Samozatrudnienie i przedsiębiorczość w Polsce

Tendencja do zwiększania elastyczności zatrudnienia stanowi odpowiedź na coraz dynamicz-niej zachodzące zmiany na polskim rynku pracy i musi być częścią ujęcia systemowego, gdyż działania deregulacyjne są bardzo zdywersyfikowane i obejmują różne płaszczyzny tego rynku.

Samozatrudnienie wpisuje się w ten trend, gdyż jego upowszechnianie jest często traktowane jako próba rozwiązania problemu bezrobocia dla osób, które w ten sposób wracają do czynnej aktywności zawodowej. Zmiana formy zatrudnienia z wszelkiego rodzaju umów na podjęcie pracy na własny rachunek pozwala uniknąć utraty pracy, a co za tym idzie popadnięcia w bez-robocie. Ponadto przedsiębiorcy nie muszą ponosić wysokich kosztów pracy w związku z sa-mozatrudnieniem⁴³⁸.

Z danych tabeli 3.10. wynika, że w niemalże każdym kolejnym roku wzrastała liczba osób wykonujących pracę na własny rachunek. Pewnym wyjątkiem były lata 2008-2009, kiedy to liczba osób samozatrudnionych spadła o około 150 tys. Spadek ten był spowodowany słabszą koniunkturą gospodarczą w związku globalnym kryzysem. Liczba samozatrudnionych w 2016 roku wyniosła 4,04 mln osób, czyli 19,89% więcej niż w roku bazowym.

437 W. Kwiatkowska, Zmiany strukturalne…, op. cit., s. 159.

438 B. Puzio-Wacławik, Samozatrudnienie…, op. cit., s. 197.

159

Tabela 3.10. Pracujący w Polsce ze względu na status zatrudnienia (z uwzględnieniem osób pracujących na własny rachunek)

Rok

Osoby wykonujące pracę na własny rachunek: Udział samoza-trudnionych w

Źródło: opracowanie własne na podstawie Pracujący w gospodarce narodowej za lata 2004-2016.

Na wykresie 3.3. przedstawiono graficznie strukturę pracujących w Polsce ze względu na status zatrudnienia w 2016 roku. Zatrudnieni z tytułu stosunku pracy stanowili 78,73% ogółu pracujących w gospodarce narodowej. Przez cały okres badawczy liczba samozatrudnionych w sektorze rolniczym była wyższa niż w sektorze szeroko rozumianych usług i przemysłu.

Przewaga ta wynosiła mniej-więcej 0,50 mln. Odsetek osób pracujących na własny rachunek w sektorze rolniczym wynosił 11,93%, a w sektorze usług i przemysłu 9,34%.

Wykres 3.3. Struktura pracujących w Polsce w 2016 roku ze względu na status zatrudnie-nia (z uwzględnieniem pracujących na własny rachunek)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych tabeli 3.10.

14 964,41

Osoby pracujące na własny rachunek w sektorze rolniczym (w tys.) Osoby pracujące na własny rachunek poza sektorem rolniczym (w tys.)

160

Samozatrudnienie jest zarówno szansą i wyzwaniem, a dla niektórych nawet koniecz-nością w celu poprawy dotychczasowej sytuacji zawodowej. Jest ono także swoistym przeja-wem przedsiębiorczości, która w ostatnich latach nabierała w Polsce coraz większego znacze-nia⁴³⁹. Praca na własny rachunek nie jest w Polsce rzadko wybieraną formą zatrudnienia, gdyż ten rodzaj świadczenia pracy dotyczy ponad 20% wszystkich pracujących. Stanowi zatem opła-calną i coraz częściej wybieraną alternatywę dla innych form zatrudnienia⁴⁴⁰.

