Kam mcr-Li ch tspiele
II.7. Sale kinowe w koszarach wojskowych i kina wojskowe
W polskich miastach przygranicznych stacjonowały różne jednostki wojsk lądowych oraz Wojska Ochrony Pogranicza. Po niemieckiej stronie stacjonowały jednostki utworzonej w 1956 roku Narodowej Armii Ludowej NRD, oddziały graniczne oraz wojsko radzieckie. Żołnierze tworzyli stosunkowodużą grupę mieszkańców tych miast, będąc zarazem grupą specyficzną, żyjącą niejako w osobnych światach w stosunku do społeczności miejskich, jednocześnie wchodząc z nimi w różnorakie interakcje. Wkoszarach znajdowały się kina lub sale, w których odbywały się pokazy filmowe. Żołnierze odwiedzali również kina stałe w tych miastach. W Gubinie prowadzili kino otwarte dlawszystkichmieszkańcówmiasta.
Jeżeli chodzi o WOP, to wSłubicachiwGubinie stacjonowałyjednostkiLubuskiej, a w Zgorzelcu Łużyckiej Brygady WOP-u.851 WGubinieod 1951 rokustacjonowały ponadto jednostki19 Dywizji Zmechanizowanej Wojska Polskiego. Po kilku latach, w wyniku tzw. restrukturyzacji, w Gubinie rozpoczęła służbę5 Dywizja Pancernai w gubińskim garnizonie stacjonowały należące doniej dwa pułki czołgów, pułk artylerii przeciwlotniczej i pięć samodzielnych batalionów. Stacjonowało tu około tysiąca żołnierzy służby zasadniczej i kilkuset żołnierzy zawodowych. Pozostałe oddziały 5Dywizji Pancernej stacjonowaływ Kożuchowie, Kostrzynie i w Słubicach. WSłubicach,również od 1951 roku, stacjonował najpierw pułk zmechanizowany, później 23 pułk czołgów. Służyło
849 http://www.mikado-ffo.de/index.php/das-haus/geschichte.html (23.11.2013).
850 Vorbereitungsdokumentation Nr. P-0-17-74 der kinotechnischenAnlage, Bezirksparteischule der SED, 24.07.1974, AFM.
851 Na podstawie kwerendyogólnej w Archiwum Straży Granicznej w Szczecinie.
tuokoło500-700 żołnierzysłużby zasadniczej.852
Analiza kronik i innych dokumentów Wojsk Ochrony Pogranicza prowadzi do wniosku, że kino było ważnym elementem pracy propagandowej wśród żołnierzy. Jako taka oraz jako forma spędzania czasu wolnego, ta specyficzna subkultura kinowa, należy zatem do kultury kinowej pogranicznych miast, w których stacjonowały jednostki WOP-u. Popularną formą spędzania wolnego czasu w wojsku był sport, zimą jednak zastępowały go inne zajęcia, w tym wyjścia do kina:„W okresie sprawozdawczym sportu nie było. Żołnierze zajmują się grami towarzyskimi, jak: gra w szachy, warcaby, słuchanie radia, kino itd.”853 Kino należało do zakresu „pracy kulturalno-sportowej”, która na początku lat 60. była bardziej rozwinięta niż w pierwszych latach powojennych: „W klubie i wrejonach zakwaterowaniaposzczególnych pododdziałów wyświetlano filmy, rozgrywano mecze siatkówki, przy klubie czynna była biblioteka; można byłograć w brydża, szachy, przeczytać prasę, słuchać radia i pogawędzić.”854
W 1964 roku dowództwo Brygady Lubuskiej, realizując rozkaz dowódcy WOP-u nr 27, wprowadzało nowe metody wychowawcze. Dotyczyły one ulepszenia metod szkolenia, ale wprowadzałyrównież zasadę codziennego czasu wolnego, podczas którego żołnierz WOP-umógł poza dobrowolnym uczestnictwem wzajęciach kulturalnych naterenie jednostki wziąć przepustkę i wyjść poza jej teren. Potencjalnie oznaczało to możliwość korzystania żołnierzy z przynajmniej części oferty kulturalnej miejscowości, w której stacjonowali.855 Także w klubach oficerskich, służących żołnierzom zawodowym i ich rodzinom, prowadzono tzw. pracę kulturalno-oświatową iprzeprowadzanodyskusje o filmach.856
Jednostki WOP-u były również aktywne w życiu publicznym pogranicza, organizując np.
