Nieformalne spotkanie szefów państw i rządów krajów członkowskich 1 marca 2009 r. skoncentrowało się na roli instytucji wspólnotowych i minimalizowaniu ryzyka praktyk protekcjonistycznych w odpowiedzi na kryzys sektora fi nansowego. Podkre-ślono znaczenie skoordynowanych działań antykryzysowych w zgodzie z zasadami rynku wewnętrznego, konieczność współpracy w zakresie wsparcia dla przemysłu samochodowego oraz wypracowano podejście do pomocy fi nansowej w nowych państwach członkowskich. Jednocześnie przywódcy UE wyrazili sprzeciw wobec działań protekcjonistycznych, godzących w reguły jednolitego rynku oraz wskazali w związku z tym na funkcje Komisji Europejskiej „jako tzw. strażnika Traktatu”28.
Kryzys fi nansowy uruchomił mechanizmy protekcjonistyczne w europejskiej go-spodarce. Jego symbolem stał się francuski projekt pomocy dla przemysłu motory-zacyjnego, uzależniający wsparcie w wysokości 6 mld euro dla rodzimych fi rm od utrzymania produkcji we Francji. Spotkał się on z krytyką przede wszystkim nowych krajów członkowskich. Rząd francuski ostatecznie odszedł od realizacji najbardziej kontrowersyjnej części planu29. Podobnie m.in. rządy Niemiec, Wiel-kiej Brytanii i Irlandii częściowo upaństwowiły banki poprzez masowe zastrzyki fi nansowe i gwarancje.
W odpowiedzi na perturbacje w obrębie gospodarek państwa członkowskie w prze-ważającym stopniu sięgały po środki na płaszczyźnie narodowej. Coraz częstsza inge-rencja rządów, polegająca na wspieraniu rodzimych przedsiębiorstw mechanizmami naruszającymi reguły rynku wewnętrznego, grozi „rozwodnieniem” wspólnotowej polityki ochrony konkurencji. Załamanie międzynarodowego systemu fi nansowego stało się impulsem do powrotu nacjonalizmu gospodarczego, mimo doświadczeń wy-niesionych z kryzysu lat 30 XX w. Nacjonalizm i protekcjonizm nie tylko nie są le-karstwem na globalną recesję, ale ją pogłębiają. Jednocześnie nie mogą one stanowić fundamentu dla dalszej politycznej integracji w ramach UE. Wciąż otwarta pozostaje kwestia, czy w ogóle i jak uzgadniać na płaszczyźnie europejskiej narodowe progra-my stymulujące koniunkturę i wdrażać je zgodnie z prawem wspólnotowym, tak by rzeczywiście pobudzały gospodarkę bez szkody dla reguł rynku wewnętrznego30.
28 www.consilium.europa.eu/uedocs/cms_data/docs/pressdata/PL/misc/106393.pdf.
29 M. Koczor, Walka z kryzysem gospodarczym w Unii Europejskiej – wyniki nieformalnego szczytu z 1 marca 2009 r., „Biuletyn PISM” 2009, nr 13.
W początkowej fazie kryzysu we wrześniu 2008 r. rządy państw członkowskich skupiły swoje wysiłki na ochronie rodzimego sektora bankowego, udzielając zagro-żonym bankom gwarancji rządowych. W konsekwencji m.in. irlandzka gwarancja depozytów bankowych spowodowała przesunięcie wkładów z innych państw człon-kowskich, przede wszystkim Wielkiej Brytanii, do banków irlandzkich, co z kolei negatywnie wpłynęło na sytuację instytucji fi nansowych w tych krajach. Inicjatywa francuskiej prezydencji, zakładająca stworzenie funduszu stabilizacyjnego fi nansują-cego pomoc dla zagrożonych banków i przedsiębiorstw nie doczekała się realizacji, głównie wskutek obaw niemieckiego rządu związanych z zaangażowaniem w dofi -nansowanie zagranicznych banków. Z kolei wprowadzenie wspólnotowego nadzoru fi nansowego budzi opór przede wszystkim władz brytyjskich, które wykluczają prze-kazanie jakichkolwiek kompetencji nadzorczych instytucjom unijnym31.
