Po raz pierwszy prezydent Federacji Rosyjskiej Dmitrij Miedwiediew w czasie wizy-ty w Berlinie 5 czerwca 2008 r. zaprezentował założenia nowego układu bezpieczeń-stwa europejskiego. Nowa architektura bezpieczeńbezpieczeń-stwa winna więc zastąpić dotych-czasową architekturę, gdyż jest ona nieefektywna, tym samym nie stanowi gwarancji skutecznego zapobiegania konfl iktom, czego potwierdzeniem była wojna Rosji z Gruzją w sierpniu 2008 r. czy wcześniejsze krwawe konfl ikty na Bałkanach.
Propozycja Rosji została zaprezentowana w czasie istotnych zmian na arenie mię-dzynarodowej (wojna Rosji z Gruzją w 2008 r., schyłek prezydencji G. W. Busha, mozolny proces implementacji Traktatu lizbońskiego przez UE), tym samym jest ona wypadkową szerszej strategii nastawionej na ułożenie stosunków międzynarodo-wych, w tym architektury bezpieczeństwa, w imię interesów Federacji Rosyjskiej9.
Następnie, 12 maja 2009 r., prezydent Miedwiediew zaakceptował nową strategię bezpieczeństwa narodowego do 2020 r.10 Strategia ta zastąpiła obowiązującą kon-cepcję wprowadzoną w czasie prezydentury Władimira Putina w 2000 r. Odnosząc się do samej strategii, należy wskazać, że obraz polityki rosyjskiej wyłaniający się z nowej strategii jest niespójny. Wynika to z faktu, że strategia bezpieczeństwa naro-dowego winna być analizowana przez pryzmat koncepcji polityki zagranicznej Fede-racji Rosyjskiej z czerwca 2008 r. (Berlin), jak również zasad polityki zagranicznej i bezpieczeństwa opublikowanych po konfl ikcie na Kaukazie Południowym w
8 T. Kapuśniak, Ewolucja polityki Federacji Rosyjskiej wobec Ukrainy, Białorusi i
Mołda-wii, [w:] Białoruś, Mołdawia i Ukraina…, s. 185–202.
9 A. Krzymowski, Plan Miedwiediewa – nowa architektura bezpieczeństwa?, „Sprawy Międzynarodowe” 2009, nr 2 (LXII), s. 23.
10 Стратегия национальной безопасности Российской Федерации до 2020 года, Ут-верждена Указом Президента Российской Федерации от 12 мая 2009 г. № 537, www. scrf.gov.ru/documents/99.html.
niu 2008 r.11 Nowa strategia bezpieczeństwa narodowego Federacji Rosyjskiej do 2020 r. odzwierciedla jej obecną politykę zagraniczną, która nastawiona jest na od-budowywanie wpływów w państwach „bliskiej zagranicy” oraz kształtowanie relacji międzynarodowych zgodnie ze swoimi interesami, poprzez działania zmierzające do budowy świata wielobiegunowego z Federacją Rosyjską jako jednym z centrów po-lityki światowej12.
„Zimna wojna gazowa” Federacji Rosyjskiej z Ukrainą
(styczeń 2009 r.)
Realna przyczyna konfl iktu nie wiązała się bezpośrednio z brakiem kontraktu na do-stawy gazu przez rosyjski Gazprom na Ukrainę, lecz z celami politycznymi i ekono-micznymi Rosji względem Ukrainy13. Przede wszystkim Rosja dążyła i nadal dąży do uzyskania ustępstw ze strony Ukrainy w kwestii kontroli jej sieci przesyłowych, a poprzez to, do posiadania możliwości wpływania na sytuację wewnętrzną tego pań-stwa14. Tocząca się kampania prezydencka na Ukrainie (2009 r.) również nie jest bez znaczenia dla interesów Rosji. Od tego, kto zostanie następnym prezydentem Ukrainy, zależy również przyszłość relacji ukraińsko-rosyjskich oraz kierunek poli-tyki zagranicznej Ukrainy. Jak wiadomo, dojście w 2004/2005 r. do władzy Wiktora Juszczenki i obranie przez Ukrainę kierunku proatlantyckiego jest na Kremlu odbie-rane jako zagrożenie interesów Rosji na Ukrainie. Dlatego też – inaczej niż miało to miejsce w czasie wyborów 2004 r. – Rosja ostrożnie analizuje sytuację wewnętrzną na Ukrainie i poprzez eskalację konfl iktów – jak np. w styczniu 2009 r. – próbuje wpływać i osłabiać nieakceptowany przez siebie kurs w polityce zagranicznej tego państwa, a tym samym popierać kandydatów, którzy sceptycznie odnoszą się do ści-słych relacji z Zachodem.