3.3. Analiza poziomu, struktury i dynamiki bezrobocia w Polsce w latach 2004-2016 3.3.1. Rozmiary bezrobocia w Polsce i jej regionach

Bezrobocie jako przejaw niepełnego wykorzystania zasobów pracy jest przedmiotem badań za-równo w wielkościach absolutnych, określających liczbę osób bezrobotnych, jak i relatywnych (procentowych)⁴⁴¹. Taką miarą relatywną jest zwłaszcza stopa bezrobocia, wyrażająca stosunek liczby bezrobotnych do zasobów siły roboczej⁴⁴². Dla badanego rynku pracy i jego uczestników korzystny jest przy tym wysoki wskaźnik zatrudnienia. Należy tu jednak także skonstatować, że biorąc pod uwagę zmiany zachodzące w liczbie ludności, wzrost wskaźnika zatrudnienia nie zawsze przejawia się malejącą liczbą osób wśród tych, które poszukują pracy, a z kolei spadek zasobu bezrobocia niekoniecznie musi implikować wzrost stopy zatrudnienia. W latach 2004-2016 poziom bezrobocia podlegał zauważalnym zmianom, które zostały zaprezentowane w ta-beli 3.11. I tak, z danych w niej zawartych wynika, że poziom bezrobocia początkowo malał, aż do 2008 roku. Średnioroczne tempo spadku liczby bezrobotnych w latach 2004-2008 wyno-siło 16,07%, czyli o około 381,45 tys. osób. W 2009 roku zaobserwować można było duży wzrost (o 418,90 tys.) liczby osób pozostających bez pracy. W kolejnych okresach, aż do 2013 roku, można zaobserwować systematyczny, lecz relatywnie niewielki wzrost liczby bez-robotnych do 2,16 mln. Rok 2014 przyniósł ponowny spadek natężenia bezrobocia. W latach 2014-2016 bezrobocie malało średnio o 14,79% (czyli o 274,23 tys.) z roku na rok. Bezrobocie w Polsce spadło w 2016 roku o 44,51% w stosunku do bazowego roku badawczego (2004).

439 B. Lasocki, M. Skrzek-Lubasińska, Samozatrudnienie w Polsce — problemy definicyjne, dostępność danych i ich interpretacja, Wiadomości Statystyczne, nr 7(662)/2016, s. 13-14.

440 B. R. Buchelt, U. Pauli, A. Pocztowski, Samozatrudnienie jako forma aktywności zawodowej sprzyjająca ograniczaniu bezrobocia wśród osób młodych w Polsce, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Oeconomica, nr323(4)/2016, s. 50.

441 A. Skórska, Rynek pracy…, op. cit., s. 73-74.

442 W. Jarmołowicz, M. Knapińska, Polityka zatrudnienia a polityka rynku pracy – aspekty teoretyczne i reali-zacyjne, w: W. Jarmołowicz (red.), Przemiany…, op. cit., s. 85.

161

Tabela 3.11. Liczba bezrobotnych oraz stopy bezrobocia w Polsce

Rok

Źródło: opracowanie własne na podstawie Roczników Statystycznych Rzeczypospolitej Polskiej za lata 2004-2016.

Analogiczne zmiany (ich siłę i kierunek) w Polsce można było zaobserwować także w kształtowaniu się stopy bezrobocia. W celu jak najdokładniejszego zaprezentowania danych dotyczących stóp bezrobocia postanowiono dokonać analizy w oparciu o wartości roczne stóp bezrobocia według Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL) i stopy bezrobocia rejestrowanego. Wykres 3.4. pozwala zwrócić uwagę na fakt, że wartości obu miar stóp bezro-bocia, pomimo odmiennej definicji i klasyfikowania osób bezrobotnych, były zbliżone. Średnia wartość stopy bezrobocia rejestrowanego w całym badanym okresie (2004-2016) była równa 12,71%, natomiast stopa bezrobocia według BAEL w analogicznym czasie była niższa o 2,11 p. proc. Najwyższą stopę bezrobocia rejestrowanego odnotowano w 2004 roku, kiedy to wyno-siła ona 19,00% (bezrobotnych było wtedy 3 mln. osób). Z kolei najniższą stopę bezrobocia zarejestrowano w 2016, która była równa 8,20% i bezrobotnych było wówczas 1,33 mln. osób.

