Praca nierejestrowana - zjawisko tzw. szarej strefy

Praca nierejestrowana, która jest aktywnością niezgodną z obowiązującymi przepisami prawa, od lat wzbudza kontrowersje i zmusza do szerokiej dyskusji. Zjawisko nielegalnego zatrudnie-nia występuje na rynkach pracy całego świata, zarówno w krajach rozwiniętych, jak i tych uboższych. Podmioty, które podejmują decyzje o rozpoczęciu działalności w szarej strefie kie-rują się korzyściami, stratami i ryzykiem wynikającym z łamania prawa. Zatem można stwier-dzić, że praca nierejestrowana jest zjawiskiem konkurencyjnym w stosunku do aktywności w strefie rejestrowanej. Szara strefa w literaturze jest określana również mianem pracy nieob-serwowalnej, nieoficjalnej, peryferyjnej, ukrytej, nieformalnej, niekontrolowanej, równoległej, tajemniczej²⁸⁶. Pojęcie szarej strefy po raz pierwszy wprowadził w 1971 roku brytyjski socjolog Keith Hart. Przez szarą strefę rozumie on pracowników, którzy trudzą się nieformalnym za-trudnieniem, z którego czerpią zarobki²⁸⁷. Inna definicja określa szarą strefę jako produkcję wytworzoną w gospodarce, która nie jest ujmowana w oficjalnych statystykach²⁸⁸.

Nierejestrowaną aktywność gospodarczą można podzielić na dwie kategorie²⁸⁹: – ucieczkę od obowiązku podatkowego;

– nierejestrowaną aktywność na rynku pracy.

Ucieczka od obowiązku zapłaty danin publicznych towarzyszy człowiekowi od po-czątku istnienia systemów podatkowych. Rosnące podatki stają się bardzo często istotnym czynnikiem warunkującym wzrost szarej strefy. Podatek jest odbierany jako swoiste uszczu-plenie ciężko wypracowanych dochodów. Ucieczka od płacenia podatków może przybierać wiele form i metod. Jedną z nich jest unikanie opodatkowania, które jest tożsame z podejmo-waniem działań zgodnych z prawem, w ramach których podatnik wykorzystuje dostępne środki

286 A. Szulc, Przyczyny i skutki zatrudnienia nierejestrowanego w Polsce, CeDeWu, Warszawa 2013, s. 5 i 9.

287 S. Bernabe, Informal Employment in Countries in Transition: A conceptual framework, Centre of Analysis Social Exlusion, London School of Economics, Londyn 2002, s. 14.

288 V. Tanzi, Underground Economy and Tax Evasion in the United States: Estimates and Implications, w:V.Tanzi (red.), The underground Economy in the United States and Abroad, Lexington Books, Lanhman 1982, s. 70-71.

289 P. H. Renooy, The informal economy. Meaning, measurement and social significance, Koninklijk, Nederlands Aardrijkskunding Genootschap, Amsterdam 1990, s. 27.

73

do obniżenia ciężaru podatkowego, który powstałoby bez ich zastosowania²⁹⁰. Drugą z nich jest uchylanie się od płacenia podatków (ang. tax evasion). Zagadnienie to jest stosowane, gdy mówi się o ucieczce przed płaceniem podatków w sposób niezgodny z prawem. Wówczas pod-mioty gospodarcze celowo i świadomie ukrywają faktyczny poziom swoich dochodów przed organami skarbowymi, aby zmniejszyć kwoty płaconego podatku. Podstawowe formy takich praktyk to²⁹¹:

– niezgłaszanie przez podatnika organom podatkowym swojej obecności lub działal-ności gospodarczej w kraju, w którym przebywa lub prowadzi działalność;

– ukrywanie źródeł przychodu, dochodów lub zysków podlegających opodatkowaniu, pomimo obowiązku ich zgłaszania;

– transakcje, które występują wówczas, gdy nie zostały zarejestrowane przez organy państwowe lub im ich nie zgłoszono;

– umniejszanie sumy dochodów, które podlegają opodatkowaniu.

Uczestnictwem w nierejestrowanej aktywności ekonomicznej jest również tak zwana praca na czarno. GUS wskazuje, że pracę nierejestrowaną należy rozumieć jako²⁹²:

– pracę najemną wykonywaną bez nawiązania stosunku pracy, czyli bez umowy o pracę, umowy zlecenia, umowy o dzieło lub jakiejkolwiek innej pisemnej umowy pomiędzy pracodawcą i pracownikiem, bez względu na sektor własności (również u osób fizycznych i w indywidualnych gospodarstwach rolnych); praca nie może być również wykonywana na podstawie powołania, mianowania lub wyboru; z ty-tułu wykonywania pracy nierejestrowanej pracownik nie uzyskuje ubezpieczenia społecznego, a więc uprawnień do korzystania ze świadczeń społecznych; okres wy-konywania tej pracy nie jest także zaliczany jako składkowy z punktu widzenia Za-kładu Ubezpieczeń Społecznych (ZUS) a pracodawca nie odprowadza na konto ZUS i Funduszu Pracy (FP) odpowiednich sum z tytułu wypłacanego wynagrodze-nia; od dochodów z pracy nierejestrowanej nie są płacone podatki osobiste;

− pracę na rachunek własny, jeśli z tytułu prowadzonej działalności gospodarczej nie są realizowane obowiązki finansowe wobec państwa (np. podatki).

