Kina w domach kultury

Tak jak kina pełniły często funkcję domów kultury, tak w domach kultury działały kina lub odbywały się pokazy filmowe. Kino było zjawiskiem masowym, a wymagania widza, zwłaszcza w mniejszych ośrodkach miejskich, były niewygórowane, zatem wystarczyła sala mogąca pomieścić kilkadziesiąt osób, krzesła i sprzęt do wyświetlania filmów, początkowo nawet 16 mm, z czasem35 mm.

Już w 1945 roku Polski Związek Zachodni inicjował powstawanie na terenach Ziem Zachodnich tzw. Domów Społecznych, jesienią 1945roku takie domy działały m.in. w Słubicach i w Gubinie.

Domy te „w założeniach miały być [...] miejscem spotkań ludności rodzimej i napływowej, ułatwiającym wzajemne poznanie się i nawiązanie kontaktów. Prowadziły one również akcje zwane repolonizacyjnymi oraz działalność kulturalną, artystyczną i rozrywkową”683. W powstałym w Słubicach Domu Społecznym w sali widowiskowej na parterze, mieszczącej około 300 osób, organizowano pierwsze w mieście zabawy ludowe684. Z dużym prawdopodobieństwem odbywały się tam również pierwsze pokazy filmowe w mieście685, do czasu kiedy w październiku 1947 uruchomiono kino Piast. Nafali odwilżypo październiku 1956roku i ożywienia kulturalnego wSłubicachw budynku przy ulicy Mickiewicza utworzonoPowiatowyDom Kultury. Podczas jego kapitalnego remontu w latach 1959-1961 tymczasową siedzibę urządzono w budynku przy placu Przyjaźni686. Budynekten do 1945 roku mieściłpijalniępiwa„SchickertsBierstuben”687. Do chwili zburzenia w drugiej połowielat 70. pozostał w posiadaniu PDK, „naokres remontu kinaPiast (lata

1963-1965) z inicjatywy pracowników powstało [w nim] kino Jutrzenka na 60 miejsc, a zainstalowany w nim ekran umożliwiał wyświetlanie filmów panoramicznych. Premierowym filmem pokazowym w Jutrzence byli Krzyżacy.”688 Na parterze i pierwszym piętrze działały kawiarnia i jadłodajnia. Na podwyższonym parterze działał klub RUCH, w którym można było pograć w szachy, warcaby, karty i napićsię kawy. Na wyższych piętrach swoje pomieszczeniamieli pracownicy Domu Kultury. Na pierwszym piętrze, obok kina, urządzono w latach 60. miejsce do przeprowadzania sekcjizwłok.689

W tym czasie przestano używaćwejścia na rogu kamienicy, a zaczęto korzystać z wejścia od strony 683 Maria Rutowska (red.), Słubice ...,s.187.

684 Ibidem, s. 187.

685 Email odEckardaReißa,04.05.2011.

686 Maria Rutowska (red.), Słubice ...,s.189.

687 Email odEckardaReißa,04.05.2011.

688 Maria Rutowska (red.), Słubice ...,s.189.

689 Wywiad z Edwardem Niedużakiem, Słubice 29.5.2013.

placu Przyjaźni. Obok napisu „KLUB RUCH” pojawił się wówczas na fasadzie napis „KINO JUTRZENKA”, a przed budynkiem postawiono gablotę na słupkach, wktórej umieszczano fotosy filmowe i informacje o bieżącym programie. Bilety kupowało się w prowizorycznej kasie na podwyższonym parterze. Do sali kinowej trzebabyło wejść na pierwsze piętro. Ekran znajdował się po stronie zachodniej sali. Krzesła były twarde, a sala niewielka. Kinooperator miał swoje pomieszczenie, do którego można było się dostać od podwórzabudynku690. KinoJutrzenkadziałało do chwili zburzenia budynku w związku z budową drogi dwupasmowej przez środek Słubic w roku 1977. W tym czasie zburzono cały ciąg kamienic przy ulicy Dąbrówki, przecięto w ten sposób ulice biegnące gwiaździście w kierunku mostu na Odrze i zniszczono dawną strukturę komunikacyjną miasta. Do dziś na mapie Słubic najsilniejszym akcentem jest biegnąca przez środekmiasta czteropasmowa oś w kształciełukuw kierunku północ - południe.

Sieć kin państwowych w Polsce nie rozwijała się na tyle szybko, żeby zaspokoić istniejące potrzeby. Dlatego dopuszczono prowadzenie kin przez związki zawodowe, kluby garnizonowe, spółdzielnie czy domy kultury. Tanim kosztem adaptowano na kina istniejące sale widowiskowe.