11 Szerzej zob. D. Jankowski, Nowa strategia bezpieczeństwa narodowego Federacji
Rosyj-skiej, „Studia i Komentarze Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej” 2009, nr 5, www.
iesw.lublin.pl/sk/numery/numer8.php.
12 T. Kapuśniak, D. Mierzejewski, J. Zajączkowski, Strategiczny trójkąt Rosja–Chiny–Indie.
Szanse i wyzwania w XXI wieku, „Prace Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej” 2009,
t. 5, s. 9–10.
13 S. Pirani, J. Stern, K. Yafi mava, The Russo–Ukrainian gas dispute of January 2009:
a comprehensive assessment, „Oxford Institute for Energy Studies” 2009, February, www.
oxfordenergy.org/pdfs/NG27.pdf; J. Stern, Resumption of Russian, www.pulaski.pl/pub-likacje.htm; www.oxfordenergy.org/pdfs/comment_0109-1.pdf.
14 T. Kapuśniak, Ukraina wybiera prezydenta – świat patrzy, „Komentarz Międzynarodowy Pułaskiego/Pulaski Policy Papers” 2009, No. 21, 21.12.2009, www.pulaski.pl/ppp/Pula-ski_Policy_Papers_No_21_09.pdf.
Warto również zwrócić uwagę na kolejny problem styczniowego konfl iktu gazo-wego. Otóż zanim rozpoczęła się „zimna wojna gazowa” w styczniu 2009 r., Rosja podjęła działania propagandowe – jesienią 2008 r. – wymierzone przeciwko Ukrainie. Wówczas to w licznych komentarzach rosyjskich polityków, ale również w mediach, pojawiały się informacje o trudnościach negocjacyjnych z ukraińskim partnerem (w szczególności w grudniu 2008 r.). Jak się okazało, rosyjscy stratedzy przygotowy-wali wówczas grunt pod przyszłe pole bitwy z Ukrainą, a wykorzystane zostały do tego środki masowego przekazu, kontrolowane przez władze na Kremlu15.
Ukraina również przystąpiła do tej batalii lepiej przygotowana, niż miało to miej-sce w 2006 r.16 Nie bez wpływu na pozycję Ukrainy był międzynarodowy kryzys gospodarczy i fi nansowy. Spadek liczby kontaktów dla ukraińskiego przemysłu ciężkiego spowodował zmniejszenie zapotrzebowania na gaz przez tenże przemysł. Jednak ośrodek decyzyjny w Kijowie nie ustąpił pod naciskiem Rosji i w czasie trwania konfl iktu kilkakrotnie odmówił zawarcia porozumienia na warunkach rosyj-skich. Świadczy to o usztywnieniu stanowiska Ukrainy, jej decydentów i oligarchów. Nie udało się Rosji osiągnąć ustępstw, jak miało to miejsce wcześniej w konfl ikcie z Białorusią.
Następnym celem Rosji jest dążenie do dyskredytacji Ukrainy jako wiarygodnego partnera dla UE; pomniejszenie jej znaczenia jako przewidywalnego państwa tran-zytowego w oczach Zachodu. Powyższy cel ma służyć Rosji do promocji nowych rosyjskich tras przesyłu surowców energetycznych do UE (Nord Stream i South Stream). Realizacja tych dwóch rosyjskich tras przesyłu surowców energetycznych jest nastawiona na pomniejszenie znaczenia możliwości realizacji alternatywnych tras przesyłu z pominięciem Rosji do UE (Nabucco, White Stream)17.
Kolejny problem polega na tym, że Rosja wykorzystuje gaz do tworzenia i/lub po-głębiania podziałów politycznych oraz osłabiania polityki energetycznej Unii Europej-skiej. Obecne podejście UE do polityki energetycznej Rosji staje się bardziej ostrożne. W wyniku „wojny gazowej” państwa członkowskie UE (szczególnie tzw. starzy człon-kowie UE) postrzegają Ukrainę jako niestabilne państwo tranzytowe. Dlatego też UE podejmuje działania na rzecz stworzenia alternatywnych dróg dostaw surowców energetycznych, takich jak Nabucco czy też możliwość przedłużenia nitki Odessa– –Brody do Gdańska, jak również wspiera koncepcję nierosyjskich źródeł dostaw18.
