej nawiązano do niemieckiego historyzmu - nurtu postulują-cego holistyczne analizy gospodarcze, w których to uwzględnia się konkretne uwarunkowania polityczne, historyczne i społeczne, jak i podkreśla się szczególną rolę państwa i odrzuca kon-cepcje o samoregulującym się mechanizmie rynkowym¹⁴⁶. Środowisko ordoliberałów opowia-dało się za rozwijaniem innej formy polityki gospodarczej - tzw. „trzeciej drogi”, stanowiącej kompromisowe rozwiązanie pomiędzy niczym nieograniczaną wolnością gospodarczą a barie-rami wynikającymi z centralnego administrowania¹⁴⁷. Przewodnią ideą było stworzenie kon-cepcji polityki zapewniającej gospodarce ład i równowagę. Na gruncie doktryny ordoliberalnej został zainicjowany nowy ustrój, którego filarem stała się społeczna gospodarka rynkowa¹⁴⁸ (Soziale Marktwirtschaft)¹⁴⁹. Ordoliberałowie podkreślali decydującą rolę silnych organów rzą-dowych w kształtowaniu instytucjonalnych, ramowych warunków przebiegu rynkowego

142 A. Francik, A. Pocztowski, Wybrane problemy…, op. cit., s. 18.

143 M. Bochenek, Historia rozwoju ekonomii. Tom 5. Od keynesizmu do…, op. cit., s. 120.

144 K. Kohutek, Praktyki wykluczające przedsiębiorstw dominujących. Prawidłowość i stosowalność reguł prawa konkurencji, Wolters Kluwer, Warszawa 2012, s. 58.

145 W. Jarmołowicz, K. Szarzec, Liberalizm a interwencjonizm..., op. cit., s. 307.

146 M. Dahl, Niemiecki model społecznej gospodarki rynkowej jako wzór dla polskich przemian systemowych po 1989 roku, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2015, s. 46.

147 C. Ahlborn, C. Grave, Walter Eucken and Ordoliberalism. An Introduction from a Consumer Welfare Pre-spective, Competition Policy International, Vol. 2, No. 2/2006, s. 198; D. Janiszewska, Ordoliberalne koncepcje naprawy kapitalizmu po Wielkim Kryzysie lat 1929-1933, Ekonomista, nr 6/2012, s. 755.

148 Pojęcie „społeczna gospodarka rynkowa” wprowadził Alfred Müller-Armack w 1946 roku. W latach 1948-1966 pod przewodnictwem Ludwiga Erharda polityka społecznej gospodarki rynkowej zintensyfikowała procesy rozwoju gospodarki Republiki Federalnej Niemiec, których rezultaty określane są w literaturze mianem „cudu gospodarczego”.

149 K. Kohutek, Praktyki wykluczające…, op. cit., s. 58; J. Kaliński, Historia gospodarcza…, op. cit., s. 245-246, 280.

47

procesu gospodarowania¹⁵⁰. Silne, bezstronne i postępowe państwo nie powinno ograniczać się wyłącznie do funkcji „nocnego stróża”¹⁵¹. Zadaniem państwa jest przede wszystkim korygo-wanie, dostosowywanie i inicjowanie współzawodnictwa w zakresie ładu ekonomicznego ba-zującego na wolnej konkurencji i zabezpieczeniu socjalnym¹⁵². W centrum życia gospodar-czego ekonomia ordoliberalna usytuowała godność człowieka. Tak więc model gospodarczy ma zagwarantować względnie stabilny i zrównoważony ład gospodarczy, polityczny, społeczny i moralny^153,154.