Co więcej, międzynarodowy kryzys fi nansowy uwidocznił asymetrię w zdolności reagowania i odporności na jego skutki pomiędzy starymi i nowymi krajami człon-kowskimi. W szczególności rynek fi nansowy państw Europy Środkowej i Wschod-niej dotknięty został konsekwencjami globalnej recesji, co jednocześnie stanowiło zagrożenie dla sektora bankowego strefy euro i ogólnie osłabiało efektywność funk-cjonowania Unii Europejskiej32. Rola Unii Europejskiej w związku z powyższym sprowadzała się do wypracowania przy współpracy Europejskiego Banku Centralne-go z krajowymi bankami centralnymi mechanizmów fi nansoweCentralne-go wsparcia dla za-gwarantowania stabilności systemu i płynności, szczególnie zagrożonych instytucji fi nansowych. Zasadniczo istnieją trzy możliwości pozwalające na przeciwdziałanie negatywnym skutkom kryzysu w tych krajach. W ramach tzw. instrumentu średnio-okresowej pomocy, utworzonego w 2002 r. na podstawie art. 119 TWE, państwa pozostające poza strefą euro mogą otrzymać kredyty na rzecz utrzymania bilansów płatniczych. Jesienią 2008 r. Rada Ecofi n zwiększyła wysokość środków dostępnych w ramach tego instrumentu z 12 na 25 mld euro, natomiast Rada Europejska na spot-kaniu 19–20 marca 2009 – na 50 mld euro. Przywódcy państw członkowskich pod-kreślili ponadto, że banki państw „15” nie powinny stosować wobec swoich instytu-cji zależnych, funkcjonujących w krajach Europy Środkowej i Wschodniej praktyk, mogących prowadzić do ograniczenia ich zdolności kredytowej. Z kredytów na rzecz bilansów płatniczych skorzystały Węgry (6,5 mld euro), Łotwa (3,2 mld euro) oraz Rumunia (5 mld euro), kraje w największym stopniu dotknięte recesją gospodarczą spośród nowych członków Unii. Wsparcie zarówno ze strony UE, jak i Międzynaro-dowego Funduszu Walutowego poprzez udzielanie krótko- lub średnioterminowych kredytów na rzecz zniwelowania długu publicznego stanowiło istotny instrument przywracania zaufania konsumentów w funkcjonowanie systemów fi nansowych.
31 www.dublin.gazeta.pl/Dublin/1,85170,6728893,UE__Na_szczycie_wybor_Barroso_i_ prawne_gwarancje_dla.html (15.11.2009).
32 Szerzej zob.: K. O. Lang, D. Schwarzem, Krisem, Crashs und Hilfspakete, „SWP Aktu-ell”, 12.03.2009.
Drugą możliwością wsparcia jest pomoc dla sektora fi nansowego i realnej gospo-darki nowych krajów członkowskich. Bank Światowy, Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju oraz Europejski Bank Inwestycyjny ustanowiły 26 lutego 2009 r. pakiet obejmujący 24,5 mld euro na lata 2009–2010, ukierunkowany przede wszystkim na zasilenie kredytów dla małych i średnich przedsiębiorstw państw tego regionu. Jed-nocześnie inicjatywa ta miała na celu podniesienie efektywności międzynarodowej koordynacji działań pomiędzy bankami, krajowymi instytucjami nadzoru i rząda-mi państw członkowskich. Trzecią opcją dla ustabilizowania systemów walutowych nowych krajów członkowskich jest perspektywa włączenia ich do unii gospodar-czo-walutowej, choć argumentem przemawiającym przeciw zbyt wczesnemu wpro-wadzeniu takiego rozwiązania jest niskie realne oprocentowanie gospodarek tych państw, determinujące wzrost poziomu infl acji33.
Reakcje państw członkowskich na kryzys rynków fi nansowych implikują napię-cia między narodowymi interwencjami antykryzysowymi a długofalowymi ramami wspólnej polityki gospodarczej i fi skalnej. Pakiety koniunkturalne państw członkow-skich prowadzą do częściowo znacznego zadłużenia i godzą w postanowienia Paktu Stabilności i Wzrostu. Prognozy KE przewidują, że w 2010 r. średni defi cyt budżeto-wy w obszarze euro będzie się kształtować na poziomie 4,8% (Niemcy 4,2%). Przy-puszcza się, że w 2010 r. 17 z 27 państw członkowskich przekroczy doPrzy-puszczalną granicę defi cytu budżetowego 3% PKB34.
Nowe kraje członkowskie dysponują o wiele bardziej ograniczonymi zdolnościa-mi w zakresie skali pomocy fi nansowej dla stymulowania swojej gospodarki w porów-naniu ze starymi członkami Wspólnot. W Polsce i krajach bałtyckich podejmowano kroki dla osiągnięcia stabilizacji budżetowej, co częściowo negatywnie odbiło się na rynku konsumpcyjnym i wzmocniło tendencje kryzysowe. Czechy i Słowacja, któ-rych gospodarka w dużym stopniu opiera się na przemyśle motoryzacyjnym, nie były w stanie dorównać rozmiarem pomocy fi nansowej skierowanej do tego sektora ta-kim krajom członkowsta-kim, jak Francja. W Estonii, Łotwie, Czechach i na Węgrzech kryzys gospodarczy przyczynił się do perturbacji politycznych i zmian ekip rządo-wych. W związku z powyższym nowe kraje członkowskie charakteryzował bardziej sceptyczny stosunek do subwencji, którymi bogatsze państwa Unii wspierały swoje gospodarki35. Tym bardziej że populistyczne i protekcjonistyczne rozwiązania propa-gowane przez rządy, takie jak wezwanie prezydenta Sarkozy’ego, by producenci aut kupowali części samochodowe u rodzimych dostawców, wzmacniają równie protek-cjonistyczne oczekiwania społeczeństw tych państw, czego wyrazem jest poparcie opinii społecznej dla sloganów w stylu „British jobs for British workers”.
33 Ibidem, s. 6–7.
34 Por. szerzej: W. Weidenfeld, S. Seeher, Europa Potenziale in der Krise, „CAP Analyse”, März 2009.