Współczynnik korelacji pomiędzy stopami bezrobocia rejestrowanego według BAEL w anali-zowanym okresie wynosił 96,82%. Wysoka wartość wskaźnika korelacji świadczy o dużej współzmienności obu miar bezrobocia. Zatem wnioski płynące z analiz na podstawie danych dotyczących bezrobocia rejestrowanego nie powinny odbiegać od tych, które są wyprowadzane na podstawie BAEL. Stąd w dalszej części analizy wszelkiego rodzaju dane dotyczące bezro-bocia będą dokonywane w oparciu o bezrobocie rejestrowane.

162

Wykres 3.4. Średnioroczne stopy bezrobocia rejestrowanego i według BAEL w Polsce

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych tabeli 3.11.

Skalę bezrobocia należy oceniać nie tylko w ujęciu całej gospodarki krajowej, ale należy uwzględnić również specyfikę regionalnych rynków pracy, gdyż to właśnie miejsce zamiesz-kania jest cechą, która poważnie różnicuje bezrobotnych. Ze względu na uwarunkowania histo-ryczne, położenie geograficzne, poziom urbanizacji i rozwoju technologicznego oraz strukturę zasobów pracy i gospodarki, poszczególne regiony Polski charakteryzują się odmienną sytuacją na rynkach pracy. Województwa w Polsce odróżniają się pomiędzy sobą nie tylko poziomem rozwoju, ale także potencjałem demograficznym, społecznym oraz ekonomicznym. To z kolei może przekładać się na poziom i warunki życia ich mieszkańców⁴⁴³. Jednymi z kluczowych mierników sytuacji na regionalnych rynkach pracy, obok poziomu i wskaźnika zatrudnienia, są wielkość i stopa bezrobocia. Zróżnicowanie poziomu bezrobocia w poszczególnych regionach (województwach) zobrazowano w oparciu o dane tabeli 3.12. Kierunki oraz siły zmian liczby bezrobotnych we wszystkich województwach przez cały analizowany okres były identyczne do tych, które opisano dla całej gospodarki narodowej. Liczba bezrobotnych we wszystkich regio-nach malała do 2008 roku, następnie rosła do roku 2013. W województwie dolnośląskim w 2013 roku nastąpił spadek liczby bezrobotnych o 3,81 tys. osób, z kolei województwa: lubu-skie, opollubu-skie, zachodniopomorskie i pomorskie wyróżniały się spadkami w granicach jednego tysiąca. Od 2014 do 2016 roku spadki zasobu bezrobocia były już odnotowywane we

443 M. Cicha-Nazarczuk, J. M. Nazarczuk, Poziom bezrobocia w województwach Polski Zachodniej – dekom-pozycja zmian stóp bezrobocia w latach 2005–2013, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Ekono-miczne Problemy Usług, nr 114/2014, s. 45.

2 999,60 2 773,00 2 309,40 1 746,60 1 473,80 1 892,70 1 954,70 1 982,70 2 136,80 2 157,90 1 825,20 1 563,30 1 335,20

0 500 1000 1500 2000 2500 3000

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 0

2 4 6 8 10 12 14 16 18 20

Liczba bezrobotnych (w tys.)

Rok

Stopa bezrobocia (w %)

Liczba bezrobotnych Stopa bezrobocia rejestrowanego Stopa bezrobocia BAEL

163

wszystkich regionach i wynosiły średnio od 10,63% w województwie lubelskim do 18,73%

w Wielkopolsce.

Tabela 3.12. Zróżnicowanie poziomu bezrobocia w województwach

Rok

Poziom bezrobocia (w tys.) w województwie:

dolnośląskim kujawsko-pomorskim lubelskim lubuskim łódzkim małopolskim mazowieckim opolskim podkarpackim podlaskim pomorskim śląskim świętokrzyskim warmińsko-mazurskim wielkopolskim zachodniopomorskim