Ekonomia ordoliberalna wypracowała model funkcjonowania rynku pracy wraz z reko-mendacjami dla polityki państwa na tym rynku. Klasycy ordoliberalizmu doskonale pojmowali specyfikę rynku pracy względem rynków pozostałych czynników produkcji oraz dóbr. W. Eu-cken konstatował, że „praca nie jest towarem”, jednak nie przyłączał się do ówczesnej antyka-pitalistycznej krytyki tegoż rynku postrzegającej człowieka jako przedmiot obrotu rynkowego, bowiem - jak uzasadniał - alokacja pracowników może następować wyłącznie za pośrednic-twem rynków pracy. Stąd też za priorytetową kwestię przyjął nadanie temu rynkowi formy godnej człowieka. Realizacji tego celu miały posłużyć sugestie zawarte w tzw. konstytucji rynku pracy¹⁵⁵:

− człowiek sprzedaje nie siebie lecz pracę, która powinna podlegać szczególnej ochro-nie ze względu na ścisły związek z osobą wykonawcy pracy;

− ochronie przed wyzyskiem i nadużyciami sprzyja równowaga pomiędzy partnerami oraz przeciwdziałanie kumulacji władzy;

− troskę o sprawiedliwość i bezpieczeństwo należy traktować jako przedmiot specjal-nej polityki ładu gospodarczego, a nie pozostawiać przypadkowi, czy dobrej woli;

− w celu ochrony i poprawy sytuacji pracowników - oprócz środków państwowych - istotne znaczenie mają związki zawodowe. Jednak w zależności od tego czy stano-wią one siłę dominującą, czy też siłę równoważącą pozycje przedsiębiorców - ich

150 E. Mączyńska, P. Pysz, Liberalizm, neoliberalizm i ordoliberalizm, Ekonomista, nr 3/2014, s. 227.

151 Autorem określenia funkcji „nocnego stróża” był twórca niemieckiej socjaldemokracji Ferdinand Lassalle.

P.Schwacke, G. Schmidt, Staatsrecht, Kohlhammer Verlag, Stuttgart 2007, s. 121.

152 M. Dahl, Ordoliberalizm jako recepta na reformę kapitalizmu, Myśl Ekonomiczna i Polityczna, nr 2(49)/2015, s. 65; U. Zagóra-Jonszta, Społeczna gospodarka rynkowa a polska transformacja, w: D. Kopycińska (red.), Funkcjonowanie gospodarki polskiej po 20 latach transformacji, Katedra Mikroekonomii Uniwersytetu Szczeciń-skiego, Szczecin 2009, s. 80.

153 Podstawą doktryny ordoliberalnej są idee ordo. Termin ordo (z łac.) nawiązuje do średniowiecznej chrześci-jańskiej koncepcji harmonijnego stanu cywilizowanego społeczeństwa, aspirującego do życia zgodnie z prawami natury. Stąd starania stworzenia filozofii liberalizmu „uporządkowanego”, opartego na kategoriach etycznych itradycyjnych.

154 W. Eucken, Podstawy polityki gospodarczej, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2005, s. 297.

155 M. Moszyński, Niemiecki model Społecznej Gospodarki Rynkowej - perspektywa rynku pracy, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2016, s. 32-33.

48

strategia może wyzwalać skrajnie rozbieżne skutki. Nadmierna presja na zatrudnie-nie może skutkować przerostem zatrudzatrudnie-nienia, natomiast zbyt wielki nacisk na płace wywoła bezrobocie. Silne związki zawodowe mogą eliminować słabsze zrzeszenia, czego konsekwencją będzie pogorszenie sytuacji ich członków na rynku pracy.

Walter Eucken podkreślał, że na rynku pracy istnieje szereg dylematów społecznych oraz w kwestii zatrudnienia i pozycji pracobiorców, których nie jest w stanie w pełni rozwiązać mechanizm konkurencji. Co więcej, próba ich wyjaśnienia w oparciu tylko o rynek pracy - ze względu na jego kluczowe znaczenie dla sfery realnej gospodarki i zagadnień społecznych - byłaby fragmentaryczna, a przez to niewystarczająca. Stąd rynek pracy należy rozpatrywać w kontekście całego ładu gospodarczego¹⁵⁶.