290 T. Lipowski, Pojęcie unikania opodatkowania w stosunkach międzynarodowych, Glosa, nr 9/2002, s. 19;

R.Sowiński, Uchylanie się od opodatkowania. Przyczyny, skutki i sposoby zapobiegania zjawisku, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 2009, s. 15-17.

291 S. Cichocki, Zatrudnienie nierejestrowane jako zjawisko społeczno-ekonomiczne, w: E. Kryńska, M. Bed-narski, K. Patera, M. Walewski, Przyczyny pracy nierejestrowanej w Polsce, Ministerstwo Pracy i Polityki Spo-łecznej, Warszawa 2008, s. 20; H. Litwińczuk, Obejście prawa podatkowego w świetle doświadczeń międzyna-rodowych, Przegląd Podatkowy, nr 9/1999, s. 3; B. Tran-Nam, Tax Compliance Research: An Economic Per-spective, New Zealand Journal of Taxation Law and Policy, Vol. 12/2003, s. 455.

292 Zasady metodyczne statystyki rynku…, op. cit., s. 27.

74

Z kolei wedługustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy nielegalne zatrudnienie lub nielegalna praca zarobkowa oznacza²⁹³:

− zatrudnienie przez pracodawcę osoby bez potwierdzenia na piśmie w wymaganym terminie rodzaju zawartej umowy i jej warunków;

− niezgłoszenie osoby zatrudnionej lub wykonującej inną pracę zarobkową do ubez-pieczenia społecznego;

− podjęcie przez bezrobotnego zatrudnienia, innej pracy zarobkowej lub działalności bez powiadomienia o tym właściwego powiatowego urzędu pracy;

− powierzenie wykonywania pracy cudzoziemcowi nieposiadającemu zezwolenia na pracę w przypadkach, gdy jest ono wymagane lub powierzenie wykonywania pracy na innych warunkach lub na innym stanowisku niż określone w zezwoleniu na pracę.

Na podstawie przytoczonych definicji można wyróżnić pięć głównych form pracy nie-rejestrowanej (tabela 1.3.). Ich podział uwzględnia charakter zatrudnienia, tj. na mocy stosunku pracy lub na własny rachunek oraz stopień formalizacji umowy pomiędzy pracodawcą i pra-cownikiem.

Tabela 1.3. Podstawowe typy zatrudnienia nierejestrowanego

Rodzaj

zatrudnienia Praca w pełni nierejestrowana Praca częściowo nierejestrowana Pracownicy

najemni

Bez umowy pisemnej (umowa ustna)

Umowa pisemna na kwotę niższą niż w rzeczywistości wypłacona Umowa pisemna, ale bez odprowadzania

skła-dek i podatków związanych z zatrudnieniem

Samozatrudnienie Brak rejestracji działalności Działalność zarejestrowana, ale część przychodów nie została zadeklarowana

organom podatkowym

Źródło:S. Cichocki, Zatrudnienie nierejestrowane…, op. cit., w: E. Kryńska, M. Bednarski, K. Patera, M. Wa-lewski, Przyczyny pracy…, op. cit., s. 21.

Decyzja o podjęciu pracy formalnej, bądź w szarej strefie, jest efektem działania wielu czynników zewnętrznych (m.in. wysokość obciążeń podatkowych i parapodatkowych, restryk-cyjność prawa, rozmiary pomocy socjalnej, sytuacja na rynku pracy) oraz indywidualnych pre-ferencji osób (np. doświadczenie, zasady moralne i przekonania)²⁹⁴.

293 Art. 2 pkt 13 ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy z dnia 20 kwietnia 2004 r., Dz.U. 2004 nr 99 poz. 1001.

294 F. Schneider, D. H. Enste, Increasing Shadow Economies All Over the World - Fiction or Reality? Survey of the Gold Evidence of their Size and of their Impact from 1970 to 1995, IZA Discussion Paper Series, Vol. 26/1998, s. 52-53; V. Braithwaite, Dancing with Tax Authorities: Motivational Postures and non-compliant actions, w:V.Braithwaite (red.), Taxing Democracy – Understanding Tax Avoidance and Evasion, Ashgate Publishing, Burlington 2003, s. 16-17, 22; A. Gomułowicz, Moralność podatkowa – uwarunkowania i zasadnicze dylematy, w: A. Gomułowicz, J. Małecki (red.), Ex iniuria non oritur ius: Księga ku czci profesora Wojciecha Łączkow-skiego, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 2003, s. 373; A. Goł-dyn, Przyczyny ucieczki przed podatkiem, Monitor Podatkowy, nr 6/1996, s. 169-173; R. Witczak, Przyczyny