2004 257,13 199,57 164,75 99,39 218,28 193,58 352,95 74,55 170,29 76,13 179,66 309,70 126,32 162,36 232,25 182,69 2005 233,35 188,02 156,83 89,15 198,43 178,07 332,53 69,40 163,96 73,19 159,90 281,28 117,75 150,91 211,42 168,81 2006 185,42 160,06 141,76 72,82 160,70 145,26 285,61 60,06 145,25 61,77 125,95 229,82 99,41 127,57 169,09 138,87 2007 127,46 123,24 118,15 52,29 123,15 112,60 219,92 43,34 126,36 48,80 86,90 165,96 83,34 99,00 112,83 103,24 2008 113,89 110,26 101,56 46,31 99,19 97,81 178,03 35,70 115,57 45,82 67,77 122,75 77,72 87,42 91,44 82,52 2009 146,26 134,13 117,24 61,06 128,11 130,01 224,48 47,13 141,94 61,17 100,27 168,43 83,82 109,18 133,56 105,91 2010 150,28 139,40 119,71 59,23 131,62 142,22 238,34 48,78 142,26 63,76 104,69 181,20 82,14 105,94 135,17 109,96 2011 143,58 139,62 122,44 59,13 138,65 145,09 246,74 48,03 146,21 65,92 106,67 186,19 83,22 107,33 134,95 108,90 2012 157,37 148,84 131,13 60,61 151,04 161,16 271,93 51,78 153,81 68,71 114,64 205,46 86,71 113,22 147,90 112,52 2013 153,56 150,15 134,04 59,81 151,63 164,43 283,20 51,64 154,22 70,89 114,15 208,30 90,12 115,87 144,83 111,06 2014 121,56 127,11 116,87 47,12 126,16 139,03 249,78 42,36 137,93 60,39 96,75 175,68 75,43 98,14 116,41 94,47 2015 99,95 107,26 107,90 39,35 109,51 119,60 216,53 36,20 123,51 55,02 77,66 148,51 66,13 83,51 93,31 79,39 2016 85,98 98,52 95,60 32,37 91,04 96,53 188,91 32,42 107,57 48,36 64,13 119,98 57,13 73,08 77,70 65,84 Źródło: opracowanie własne na podstawie Roczników Statystycznych Rzeczypospolitej Polskiej za lata 2004-2016.

W tabeli 3.13. przedstawiono udział poszczególnych regionów w ogólnej liczbie osób bezrobotnych w Polsce. Analiza zaprezentowanych danych pozwala zwrócić uwagę na dużą stabilność struktury bezrobocia ze względu na podział na województwa. Największy odsetek osób pozostających bez pracy na koniec okresu badawczego zanotowano w województwach:

mazowieckim (188,91 tys., czyli 14,16% udziału w bezrobociu krajowym) i śląskim (119,98 tys., czyli 8,99% krajowego zasobu), a najmniejszy w lubuskim (32,37 tys., 2,40%) i opolskim (32,42 tys., 2,40%). Proporcje te wynikają jednak z wielkości rynków pracy i wielkości popu-lacji zamieszkującej dane województwa. Stąd też liczby te nie powinny służyć do porównań sytuacji na poszczególnych rynkach pracy. Bardziej precyzyjną ocenę umożliwia zestawienie stóp bezrobocia, czyli stosunku liczby osób bezrobotnych do liczby ludności aktywnej zawo-dowo w danych województwach.

164

Tabela 3.13. Struktura bezrobocia w województwach

Rok

Udział (w %) województw w całkowitym zasobie bezrobocia

dolnośląskie kujawsko-pomorskie lubelskie lubuskie łódzkie małopolskie mazowieckie opolskie podkarpackie podlaskie pomorskie śląskie świętokrzyskie warmińsko-mazurskie wielkopolskie zachodniopomorskie