Orodoliberałowie, którzy zwracali szczególną uwagę na element socjalny w nowej kon-cepcji ustrojowej - co zresztą znalazło potwierdzenie w niemieckiej polityce społeczno-gospo-darczej - postulowali politykę zmierzającą do uzyskania pełnego zatrudnienia¹⁵⁷. Osiągnięcie możliwie wysokiego poziomu zatrudnienia miało zabezpieczyć pracowników przed skutkami dekoniunktury, uwolnić słabsze jednostki od bezrobocia i związanej z tym dochodowej oraz społecznej degradacji¹⁵⁸. Opowiadali się za pełną swobodą zawierania umów w ramach reguł i norm rywalizacji przestrzeganych przez wszystkich uczestników rynku oraz za stałością poli-tyki gospodarczej. Przewidywalna polityka zmniejsza niepewność towarzyszącą działalności gospodarczej, pozwala na swobodne planowanie i podejmowanie decyzji, zaś częste jej zmiany zmniejszają skłonność do inwestowania, co z kolei wywiera niekorzystny wpływ na produkcję i zatrudnienie. To właśnie niedoinwestowanie jest istotną przyczyną niepełnego zatrudnienia.

Zdaniem przedstawicieli ordoliberalizmu nadrzędnym celem państwa jest pobudzanie zatrud-nienia, zwiększanie liczby miejsc pracy, walka z bezrobociem strukturalnym przez wspieranie regionalnej mobilności zasobów pracy, a także zabezpieczenie i ochrona praw pracowników za pośrednictwem regulacji stosunku pracy pomiędzy pracodawcą a pracobiorcą oraz odpowied-nia polityka podatkowa¹⁵⁹.

W. Eucken, wychodząc z założenia, że wszelkie formy organizacji rynku pracy zmie-rzające w stronę monopolizacji mogą zakłócić funkcjonowanie systemu rynkowego, podkreślał konieczność stworzenia na rynku pracy sytuacji jak najbardziej odpowiadającej warunkom

156 Ibidem, s. 36.

157 Pełne zatrudnienie - według A. Rüstowa - odpowiada stopie bezrobocia na poziomie około 5%.

158 U. Zagóra-Jonszta, Społeczna gospodarka…, op. cit., w: D. Kopycińska (red.), Funkcjonowanie gospo-darki…, op. cit., s. 81; P. Pysz, Społeczna gospodarka rynkowa. Ordoliberalna koncepcja polityki gospodarczej, PWN, Warszawa 2008, s. 155.

159 W. Eucken, Podstawy polityki…, op. cit., s. 326-329.

49

wolnej (efektywnej) konkurencji, z zachowaniem równowagi sił strony podażowej i popyto-wej¹⁶⁰.

Eucken przestrzegał przed możliwością wystąpienia anormalnych reakcji po stronie po-daży na rynku pracy, kiedy to podaż pracy rośnie pomimo spadku wielkości płacy realnej. Ob-niżanie poziomu płac zmniejsza zasoby majątkowe gospodarstw domowych, przez to kolejni członkowie rodziny zmuszeni są podjąć pracę zarobkową. Zatem zjawisko to umocni tendencję do spadku płac i pogłębi podległe położenie pracowników względem pracodawców. W takim przypadku państwo powinno przeciwstawić się prywatnym lub publicznym grupom dominują-cym poprzez kreowanie na rynkach pracy warunków odpowiadających wolnej konkurencji oraz uniemożliwiających wywieranie nacisku na obniżanie poziomu płac. W związku z tym, W. Eu-cken wskazywał na konieczność ochrony pracowników, ograniczanie czasu pracy dorosłych oraz zakaz pracy nieletnich¹⁶¹. Gdyby jednak te regulacje nie przyniosły oczekiwanych rezul-tatów, to - pomimo, iż środowisko ordoliberałów było przeciwne ustalanej odgórnie wysokości płacy minimalnej¹⁶² - Eucken wyjątkowo zalecał jej wprowadzenie¹⁶³.