75

Rozpatrując termin pracy nierejestrowanej z punktu widzenia polityki fiskalnej, należy zwrócić uwagę na fakt, że uchylanie się od obowiązku podatkowego przyczynia się do zmniej-szenia wpływów budżetowych państwa lub jednostek samorządu terytorialnego (JST)²⁹⁵. Podsumowanie

Przeprowadzone w ramach niniejszego rozdziału studia literaturowe pozwoliły na wyprowa-dzenie podstawowych ustaleń dotyczących funkcjonowania rynku pracy. Mając na uwadze liczne i różnorodne definicje tego rynku, należy przyjąć, że jest to miejsce zorganizowane in-stytucjonalnie, gdzie podaż pracy spotyka się z popytem na nią. Rynek pracy słusznie można określić, jako rynek dynamiczny, złożony i niejednorodny, na którym nieustannie przebiega proces wzajemnego poszukiwania i dopasowania pomiędzy poszczególnymi, heterogenicz-nymi jego uczestnikami. Normatywną podstawę tej swoistej instytucji życia społecznego, tj. stałego, regularnego i nawykowego współdziałania ludzi (pracowników i pracodawców) sta-nowi kupno i sprzedaż specyficznego dobra rynkowego, jakim jest ludzka praca.

Rynek pracy odróżnia się od funkcjonujących w gospodarce klasycznych rynków (ry-nek kapitałowy, ry(ry-nek ziemi i ry(ry-nek pieniężny) specyfiką, która sprowadza się do człowieka (wymiar społeczny), jego pracy, czyli aktywności zawodowej (wymiar ekonomiczny) oraz przestrzeni – terytorium, na którym zachodzą prawidłowości rynkowe (wymiar organizacyjny).

Jednakże w wymiarach tych dokonują się relacje zgodne z prawami rządzącymi rynkiem, a więc popytem i podażą. Ceną pracy, która ustala się w wyniku konfrontacji podaży i popytu na pracę jest płaca. Ustalanie wynagrodzeń za czas poświęcony na jej wykonanie ma znaczenie nie tylko dla kosztów działalności pracodawców, ale także dla poziomu życia pracowników i ich rodzin.

Koncepcje opisujące mechanizmy i zasady funkcjonowania rynku pracy stanowią próby uogólnienia obserwacji rzeczywistości gospodarczej i stają się teoretycznym uzasadnieniem dla prowadzenia określonej polityki zatrudnienia, realizowanej przy pomocy różnorodnych instru-mentów ekonomicznych i prawnych.

Zatrudnienie jest jedną z podstawowych kategorii ekonomicznych, której wahania od-działują na funkcjonowanie całej gospodarki. Cechą współczesnej gospodarki jest stosowanie elastycznych form zatrudnienia i organizacji pracy. Niepracownicze modele zatrudnienia za-czynają odgrywać coraz większą rolę w funkcjonowaniu przedsiębiorstw, które dążąc do

ucieczek przed podatkami – wybrane zagadnienia, w: I. D. Czechowska (red.), Etyka w relacjach instytucji finan-sowych z gospodarstwami domowymi, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2016, s. 310-311, 316-317.

295 J. Głuchowski, Polskie prawo podatkowe, LexisNexis, Warszawa 2002, s. 93.

76

realizacji celów ekonomicznych upatrują w nich możliwości obniżenia kosztów pracy, dosto-sowania stanu zatrudnienia do bieżących potrzeb oraz zwiększenia efektywności pracy. Stoso-wanie elastycznych form zatrudnienia stanowi także narzędzie do walki z bezrobociem. Ich skuteczność należy oceniać ambiwalentnie. Z jednej strony umożliwiają znalezienie się na rynku pracy i uzyskiwanie dochodu, z drugiej zaś są to najczęściej miejsca pracy niestabilne, wykazujące się dużą podatnością na zmiany cyklu koniunkturalnego.

Bezrobocie należy postrzegać jako złożone zjawisko społeczne i ekonomiczne posiada-jące wiele czynników podażowych, popytowych oraz instytucjonalnych. Determinanty te mają tendencję do współwystępowania.

Konkurencyjne zjawisko w stosunku do aktywności na formalnym rynku pracy, jakim jest praca nierejestrowana, jest efektem działania wielu czynników zewnętrznych (m.in. obcią-żeń podatkowych i parapodatkowych, restrykcyjności prawa, rozmiaru pomocy socjalnej, sy-tuacji na rynku pracy), a także indywidualnych preferencji osób. Poważny problem stanowi kwestia działań wobec funkcjonujących na nieformalnym rynku pracy z przymusu, dla których brakuje miejsca poza nim z powodu deficytów, czyniących tych pracowników lub przedsię-biorstwa nieakceptowalnymi na oficjalnym rynku.

77

Rozdział II.