W niektórych miastach tego typukinabyły jedynymi ośrodkami kultury691. Największy rozwój kin pozapaństwowych miał miejsce w latach 60., w 1964 roku na terenie województwa zielonogórskiego działało 50 takich kin, ich liczba zaczęła jednak spadać już pod koniec lat 60.

i na początku 70., w 1985roku na terenie województwa pozostało tylko 7kin pozapaństwowych692. Już w 1960 rokupojawiały sięgłosy krytyczne w stosunku do kin pozapaństwowych: „Stanowczo za dużo jest [...] kin społecznych. Ich celem było nie eliminowanie kin państwowych, ale ich uzupełnienie. Stało sięjednak odwrotnie. Kina społeczne są niekiedy poważnym konkurentem kin państwowych i dochodzi do tego, że wydzierają sobie widzów, mają lichą, bo przecież dzieloną na pół widownię.”693 Słubickie kino Jutrzenka znajdowało się w odległości niecałych stu metrów od państwowego kina Piasti przez 12 lat działały one obok siebie: „ [...] Raz tu się chodziło, raz tu. Nawet niektóre filmybyłynajpierw w Jutrzence.”694

O zainteresowaniu pracowników słubickiego domu kultury kinem świadczy przekształcenie założonego w 1962 roku zespołu fotograficznego w klub fotograficzno-filmowy, którego kierownikiem był Henryk Gorlas. Członkowie klubu „utrwalili na taśmie filmowej najważniejsze

690 Ibidem.

691 Np. kino związkowe kolejarzy Muza w Zbąszynku i Wzgórze w Krośnie Odrzańskim.Por. 40-lecie działalności ..., s.32.

692 40-lecie działalności ..., s.32-33.

693 Jacek Woch, Kłopotyz X-tą Muzą, „Nadodrze”, wrzesień 1960, nr 9, s. 9.

694 Wywiad z Edwardem Niedużakiem,Słubice29.5.2013.

wydarzenia z życia miasta i powiatu. W roku obchodów Tysiąclecia Państwa Polskiego (1966) powstał z inicjatywy członków klubu film poświęcony Słubicom”695.

Również w Gubinie działało kino w domu kultury. Otwarcie w 1958 roku Powiatowego Domu Kultury było ważnym momentem w życiu kulturalnym miasta. Powstał on w wybudowanym w 1870 roku budynku, w którym do 1945 roku działała restauracja „Kaisergarten”. Było to ulubione miejsce spotkań, koncertów, wieczorów tanecznych, ale także zebrań politycznych mieszkańców Guben. Spotykali się tu członkowie SPD, KPD, Stahlhelm i NSDAP. W 1927 roku w restauracji „Kaisergarten” odbył się pokaz filmu Pancernik Potiomkin.696 Powojnie urządzono wtym budynku Dom Żołnierza697, któryustąpił następnie miejscaPowiatowemu Domowi Kultury.

Kino otwarto w nim 1 września 1959 roku, a pierwszym pokazanym filmem były Zakazane piosenki. Sala kinowa mogła pomieścić 460 osób. Nazwę Koral nadano kinu dopiero w 1960 roku.

Było to kino urządzone od podstaw, powstała nowa kabina projekcyjna, zakupiono sprzęt do wyświetlania (projektor AP3), odpowiednio wyprofilowano podłogę. Krótko po otwarciu kina, w budynku urządzono także kawiarnię i dancing: „Od niedawna jest tuczynnanaprawdęluksusowa kawiarnia z »tańcami«. Kawiarnia składa się z wielu ładnie urządzonych saloników na parterze i piętrze. Całość mieści się w części Powiatowego Domu Kultury. Dekoracja wnętrz i kolorystyka robione były na pewno pod okiem wytrawnego plastyka. Jest barwnie - ale bez przesady, jest przytulnie. [Ta kawiarnia], jest bardzo potrzebna, ogałaca z resztek „dzikości”, onieśmiela białym obrusem. [...] Tego wieczoru obserwowałem ponad dwieście osób, pomieściły się bez trudu.”698

W kinie odbywały się teżinneimprezy:koncerty, akademie, przedstawieniateatralne, występowały zespoły estradowe. Sala posiadała scenę, a ekran można było podnieść do góry. Koncertowali tu m.in.: Niebiesko-Czarni, Czarno-Czarni, Czesław Niemen, Mieczysław Fogg i Skaldowie.699 W kinie Koral można było oglądać filmy panoramiczne nawet wcześniej niż w kinie Iskra, co wydaje się dziwne zważywszy na fakt, że kino Iskra zaliczano do kategorii I, a Koral dokategorii III700. W 1986 roku inspekcja pracyz uwagi na zły stan technicznysali widowiskowo-

695 Maria Rutowska (red.), Słubice...,s. 189.

696 Na podstawie wspomnień byłych mieszkańców Guben i informacji z „Gubener Heimatkalender”, http://der-lausitzer.de/2010/08/08/guben-groer-saal-fr-politreden-und-kinofilme/(25.10.2013)

697 Wywiad 5.12.2011, Izba Muzealna, Gubin, ze Zdzisławem Matusiakiem, Józefem Chmielewskim, panem Jankowiakiem i Stefanem Pilaczyńskim.