Ekonomiści ordoliberalni uważali bezrobocie - zwłaszcza masowe - za poważny pro-blem nie tylko ekonomiczny, ale także społeczny i polityczny. Nie jest ono zjawiskiem wystę-pującym samym w sobie, lecz oznaką niesprawności systemu gospodarczego. Według Euckena istnieje wiele przyczyn tego zjawiska, m.in.: niedopasowania strukturalne o charakterze regio-nalnym, rozwój technologii, źle funkcjonujący system płac i cen, nadmierna ekspansja mone-tarna oraz częściowy monopol związków zawodowych. Ordoliebrałowie sprzeciwiali się uzna-waniu walki z bezrobociem za nadrzędny cel polityki gospodarczej¹⁶⁴. Racjonalna polityka przeciw bezrobociu - jak stwierdził W. Röpke i L. Erhard - powinna polegać na tworzeniu warunków do podjęcia pracy i dostosowywaniu osobistych możliwości obywateli do potrzeb rynku pracy. Osoby zdolne do pracy nie powinny w sposób trwały korzystać ze środków pu-blicznych jako stałego źródła utrzymania. Pomoc socjalna może osłabić bodźce do poszukiwa-nia i podjęcia zatrudnieposzukiwa-nia. Uzyskiwanie świadczeń socjalnych w sytuacjach uniemożliwiają-cych podjęcie pracy ma swoje uzasadnienie jedynie w przypadku zdarzeń losowych¹⁶⁵.

Zarówno W. Röpke, jak i W. Eucken podkreślali, że pracownicy powinni zaakceptować

160 M. Moszyński, Niemiecki model…, op. cit., s. 38-39 i 55; M. Bochenek, Historia rozwoju ekonomii. Tom 5.

Od keynesizmu do…, op. cit., s. 121-122 i 196-197.

161 W. Eucken, Podstawy polityki…, op. cit., s. 343-344.

162 T. Böhm, U. van Suntum, J. Oelgemöller, C. Illgmann, Walter Eucken’s Principles of Economic Policy Today, CAWM Discussion Paper, No. 49/2011.

163 W. Eucken, Podstawy polityki…, op. cit., s. 344.

164 W. Eucken, Podstawy polityki…, op. cit., s. 87-88.

165 M. Bochenek, Historia rozwoju ekonomii. Tom 5. Od keynesizmu do…, op. cit., s. 121-122; M. Moszyński, Niemiecki model…, op. cit., s. 48.

50

występującą na rynkach pracy zmienność płac, podobnie jak akceptują zmiany cen towarów i usług, ponieważ tego typu wahania odzwierciedlają stan koniunktury gospodarczej¹⁶⁶. Nie-zbędną cechą sprawnie funkcjonującego rynku pracy jest pewien stopień elastyczności płac, którą na ogół łatwiej osiągnąć „w górę”, natomiast „w dół” coraz trudniej. Zadaniem Röpkego jest ona podstawowym warunkiem funkcjonowania gospodarki rynkowej. W uzasadnieniu wy-mieniał, że bez minimum elastyczności nie ma elastyczności kosztów, bez elastyczności kosz-tów nie ma elastyczności cen, natomiast bez elastyczności cen nie jest możliwa konkurencyjna, zdolna do osiągania równowagi, odporna na kryzysy prawdziwa gospodarka rynkowa. Osią-gnięcie zdolności do elastyczności płac „w dół” możliwe jest za pomocą obniżki poziomu płac nominalnych, pracy w niepełnym wymiarze bądź przejściowego bezrobocia pod warunkiem, że zostanie zapewniony pracownikowi co najmniej częściowy, stabilny jego byt. Musi on po-siadać zabezpieczenie materialne, pozwalające przetrwać okres pozostawania bez pracy¹⁶⁷ oraz odpowiednie kwalifikacje przydatne w znalezieniu zatrudnienia¹⁶⁸.