w 1963 roku 70 imprez z okazji 20. rocznicy istnienia. Poza licznymi konkursami, koncertami orkiestry brygadowej i innych zespołów, wyświetlano także filmy o tematyce wojskowej857. W 1966 roku kadraLubuskiej Brygady WOP-u zostałazaangażowana do akcji propagandowej przy okazji obchodów 1000-lecia Państwa Polskiego, „w toku akcji 39 oficerów spotkało się z mieszkańcami 118wiosekpowiatów: Lubsko, Słubice i KrosnoOdrzańskie [...]. Wczasie spotkań
852 Na podstawie informacji uzyskanych od panaStefanaPilaczyńskiego, email do autorkiz dnia 24.11.2013.
853 Raport zastępcy dowódcy 7 odcinka ds. Polityczno-Wychowawczych do zastępcy dowódcy ds. Polityczno-Wychowawczych 2. Oddziału WOPz okresu 1.1.1947-15.1.1947, teczka: Lubuska Brygada WOP, sygn. 328/53, ASG. Odcinek nr 7 znajdowałsię naobszarzeGubina.
854 KronikaLubuskiej Brygady WOP, rok 1961,sygn. 2865/31,ASG.
855 Ibidem.
856 Historia Łużyckiej Brygady WOP, s. 175,sygn. 3035/20, ASG..
857 KronikaLubuskiej Brygady WOP-u, rok 1963,sygn. 2865/31, ASG.
kino objazdowe brygady wyświetliło dla ludności cywilnej osiem seansów filmowych”858. W kronice Łużyckiej Brygady WOP, której jednostki stacjonowały w Zgorzelcu, znajdujemy informacje na temat kina objazdowego: „W rozwoju życia kulturalnego Brygady poważną rolę spełnia kino objazdowe, które zostaje przydzielone z początkiem 1950 roku. Kino objazdowe obsługuje od tej chwili przeciętnie co dwa miesiące każdą strażnicę i Graniczną Placówkę Kontrolną wyświetlaniem filmów, dającw ten sposób przyjemną i godziwą rozrywkę żołnierzom.
Dość często po wyświetlaniu filmów organizowanesądyskusje nad nimi, a wywierają one znaczny wpływ na kształtowanie się wiedzy intelektualnej wśród składu osobowego Brygady. Dyskusje takie prowadzi się nad filmami Czarci żleb, Daleko od Moskwy, Strażnica w górach i wieloma innymi. [...] w 1951 roku zostaje Brygadzie przydzielone drugie kino objazdowe.”859 W związku z posiadaniem przez wojsko aparatury kinowej, organizowano także wewnętrzne kursy kinooperatorów i kinotechników. W takimdwutygodniowym kursie przeprowadzonym w Gdańsku uczestniczył w 1974 roku jeden z kapitanów należących do jednostki słubickiej.860 W sprawozdaniach finansowych stale pojawiają się wydatki związane z kinem. W pierwszym półroczu 1962 roku w Lubuskiej Brygadzie WOPprzyznano na bilety do kin i wynajem filmów 54 000 zł, a wykorzystano zaledwie 24 079 zł.861 W planie finansowym na rok 1974 planowano zakup części zamiennych, lamp do projektorów, wydatki na bilety do kina oraz koszt wynajmu filmów.862
Stwierdzenie, na ile filmy pokazywane żołnierzom, oficerom oraz ludności cywilnej przez kina wojskowe miały charakter bardziej propagandowy i polityczny, niż program kin państwowych, wymagałoby szczegółowych badań. Raporty podają często jako przykłady tytuły filmów wojskowych i radzieckich, sugerujących specyficzny program, wierność linii politycznej państwa.
Natomiastw statystyce z1968 roku znajdujemy zestawienie, które mówi o stosunkowo otwartym programie: „W programowaniu tematyki filmowej kierowano siępotrzebami poszerzania procesu programowego szkolenia politycznego. [...] [W 1968 roku] zostało wyświetlonych 141 filmów na 401 seansach dla około 60 000 żołnierzy. Produkcja polska stanowiła 43 procent, radziecka 19,8 procent,innych krajów socjalistycznych 23 procent, kapitalistyczna14 procent.Nie wszystkie filmy dostosowane były tematycznie do programowego szkolenia politycznego, jednak w całości 858 Ibidem.
859 Historia Łużyckiej Brygady WOP, s. 174,sygn. 3035/20,ASG..
860 Batalion WOP Słubice, sygn. 2018/122, ASG..
861 Sprawozdanie budżetu nacelekulturalno-oświatoweWydziału Politycznego LubuskiejBrygady WOP za Ipółrocze 1962,teczka: LubuskaBrygada WOP, sygn. 1992/52, ASG..
