Koncepcja Partnerstwa Wschodniego niewątpliwie mieści się w ramach art. 8 TUE, w świetle którego Unia ma rozwijać szczególne stosunki z państwami z nią
sąsiadu-35 E. Riedel, M. Will, Human Rights Clauses in External Agreements…, s. 737.
36 A. Wyrozumska, Umocnienie ochrony praw podstawowych, [w:] Traktat z Lizbony. Głów-ne reformy…, s. 177.
jącymi, dążąc do utworzenia przestrzeni dobrobytu i dobrego sąsiedztwa. Przestrzeń ta ma się opierać na wartościach Unii i charakteryzować się bliskimi i pokojowymi stosunkami opartymi na współpracy. Postanowienie to może jednakże budzić pewne zastrzeżenia ze strony państw partnerskich, gdyż z jednej strony ich stosunki z Unią mają być oparte na współpracy, ale z drugiej podstawą tej współpracy mają być war-tości Unii – wymienione w art. 2 TUE, a nie warwar-tości wspólne dla obu stron, co by-łoby określeniem niewątpliwie bardziej dyplomatycznym. Stąd też art. 8 ust. 1 TUE może być postrzegany jako wyraz pewnego „imperializmu aksjologicznego” Unii.
Koncepcja Partnerstwa Wschodniego została sprecyzowana w przyjętej na po-czątku maja 2009 r. przez państwa członkowskie UE, państwa partnerskie oraz przedstawicieli Unii Europejskiej wspólnej deklaracji praskiego szczytu Partner-stwa Wschodniego37. Zgodnie z Deklaracją praską, Partnerstwo Wschodnie ma się opierać na zasadach prawa międzynarodowego oraz podstawowych wartościach, do których należą: demokracja, państwo prawa, poszanowanie praw człowieka oraz podstawowych wolności, a także gospodarka rynkowa, zrównoważony rozwój oraz dobre zarządzanie. W kontekście tej Deklaracji należy zauważyć, że prawa człowie-ka nie występują od dawna w stosunczłowie-kach zewnętrznych Unii w izolacji, a zasadniczo w połączeniu z zasadą demokracji, państwa prawnego oraz coraz częściej zasadą dobrego zarządzania (good governance)38. Dopiero spełnienie wszystkich wymie-nionych zasad pozwala na określenie państwa jako demokratycznego. Komisja pre-zentuje pogląd, że przestrzeganie wspomnianych zasad jest konieczne dla stabilizacji państwa oraz zapobiegania konfl iktom wewnętrznym i zewnętrznym39.
Wartością, która nie została co prawda wymieniona w art. 2 TUE, jest dobre za-rządzanie. Zyskuje ono oraz większe znaczenie w prawie unijnym, zarówno w sferze działań wewnętrznych40, jak i zewnętrznych. Wskazuje się, iż owo dobre zarządza-nie stanowi kozarządza-nieczny, choć zarazem zarządza-niewystarczający warunek dla poszanowania praw człowieka. Jest fundamentem, na którym można budować społeczeństwo de-mokratyczne, przestrzegające praw człowieka i zasad demokracji41. Wydaje się, że ze względu na uwarunkowania polityczne państwo prawne oraz dobre zarządzanie mają istotne znaczenie dla powodzenia procesu transformacji wschodnich partne-rów. Z drugiej strony podnoszą się jednak głosy krytyczne, że wprowadzanie coraz to nowych zasad ustrojowych, których winny przestrzegać państwa trzecie, nie jest efektywne. Może to bowiem prowadzić do swoistej infl acji wartości. Unia powinna
37 Joint Declaration of the Prague Eastern Partnership Summit, 7 May 2009.
38 Zob. przykłady klauzul w: E. Riedel, M. Will, Human Rights Clauses in External
Agree-ments…, s. 753.
39 Komunikat Komisji, Zapobieganie konfl iktom, KOM (2001) 211, wersja ostateczna.
40 Zob. m.in.: Unia Europejska w dobie reform. Konwent Europejski – Traktat konstytucyjny. Biała Księga w sprawie rządzenia Europą, red. C. Mik, Toruń 2004.
raczej wskazać zasady, które rzeczywiście stanowią warunek sine qua non rozwoju współpracy42.
Powiązanie rozwoju współpracy z przestrzeganiem przez partnerów określonych zasad zostało wyraźnie zaznaczone w Deklaracji praskiej. Stanowi ona bowiem, że budowa Partnerstwa Wschodniego ma się opierać na zasadzie zróżnicowania współ-pracy oraz zasadzie kondycjonalności. Ta ostatnia oznacza właśnie, że przejście do mocniejszej integracji z Unią uzależnione jest od spełnienia określonych warunków, wśród których można wymienić zasadę demokracji czy poszanowania prawa. Zasada kondycjonalności w odniesieniu do praw człowieka zostanie zapewne skonkretyzo-wana w umowach stowarzyszeniowych, których podpisanie przewiduje Deklaracja praska.
Prawa człowieka, zgodnie z Deklaracją praską, będą uwzględniane w ramach kontaktów bilateralnych pomiędzy Unią a jej wschodnim partnerem, ale staną się też przedmiotem współpracy wielostronnej, postrzeganej jako środek reform i moderni-zacji państw partnerskich. W ramach współpracy wielostronnej w czerwcu 2009 r. odbyło się pierwsze spotkanie platformy (nr 1) Demokracja, dobre zarządzanie i sta-bilizacja. Platforma ta obejmować będzie niewątpliwie zagadnienia ochrony praw człowieka. Każda z platform ma przyjąć cele, którym zostanie podporządkowany program roboczy platformy. Jego wykonanie będzie na bieżąco monitorowane43.
Podsumowanie
W ciągu ostatnich czterdziestu lat nastąpił znaczący rozwój podstaw prawnych po-zwalających powiązać współpracę państw trzecich z Unią z zagadnieniem przestrze-gania przez te państwa praw człowieka. Rozwój wspomnianych podstaw prawnych obejmuje zarówno prawo pierwotne, które stanowi podstawę dla podpisywania takich umów przez Unię, jak i same umowy, w których zamieszcza się coraz bardziej wy-sublimowane klauzule ochrony praw człowieka. Należy jednak zaznaczyć, iż wspo-mniane podstawy prawne są jedynie przesłanką dla podjęcia przez Unię określonych środków. W literaturze przedmiotu podkreśla się natomiast, że etap najbardziej istot-ny, a więc ewentualne stosowanie tych klauzul przez Unię w stosunkach z państwami trzecimi, cechuje pewien relatywizm etyczny. G. Michałowska stwierdziła: „Wszyst-ko więc wskazuje na to, że Unia każdorazowo kalkuluje „Wszyst-korzyści i straty wynikające ze swojego stanowiska. Bilans zwykle stawia w dogodniejszej sytuacji państwa silne, wpływowe, stanowiące ważnych ekonomicznych partnerów Unii Europejskiej”44.
42 Podobnie K. Arts, Integrating Human Rights into Development Cooperation…, s. 136. 43 www.ec.europa.eu/external_relations/eastern/platforms/index_en.htm (04.12.2009)