W. Röpke, który wskazywał na wielką heterogeniczność rynku pracy, opowiadał się za odpowiedzialną polityką płacową, opartą na powiązaniu wynagrodzeń z produktywnością, a także zależną od rachunku ekonomicznego na szczeblu przedsiębiorstwa. Przestrzegał przed pochopnym wiązaniem wzrostu płac z makroekonomicznymi statystykami, co wywołuje na-kręcanie spirali kosztowo-płacowej. Jednocześnie ordoliberałowie podkreślali, że wyższe do-chody i zasoby majątkowe pracowników służą interesom pracodawców. Zdaniem A. Rüstowa przedsiębiorcy w polityce płacowej powinni uwzględnić fakt, iż płaca dla pracodawcy nie jest jedynie elementem kosztów, lecz równocześnie stanowi siłę nabywczą tworzącą popyt na wła-sne produkty¹⁶⁹.

Myśliciele z kręgu ordoliberalnego opowiadali się za otwartym rynkiem pracy ze swo-bodnym prawem jednostki do wyboru miejsca zatrudnienia, godnego realizowania się i rozwoju zawodowego. Koncepcja otwartego rynku pracy miała być realizowana również w wymiarze międzynarodowym. L. Erhard przekonywał, by w integrującej się gospodarce europejskiej stworzyć warunki, które umożliwią podjęcie zatrudnienia pracownikom poza granicami

166 E. Kundera, Koncepcje społecznej gospodarki rynkowej, Acta Universitatis Wratislaviensis, Przegląd Prawa iAdministracji, CIII, No. 3695/2015, s. 85.

167 Klasycy ordoliberalizmu postulowali gromadzenie zasobów majątkowych przez społeczeństwo z uwagi na pro-blem asymetrii pomiędzy pracownikami a pracodawcami wynikającej z różnic w sile rynkowej. Dla przedsiębiorcy zatrudnienie konkretnego pracownika nie jest niezbędne, gdyż jego pracę może zastąpić inna osoba, natomiast dla pracobiorcy wykonywanie pracy zarobkowej stanowi warunek uzyskiwania systematycznego dochodu i zapew-nienia bytu. Jeśli pracownicy posiadają odpowiednie zabezpieczenie materialne, wówczas asymetria ta zanika.

168 W. Röpke, Civitas Humana. Grundfragen der Gesellschafts- und Wirtschaftsreform, Verlag Paul Haupt, Bern, Stuttgart 1979, s. 86, cyt. za: M. Moszyński, Niemiecki model…, op. cit., s. 40-41.

169 M. Moszyński, Niemiecki model…, op. cit., s. 41, 49.

51

swojego kraju¹⁷⁰. W przekonaniu W. Röpkego, dla kraju zgłaszającego popyt na zagraniczne zasoby pracy, zasadniczą kwestią jest poziom kwalifikacji imigrantów oraz strukturalne dopa-sowanie do wymogów gospodarki¹⁷¹.

Przedstawiciele doktryny ordoliberalnej zdawali sobie sprawę, że sfery zatrudnienia i rynku pracy nie można rozpatrywać wyłącznie w kontekście szerokich instytucjonalnych ram dla zjawisk w skali makroekonomicznej, ale także na poziomie ustroju przedsiębiorstwa. Zda-niem A. Müllera-Armacka, stworzenie odpowiedniego ustroju w zakładach pracy, w których należycie traktowani pracownicy będą mieć znaczący udział w procesie podejmowania decyzji dotyczących funkcjonowania przedsiębiorstwa, sprzyja powstawaniu harmonijnych relacji po-między pracodawcą, a pracownikami oraz więzi popo-między współpracownikami, które z kolei pomogą zniwelować napięcia i konflikty na różnych szczeblach zarządzania, przeciwdziałać kryzysom koniunkturalnym i bezrobociu, dostosować się do technicznych procesów produk-cyjnych¹⁷².

L. Erhard, który całą swoją działalność polityczną i intelektualną poświęcił realizacji wizji modelu socjalnej gospodarki rynkowej, traktował prawo do pracy jako podstawowe prawo ekonomiczne. Celem aktywności zawodowej jednostki nie pozostaje jedynie praca, lecz możliwy do osiągnięcia dzięki niej dobrobyt. Natomiast to, czy jednostka zaakceptuje propo-nowane na rynku warunki pracy i płacy, zależy wyłącznie od jej wolnego wyboru¹⁷³.