862 Por. Batalion WOP Słubice, sygn.2018/122, ASG..
byłyto filmy ideowo wartościowe i dostosowane do działalności wychowawczej.”863
W Gubinie, mieście w którym stacjonowała większa część oddziałów oraz dowództwo 5 Dywizji Pancernej WojskaPolskiego, a tym samym dużagrupa żołnierzy, wojsko wybudowało kino otwarte także dla ludności cywilnej. Otwarcie kina Pancerniaknastąpiło w 1953 roku. Kino wybudowano na terenie wojskowym oddalonym jednak kilkakilometrów od koszar, ale też od centrum miasta.864 Kino to działało w ramach Garnizonowego Klubu Oficerskiego, który poza kinem utrzymywał również bibliotekę wojskową, organizował imprezy rozrywkowo-taneczne, koncerty estradowe profesjonalnych zespołów wojskowych i cywilnych, spektakle muzyczne dla dzieci. Działała w nim poza tym sekcja filatelistyczna, koło wędkarskie i łowieckie865. Poza salą kinowo-teatralną Klub dysponowałtakże innymi pomieszczeniami,restauracją izapleczem gastronomicznym.
Początkowo sala kinowa mogła pomieścić 770 osób,po remoncie około 1970roku 444. Widownia składała się z części płaskiej oraz podnoszącego się balkonu, oddzielonego od części płaskiej niewielkim murkiem. W kinie używano projektoraAP 4, następnie AP 5, a w latach 70. AP 51X z lampą ksenonową. Kino posiadało zaplecze, garderobę, prysznice, tak że mogło gościć grupy teatralne i estradowe. Kiedy w niedzielę przed południem odbywały się seanse dla żołnierzy, jednostka szła do kina w szyku, z przodu grała orkiestra. Program kształtowano zgodnie z wytycznymi, każdego miesiąca żołnierze musieli obejrzeć jeden film radziecki, jeden film z krajów demokracji ludowej, jeden polski i jeden inny. Listopad był corocznie miesiącem filmów radzieckich.866
Na początkulat 60. kinoPancerniak przemianowanona kinoGrunwald. Od samegopoczątkukino służyło nie tylko wojsku, ale również ludności cywilnej, dysponując największą salą widowiskową ze sceną w mieście. Przynajmniej raz w roku występował na niej Centralny Zespół Artystyczny Wojska Polskiego. Pojawiał się także Teatr Lubuski z Zielonej Góry.867 Z gościnności wojska korzystały władze miejskie, szkoły i zakłady pracy - w tym zatrudniające ponad 2 000 osób Gubińskie Zakłady Obuwia. Na scenie Grunwaldu występowały gwiazdy polskiej estrady i kabarety. Sala widowiskowa Domu Kultury mogła pomieścić jedynie 130 osób, co było
863 Sprawozdaniez działalności kulturalno-oświatowejLubuskiejBrygady WOP za 1968 rok, teczka: Lubuska Brygada WOP, sygn. 1992/52,ASG..
864 Email odStefanaPilaczyńskiegodoautorki, 24.11.2013.
865 RyszardPantkowski,Rozwój ...,s.54.
866 Wywiad ze Zdzisławem Matusiakiem, Józefem Chmielewskim, panem Jankowiakiem, Stefanem Pilaczyńskim, 5.12.2011.
867 Ibidem.
niewystarczające.868 Po zamknięciu kina Koral w 1986 roku,sala w Grunwaldzie była jedyną dużą salą na występyw mieście, posiadającą odpowiednie zaplecze.869
Fot. 25.KinowojskoweGrunwaldwGubinie w październiku 1989 roku.
Kino Grunwald zachęcało widzów dobrym repertuarem filmowym, zniechęcało jednakże jego położenie poza ścisłym centrum miasta870.
kino „GRUNWALD” kino
Ka;tr<ia filmi r u «¡«»lic luti 1985 r.
feti Tytuł IÜM Wzm htfukci; Milt Stiri
1-2 Babcia, driadkowie i la 17 i19“raditela 12 3-5 Zły»pi spokojnie 17 1 19“ laptKli 16 panGí333 6-7 \ascenach świata 17 1 19“ruannska 16 kniei 8-9 Więźniowienocy 17i 19“lítenlas 16 Pusu IO-ll Nagle ostrze 17 I19“ayieíska 16 :«K«jjr 12-14 Pierwszy dzień wolności 19“ po'ska 16 panana
12-14 Brut karny 17 «foK-’J ItJiedia
15 Cartouche zbójca 17 119“IrarciisU 14 PHIOI’M II.-18 Garsoniera 17 i 19“ US* 16 panoram 19—20 Mijsz która ryknęła 17 1 19“ angr'cka koloru«)
21 Strat przyboczna 17 i 19“ liriBh 16 panimi
23-75 Burza nad »lepem ejjsH» la panoras.'