15 Por. T. Kapuśniak, Cicha kontrrewolucja w Rosji, „Analizy Instytutu Europy Środkowo--Wschodniej” 2008, t. 25.
16 Szerzej o konfl ikcie gazowym z 2006 r. zob. T. Kapuśniak, Ukraina jako obszar wpływów
międzynarodowych…, s. 152–156.
17 Por. T. Kapuśniak, Struktura interesów Ukrainy w regionie Kaukazu Południowego, [w:]
Region Kaukazu w stosunkach międzynarodowych, red. K. Iwańczuk, T. Kapuśniak,
Lub-lin 2008, s. 332 i nast.
18 T. Kapuśniak, T. Olejarz, P. Bryliński, Pozycja Polski i Ukrainy w stosunkach
energetycz-nych na obszarze Europy Wschodniej, „Rocznik Instytutu Europy
Ponadto podejmuje próby związania Rosji umowami energetycznymi. Jednak po-wyższe działania nie okażą się skuteczne, jeśli nie powstanie wspólny rynek UE dla dostaw i handlu gazem. Karta energetyczna forsowana przez państwa członkowskie UE, postrzegana jest przez Rosję jako zagrożenie dla jej interesów.
Celem długookresowym Rosji wobec Ukrainy jest przejęcie ukraińskiej infra-struktury przesyłowej. Realizacji tego celu sprzyja podatność Ukrainy na wpływy Rosji. Niestabilność polityczna, ekonomiczna, podziały wśród elity władzy, przekła-dające się na różnice zdań wśród decydentów politycznych co do polityki zagranicz-nej, osłabiają państwo jako całość, uniemożliwiając adekwatną reakcję na działania Rosji.
Presja Rosji na Ukrainę przy pomocy instrumentu gazowego ukazała wyraźnie, że faktyczne cele Rosji wykraczają poza deklarowaną „liberalizację handlu gazem”. W założeniu Rosji owa presja miała służyć zapewnieniu jej długofalowej ekono-micznej oraz politycznej dominacji w relacjach z Ukrainą. Potwierdziła ponadto, że wobec „bliskiej zagranicy” Rosja nadal chętnie sięga po arsenał tradycyjnych środ-ków (blokady, embarga itp.). Cele nie zostały osiągnięte, a zakończenie konfl iktu oznaczało porażkę Rosji i jej strategii.
„Próżnia bezpieczeństwa” Europy Wschodniej
– działania Sojuszu Północnoatlantyckiego
Analizując ewolucję polityki Sojuszu Północnoatlantyckiego wobec państw Europy Wschodniej, należy zauważyć, że w latach 90. XX w. była to polityka nastawiona na umacnianie relacji z Rosją, kosztem kontaktów z państwami Europy Wschodniej. O ile w pierwszych latach istnienia nowo powstałych państw Europy Wschodniej Sojusz kładł nacisk przede wszystkim na inicjowanie i instytucjonalizację relacji, o tyle na początku XXI w. strony dążą do zacieśniania współpracy oraz – szczególnie w przypadku Ukrainy – przybliżania do standardów NATO i ewentualnie członko-stwa w Sojuszu. Spośród państw Europy Wschodniej to właśnie Ukraina jest najbar-dziej zaangażowana we współpracę z NATO i deklaruje kierunek atlantycki w poli-tyce zagranicznej – przynajmniej obóz prezydenta Wiktora Juszczenki przejawia taką wolę. Sytuacja może ulec zmianie po wyborach prezydenckich. Ani J. Tymoszenko ani W. Janukowycz nie jawią się jako zwolennicy integracji z NATO19.
Sytuacja jest o wiele bardziej złożona w kwestii kierunku atlantyckiego w przy-padku Białorusi i Mołdawii. Państwa te nie tylko nie deklarują – w takim stopniu jak Ukraina – chęci włączenia się do struktur Sojuszu, ale również borykają się z problemami silnego oddziaływania Rosji na ich politykę wewnętrzną, a tym
sa-19 T. Kapuśniak, J. Tymkiv, Polityka zagraniczna i bezpieczeństwa Ukrainy w czasie
mym na politykę zewnętrzną. Przede wszystkim panujący na Białorusi reżim nie sprzyja nawiązywaniu współpracy z Sojuszem, tym samym możliwość oddziaływa-nia tego ostatniego na jej struktury jest o wiele mniejsza. Dodatkowo Zachód nie wy-raża zbytniego zainteresowania (czy też instrumenty realizacji tego planu zawodzą) umacnianiem swych więzi z reżimem Aleksandra Łukaszenki, jednak uświadamia sobie znaczenie pozycji geopolitycznej tego państwa dla obszaru Europy Wschodniej i, szerzej, dla Zachodu. Podobnie jest w przypadku Mołdawii, borykającej się z „za-mrożonym” konfl iktem w Naddniestrzu, który może zostać wykorzystany jako in-strument w polityce Rosji wobec Mołdawii, a szerzej wobec państw Europy Wschod-niej. Natomiast ośrodek decyzyjny w Kiszyniowie traktuje Naddniestrze jako swego rodzaju kartę przetargową w relacjach nie tylko z Rosją, ale także z Zachodem20.