2004 8,57 6,67 5,50 3,30 7,27 6,47 11,77 2,50 5,67 2,53 6,00 10,33 4,20 5,40 7,73 6,10 2005 8,40 6,78 5,66 3,21 7,14 6,42 12,01 2,49 5,91 2,63 5,77 10,13 4,26 5,45 7,61 6,09 2006 8,01 6,93 6,15 3,16 6,97 6,28 12,39 2,60 6,28 2,69 5,46 9,96 4,29 5,54 7,32 6,02 2007 7,27 7,04 6,75 2,98 7,04 6,47 12,59 2,46 7,21 2,80 4,98 9,50 4,75 5,67 6,47 5,90 2008 7,73 7,46 6,92 3,12 6,72 6,65 12,08 2,44 7,87 3,12 4,61 8,34 5,29 5,90 6,17 5,63 2009 7,71 7,08 6,18 3,22 6,76 6,87 11,83 2,48 7,50 3,22 5,28 8,87 4,44 5,76 7,08 5,60 2010 7,67 7,11 6,14 3,02 6,75 7,26 12,17 2,51 7,26 3,27 5,37 9,26 4,19 5,42 6,91 5,63 2011 7,26 7,06 6,15 2,98 7,01 7,31 12,46 2,42 7,36 3,33 5,40 9,38 4,19 5,40 6,81 5,50 2012 7,35 6,97 6,13 2,85 7,07 7,53 12,73 2,43 7,21 3,23 5,38 9,59 4,07 5,29 6,93 5,29 2013 7,14 6,95 6,21 2,78 7,04 7,60 13,11 2,41 7,14 3,29 5,28 9,64 4,17 5,38 6,72 5,14 2014 6,68 6,96 6,41 2,58 6,90 7,62 13,70 2,30 7,56 3,29 5,32 9,64 4,11 5,37 6,36 5,15 2015 6,40 6,85 6,91 2,50 7,04 7,68 13,88 2,30 7,93 3,52 4,99 9,53 4,22 5,37 5,95 5,05 2016 6,44 7,42 7,19 2,40 6,82 7,27 14,16 2,40 8,09 3,60 4,79 8,99 4,27 5,47 5,84 4,94 Źródło: opracowanie własne na podstawie Roczników Statystycznych Rzeczypospolitej Polskiej za lata 2004-2016.

Z kolei zróżnicowanie stóp bezrobocia w województwach przedstawiono w tabeli 3.14.

W grupie województw o najwyższym poziomie stóp bezrobocia niemalże w całym okresie ba-dawczym można wyodrębnić województwa: lubuskie, zachodniopomorskie, świętokrzyskie i warmińsko-mazurskie. Są to tzw. województwa „popegeerowskie”, które charakteryzują się relatywnie niskim poziomem rozwoju gospodarczego. W większości lat badanego okresu w grupie województw o najwyższym poziomie stóp bezrobocia znajdowało się województwo dolnośląskie, w którym to na początku transformacji ustrojowej zlikwidowano Państwowe Go-spodarstwa Rolne, co doprowadziło do pojawienia się wysokiego bezrobocia o charakterze strukturalnym⁴⁴⁴. Najniższym udziałem bezrobotnych wśród osób aktywnych zawodowo na początku okresu badawczego pochwalić się mogły województwa: mazowieckie (14,70%), ma-łopolskie (15,00%) i wielkopolskie (15,90%). W 2016 roku najwyższą stopę odnotowano w województwach: podkarpackim (11,50%), zachodniopomorskim (10,90%), podlaskim (10,30%) i lubelskim (10,30%). Najniższa stopa bezrobocia wystąpiła w województwach: wiel-kopolskim (4,90%), małopolskim (6,60%), śląskim (6,60%), mazowieckim (7,00%), pomor-skim (7,10%). Porównanie wartości stóp bezrobocia z początkowych lat analizy z latami koń-cowymi pozwala zauważyć, że stopy bezrobocia spadły w niektórych regionach ulegały zmniejszeniu podczas, gdy w innych pozostały na podobnym poziomie. Stopy bezrobocia

444 E. Kwiatkowski, T. Tokarski, Bezrobocie regionalne w Polsce w latach 1995-2005, Ekonomista, nr 4/2007, s. 440.

165

spadły w największej mierze w województwach: lubuskim, dolnośląskim i warmińsko-mazur-skim, odpowiednio o 17,00, 15,20 i 15,00 p. proc. Z kolei najmniejszy spadek stopy wystąpił w województwach: podlaskim (o 5,80 p. proc), lubelskim (o 7,50 p. proc.) i mazowieckim (7,70 p. proc.). Zdecydowanie najwyższa średnia stopa bezrobocia w całym badanym okresie wystą-piła w województwach: warmińsko-mazurskim (20,65%), a najniższa w Wielkopolsce (9,38%), która charakteryzuje się wysokim poziomem rozwoju gospodarczego oraz wysokim stopniem urbanizacji.