26-28 Agnieszka- 46 19" ptliU 16 tiiait
26-28 Siepu pelikan 17 radziecki 7 Iilergy
Filmybezpłatnedlaiołnierzyslužby zasadnicz»1 IS1C2TIH G03ZIRE HM SfllStM ZMIBZEtt SI; EWtllMLIE ZMIkIT fNSiMHI.
Om11 0!. o pil, 11 AUOEWiiOblìi 41 ROCZKICY pwäiaaii
MMII MOZMEJ
Fot. 26. Program kina Grunwald w 1965 roku.
868 Email StefanaPilaczyńskiegodoautorki, 24.11.2013.
869 Wywiad ze Zdzisławem Matusiakiem, Józefem Chmielewskim, panem Jankowiakiem, Stefanem Pilaczyńskim, 5.12.2011.
870 RyszardPantkowski, Rozwój ..., s.50.
WSłubicach od konca lat 50. dopołowy lat 60. odbywały się sporadycznieiczęściowootwarte dla ludności cywilnej pokazy filmowe w sali sportowej stacjonującego w Słubicach 22. pułku czołgów średnich871. Poza tym żołnierze stacjonujący w Słubicach często przychodzili na filmy do kina Piast. Bywało tak, że komendant dzwonił i zamawiał całą salę na specjalne pokazy przedpołudniowe.Innym razem żołnierze przychodziliindywidualnienafilm.872
Od lat 50.kadra kierownicza stacjonujących we Frankfurcie nad Odrą jednostek radzieckichmiała swoje kino na terenie koszar w Domu Oficerów (Haus der Offiziere). Kino to urządzono najprawdopodobniej bezpośrednio po rezygnacji Rosjan z budynku, w którym powstało Kino Freundschaft na początku lat 50.. Raport z III Festiwalu Radzieckiego Kina i Telewizji w 1974 roku wspomina, że „pomiędzy Domem Oficerów a kinem Lichtspieltheater der Jugend iOkręgowymZarządem Kin jest tylko bardzoluźny kontakt. [...]Należy doprowadzić dościślejszej współpracy.”873 O ile zatem współpraca z Towarzystwem Współpracy Niemiecko-Radzieckiej przebiegała bardzo dobrze i na niej bazowała w dużej mierze praca związana z propagowaniem kultury radzieckiej i przyjaźni z narodami radzieckimi, o tyle współpraca z oficerami wojsk radzieckich w tej dziedzinie nie przyjęła podobnych kształtów.
W 1978 roku Naczelne Dowództwo Grupy Wojsk Radzieckich w Niemczech874 zleciło wykonanie generalnego remontu DomuOficerów. W 1978 roku chodziło również o instalacjęnowej techniki kinowej. Prace miały być wykonane bardzo szybko.875 Projekt techniczny sali kinowej nosił tajemniczą nazwę „Projekt budowlany »f«”. Projektory D 1, będące w posiadaniu wojsk radzieckich, miały być przywiezione z Berlina, gdzie dotąd były używane. Umożliwiały one projekcję we wszystkich możliwych formatach, łącznie z Totalvison. Ekran był zwijany, co umożliwiało wykorzystywaniescenyna inne imprezy.876 Obecnie w budynku tzw. żółtych koszar (Gelbe Kaserne) mieści sięCentrumJęzykoweEuropejskiegoUniwersytetuViadrina.
871 Wywiad z Edwardem Niedużakiem,29.5.2013.
872 Wywiad z Ireną Kukulską,18.04.2011.
873 Sprawozdaniez III. Festiwalu RadzieckiegoFilmuKinowego i Telewizyjnego w dniach 1.11.-7.11.1974 w mieście okręgowym Frankfurt nad Odrą, 8.11.1974, teczka: Kultur, Lichtspiele, 1972-1974, Bestand BA II, 1.2.2, sygn.
10966, StAFfo.
874 Gruppe der Sowjetischen StreitkräfteinDeutschland,GSSD.
875 PismodyrektoraVEB Spezialbau Potsdam do VEBFilmtheatertechnik Berlin zdnia16.1.1978, AFM.
876 Projekt techniczny instalacji kinowej, Projekt budowlany „f”,Sala kinowa we Frankfurcie/O, AFM.