W nawiązaniu do powyższych stwierdzeń należy zaznaczyć, że kierunek atlan-tycki w polityce wewnętrznej i zagranicznej tych państw należy również analizo-wać w kontekście stosunków międzynarodowych na obszarze Wspólnoty Niepodle-głych Państw. Przedmiotowe, a nawet wrogie traktowanie Ukrainy przez Rosję, przy zmieniającym się i instrumentalnym podejściu Stanów Zjednoczonych, oraz długi okres bierności, a następnie wzrastająca aktywność Unii Europejskiej powodują, że Ukraina musi się zmierzyć z olbrzymimi wyzwaniami. Poprzez właściwe rozpozna-nie zagrożeń płynących ze środowiska międzynarodowego (polityka sąsiadów bądź mocarstw) i odpowiednią reakcję państwa te mogą zmniejszyć potencjalnie nieko-rzystny układ sił, a nawet czerpać z niego korzyści. Jednak geopolityczne położenie Ukrainy powoduje, iż znajduje się ona w dwóch regionach: Europie i Eurazji, przy czym w obu zajmuje położenie peryferyjne21.
Sytuacja na obszarze poradzieckim jest bardzo dynamiczna, w szczególności w ostatnim czasie. Wojna Rosji z Gruzją w sierpniu 2008 r., „zimna wojna gazowa” Rosji z Ukrainą (UE) w styczniu 2009 r. oraz celowe działania podejmowane przez Rosję, czyli tzw. polityka paszportowa na Krymie i kwestia „Karty Rosjanina”, a tak-że „wojna psychologiczna” w kwestii Floty Czarnomorskiej powodują, tak-że sytuacja wewnętrzna na Ukrainie (w szczególności na Krymie) coraz bardziej się komplikuje. Nie bez znaczenia jest możliwość zdestabilizowania sytuacji wewnętrznej na Ukra-inie poprzez wykorzystanie sytuacji Krymu przez czynnik rosyjski. Ponadto panu-jący na scenie politycznej chaos, jak również niezwykle trudna sytuacja gospodar-cza Ukrainy osłabiają kurs proatlantycki w ukraińskiej polityce zagranicznej.
20 Por. T. Kapuśniak, T. Olejarz, Ewolucja zjawiska bezpieczeństwa międzynarodowego na
obszarze Europy Wschodniej, [w:] Bezpieczeństwo międzynarodowe. Wyzwania i zagro-żenia XXI wieku, red. P. Olszewski, T. Kapuśniak, W. Lizak, Radom 2009, s. 195–211;
T. Kapuśniak, J. Tymkiw, Potencjalne kierunki współpracy Ukrainy z Sojuszem
Północno-atlantyckim, „Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej” 2008, R. 6, s. 53–63. 21 T. Kapuśniak, Ukraina jako obszar wpływów międzynarodowych…, rozdz. 3.
Paradoksalnie wojna Rosji z Gruzją z jednej strony przyczyniła się do podniesie-nia świadomości decydentów NATO i unaoczniła niezwykle skomplikowaną sytua-cję państw regionu czarnomorsko-kaspijskiego. Z drugiej strony wydarzenia te nie spowodowały znacznego wzrostu poparcia kierunku atlantyckiego przez ukraińskie społeczeństwo. Jednak pomimo tych wydarzeń poziom poparcia społecznego dla członkostwa Ukrainy w Sojuszu oscyluje w granicach 22–25%. Sytuacja przedstawia się zdecydowanie gorzej zarówno na Białorusi, jak i w Mołdawii. Można stwierdzić, że kierunek atlantycki w polityce zagranicznej ośrodka decyzyjnego w Mińsku jest praktycznie nieobecny. Natomiast opcja atlantycka w polityce Mołdawii traktowana jest jako karta przetargowa w kontaktach z Rosją, w celu pomocy tej ostatniej w roz-wiązaniu kwestii separatystycznej Naddniestrzańskiej Republiki Mołdawskiej, której to status międzynarodowy po dziś dzień nie został uregulowany. Sytuacja ta stwarza możliwość oddziaływania na sytuację w regionie przez zainteresowane państwa trze-cie, jak również przyczynia się do powstawania „miękkich” zagrożeń bezpieczeń-stwa dla regionu22.