698 T.Z., Niagara i dekolty, „Nadodrze”, marzec 1960, nr 3, s. 14.

699 Wywiad 5.12.2011, Izba Muzealna, Gubin, ze Zdzisławem Matusiakiem, Józefem Chmielewskim, panem Jankowiakiem i Stefanem Pilaczyńskim.

700 Jako pierwsze ekran panoramiczny otrzymało kino wojskowe Grunwald. Por. wywiad5.12.2011, Izba Muzealna,

kinowej zabroniła jej użytkowania701. Równolegle dom kultury przeniesiono do nowych pomieszczeń w ratuszu, kino Koral zaprzestało wówczas wyświetlania filmów. Dodatkowym powodem byłowzrastające zagrzybienie salii zapach, który był trudny do zniesienia. Wartododać, że w Domu Kultury od początku jego istnienia działała sekcja filmowa. Przyczyniała się ona do tego, żekino„organizowało projekcjefilmowe i dyskusjenad prezentowanymi tytułami”702. W Zgorzelcu w Miejskim Domu Kultury urządzono kino Znicz. Pierwszy seans odbył się 30 lutego 1967 roku, pokazano amerykański western Napad na ekspres.703 Byłoto drugie po kinie Grunwald kino w mieście. Mieściło się w imponującym budynku Górnołużyckiej Hali Pamięci i Muzeum Cesarza Fryderyka wybudowanej w latach 1898-1902704. Ten największy w Zgorzelcu gmach zaadaptowano po 1945 roku na dom kultury, w którym jedną z sal urządzono na potrzeby seansówfilmowych. Dodziś działa w tym miejscuzarówno dom kulturyjak ikino. Budynek został wyremontowanyi zmodernizowany w latach2009-2011. W2009 rokuwyremontowanokino,które nosi odtąd nazwę PoZa NoVa i dysponuje 84 miejscami705.

Pokazy filmowe odbywały się również regularnie w innych domach kultury, które dysponowały odpowiednim sprzętem i salą. Jednym z przykładów jest Dom Kultury „Przyjaźń Narodów”

(Völkerfreundschaft) we Frankfurcie nad Odrą, który został zbudowany z wielkim rozmachem w latach 1951-1954 przez Państwową Kolej Niemiecką(Deutsche Reichsbahn). Byłoto największe centrum kultury w mieście, z salą mogącą pomieścić 516 osób, z pomieszczeniami klubowymi i stołówkowymi na 500 osób706. Organizowano tam szczególnie duże imprezy, regularnie pokazywano również filmy707. Także w Zgorzelcu w Górniczym Ośrodku Kultury Kopalni Turów działało kino Kubuś708. Pod koniec lat 50. rozpoczęto budowę kombinatu paliwowo-energetycznego w Turowie niedaleko Zgorzelca. Przyczyniło się to do rozwoju miasta, które stało się zapleczem mieszkaniowym, handlowym i kulturalnym zakładu.709 Jest to przykład prowadzenia własnych ośrodków kultury przez duże zakłady pracy710.

Gubin, ze Zdzisławem Matusiakiem, JózefemChmielewskim, panemJankowiakiem iStefanem Pilaczyńskim.

701 RyszardPantkowski,Rozwój życia..., s.48.

702 Ibidem.

703 https://www.facebook.com/KinoPoZaNoVa(04.12.2012.)

704 Polsko-niemiecka ulotka informującao Górnołużyckiej Hali Pamięci ... .

705 http://www.zgorzelec.info/index.php?k_d=27&id=3937&long&t=news2b(02.07.2011)

706 IngridHalbach, MatthiasRambow,Horst Bütter, PeterRätzel, BezirkFrankfurt (Oder) ..., s. 54.

707 Wywiad z Dietrichem Wilhelmem, 7.11.2011.

708 RozmowatelefonicznazMariuszem Tokarczykiem,kinooperatorem w kiniePoZa Nova w Zgorzelcu, 17.05.2011.

709 http://www.zgorzelec.eu(10.10.2013)

710 Niestety nieudało dotrzeć siędo materiałówarchiwalnych dotyczących działalności tego kina.