Tabela 3.14. Zróżnicowanie stóp bezrobocia rejestrowanego w województwach

Rok

Stopa bezrobocia (w %) w województwie:

dolnośląskim kujawsko-pomorskim lubelskim lubuskim łódzkim małopolskim mazowieckim opolskim podkarpackim podlaskim pomorskim śląskim świętokrzyskim warmińsko-mazurskim wielkopolskim zachodniopomorskim

2004 22,40 23,60 17,80 25,60 19,50 15,00 14,70 20,00 19,10 16,10 21,40 16,90 22,00 29,20 15,90 27,50 2005 20,60 22,30 17,00 23,00 17,90 13,80 13,80 18,70 18,50 15,60 19,20 15,50 20,60 27,20 14,60 25,60 2006 16,60 19,20 15,50 19,00 14,70 11,30 11,80 16,20 16,40 13,30 15,30 12,70 17,70 23,60 11,70 21,50 2007 11,40 14,90 13,00 14,00 11,20 8,70 9,00 11,90 14,20 10,40 10,70 9,20 14,90 18,70 7,80 16,40 2008 10,00 13,30 11,20 12,50 9,20 7,50 7,30 9,80 13,00 9,70 8,40 6,90 13,70 16,80 6,40 13,30 2009 12,80 16,20 12,90 16,20 11,90 9,70 9,00 12,90 15,90 12,80 11,90 9,40 15,10 20,70 9,20 17,10 2010 13,10 17,00 13,10 15,50 12,20 10,40 9,70 13,60 15,40 13,80 12,30 10,00 15,20 20,00 9,20 17,80 2011 12,40 17,00 13,20 15,40 12,90 10,50 9,80 13,30 15,50 14,10 12,50 10,20 15,20 20,20 9,10 17,60 2012 13,50 18,10 14,20 15,90 14,00 11,40 10,70 14,40 16,40 14,70 13,40 11,10 16,00 21,30 9,80 18,20 2013 13,10 18,20 14,40 15,70 14,10 11,50 11,10 14,20 16,30 15,10 13,20 11,30 16,60 21,60 9,60 18,00 2014 10,40 15,50 12,60 12,50 11,80 9,70 9,60 11,80 14,60 12,90 11,10 9,60 14,10 18,70 7,60 15,50 2015 8,50 13,20 11,70 10,50 10,30 8,30 8,30 10,10 13,20 11,80 8,90 8,20 12,50 16,20 6,10 13,10 2016 7,20 12,00 10,30 8,60 8,50 6,60 7,00 9,00 11,50 10,30 7,10 6,60 10,80 14,20 4,90 10,90 Źródło: opracowanie własne na podstawie Roczników Statystycznych Rzeczypospolitej Polskiej za lata 2004-2016.

Nierównomierne zmniejszanie się proporcji liczby osób bezrobotnych i aktywnych za-wodowo w poszczególnych regionach spowodowało zmniejszenie się skali zróżnicowania stóp bezrobocia pomiędzy nimi. W trudniejszym położeniu, z wyższymi stopami bezrobocia pozo-stają słabiej rozwinięte regiony północnej Polski, gdyż są to województwa charakteryzujące się wysokim udziałem sektora rolniczego oraz relatywnie niskim udziałem sektora usług. Wynika to z uwarunkowań historycznych polskiej gospodarki. Tendencja do niższego bezrobocia po-zostaje w województwach silnie zurbanizowanych, o najwyższym poziomie konkurencyjności.

W dużych ośrodkach aglomeracyjnych rozwijają się zróżnicowane gałęzie przemysłu oraz za-awansowane i nowoczesne usługi⁴⁴⁵. W tych regionach występował również zdecydowanie niż-szy poziom bezrobocia długookresowego i wyższa elastyczność. Zatem zróżnicowana struktura

445 M. Socha, U. Sztanderska, Strukturalne podstawy…, op. cit., s. 227.

166

gospodarcza lepiej rozwiniętych regionów pozwala ograniczyć niedopasowania zasobów za-trudnienia do rosnących potrzeb rynkowych.