Rok 2008 upłynął pod znakiem walki Stanów Zjednoczonych Ameryki w ramach NATO o zaoferowanie Planu Działania na rzecz Członkostwa (MAP) dla państw wschodnich. Przede wszystkim USA na forum NATO dążyły do zintensyfi kowania współpracy Sojuszu z Ukrainą i Gruzją, a tym samym do tworzenia coraz ściślej-szych związków tych państw z rodziną atlantycką. Dlatego też, mając na uwadze negatywne, destabilizujące działania Rosji wobec państw poradzieckich i deklaracje o sferze jej tzw. uprzywilejowanych interesów na obszarze WNP, dążenie NATO do jak najszybszego przyznania Ukrainie Planu Działania na rzecz Członkostwa było rzeczą oczywistą z punktu widzenia interesów tej organizacji (przede wszystkim jej najsilniejszego członka – USA) na obszarze Europy Wschodniej, szerzej – na ob-szarze WNP. Jak się okazało, Sojusz nie zdecydował się na przyznanie MAP ani Ukrainie, ani Gruzji. Brak zaoferowania MAP tym państwom był przede wszystkim wynikiem sprzeciwu Niemiec i Francji, jak również obawą NATO o pogorszenie relacji z Rosją. Obecnie (2009 r.) sytuacja komplikuje się coraz bardziej, gdyż i tak dość niski zapał ukraińskich prozachodnich polityków może osłabnąć. Kwestia po-głębiania współpracy z NATO powróci najwcześniej po wyborach prezydenckich, a intensywność tej współpracy zależeć będzie od nowej głowy państwa. Natomiast problem przyznania MAP prawdopodobnie przesunie się nawet o kilka lat. Dlatego też od tego, czy uda się przekonać do konieczności zaoferowania MAP (czy też in-nego alternatywin-nego programu), te państwa członkowskie Sojuszu, które najbardziej sceptycznie podchodzą do problemu Ukrainy, jak również te państwa członkowskie,
22 Por. T. Kapuśniak, T. Olejarz, Ewolucja zjawiska bezpieczeństwa międzynarodowego…, s. 195–211; K. Fedorowicz, Białoruś, Mołdawia i Ukraina w poszukiwaniu nowych
kon-cepcji bezpieczeństwa, [w:] Białoruś, Mołdawia i Ukraina…, s. 63 i nast.; A. Sawicz, Bia-łoruś, Mołdawia i Ukraina wobec Paktu Północnoatlantyckiego, [w:] BiaBia-łoruś, Mołdawia i Ukraina…, s. 95 i nast.
które na Wschodzie widzą tylko Rosję, do przeorientowania swojego podejścia, zależy skuteczność oddziaływania NATO na obszarze Europy Wschodniej, szerzej – WNP.
Jest to krok ważny, tym bardziej że według sondaży wyborczych, jest mało praw-dopodobne, ażeby w wyborach prezydenckich na Ukrainie (styczeń 2010 r.) zwycię-stwo odniósł najbardziej proatlantycki kandydat. Na Ukrainie może więc zabraknąć polityka, którego jednym z głównych celów będzie integracja z NATO i UE i który w tym dążeniu wykaże pełną konsekwencję. Warto podkreślić fakt, że Ukraina ak-tywnie uczestniczy w misjach NATO, co świadczy o jej gotowości do członkostwa. Oczywiście pojawiają się głosy, że współczesna Ukraina nie jest przygotowana do członkostwa w NATO, a kryzys gospodarczy jeszcze bardziej osłabia to państwo i jego kierunek atlantycki. Dość często wśród zachodnich analityków pojawia się pogląd o konieczności przyjęcia przez NATO strategii regionalnej zamiast indywidu-alnej. Jednak, mając na uwadze różnorodność państw tego regionu, należy wskazać, że NATO powinno posiadać spójną wizję swoich relacji z nimi, przy jednoczesnym trak-towaniu wybranych państw tego regionu w sposób priorytetowy (Ukraina, Gruzja)23.