Unia Europejska podpisała z Ukrainą i Mołdawią Porozumienie o Partnerstwie i Współpracy (Partnership and Co-operation Agreement – PCA) w 1994 r., które to porozumienie stworzyło podstawy prawne relacji UE ze wschodnimi sąsiadami. W marcu 2003 r. Komisja Europejska zaprezentowała koncepcję Europejskiej Poli-tyki Sąsiedztwa – EPS (European Neighbourhood Policy), następnie w lipcu 2003 r. przedstawiła komunikat odnośnie do poszerzenia Programów Sąsiedztwa
(urhood Programmes) oraz nowego instrumentu fi nansowego – European Neighbo-urhood and Partnership Instrument (Europejskiego Instrumentu Sąsiedztwa i
Part-nerstwa). Kolejnym krokiem był pakiet inicjatyw politycznych, przygotowany przez Komisję w maju 2004 r. – Strategy Paper, który to dokument strategiczny został zaakceptowany przez Radę UE i Radę Europejską w czerwcu 2004 r. Europejska Po-lityka Sąsiedztwa nastawiona jest na umacnianie wzajemnych stosunków, stabilności i bezpieczeństwa, lecz nie stwarza możliwości członkostwa dla państw znajdujących się w jej zasięgu24.
23 T. Kapuśniak, T. Olejarz, Ewolucja zjawiska bezpieczeństwa międzynarodowego…, s. 207.
24 P. J. Borkowski, K. Dośpiał-Borysiak, T. Kapuśniak, Wymiar południowy, północny i
wschod-ni Uwschod-nii Europejskiej. Osiągwschod-nięcia, szanse, wyzwawschod-nia, „Prace Instytutu Europy
Środkowo--Wschodniej” 2009, t. 1, passim; T. Kapuśniak, Wschodni wymiar polityki UE. Aspekty
Intensyfi kacja kontaktów UE z Mołdawią świadczy o tym, że Unia dostrzega problemy istniejące na swoich granicach25. Nie tylko sytuacja na Białorusi, ale tak-że konfl ikt w Naddniestrzu to problemy, z którymi UE winna się zmierzyć, gdyż zgodnie z wyznawaną zasadą – EPS służy stabilizacji. Dodatkowo Europejska Po-lityka Sąsiedztwa odgrywa znaczącą rolę w kontekście przemian jakościowych w Mołdawii. Konfl ikt w Naddniestrzu jest nie tylko problemem, jest także szansą dla UE, która może się wykazać jako mediator w sprawach bezpieczeństwa na swoich granicach. Polityka UE wobec Mołdawii koncentrować się będzie wokół perspek-tyw jej integracji z UE w ramach polityki wschodniej. Podobnie sytuacja wygląda w przypadku Białorusi. Szczególnie należy podkreślić fakt, że państwo to nie jest postrzegane jako problem numer jeden dla Unii Europejskiej, lecz funkcjonowanie w Europie reżimu autorytarnego wywołuje liczne kontrowersje. Problem Białorusi stanowi wyzwanie dla Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa UE, zwłasz-cza dla obecnego wymiaru wschodniego Europejskiej Polityki Sąsiedztwa. Ponadto w 2004 r., w wyniku rozszerzenia UE na Wschód, Białoruś stała się bezpośrednim sąsiadem Unii. Chociaż oferta Europejskiej Polityki Sąsiedztwa została skierowana również do Białorusi, to dwustronne stosunki były w fazie zamrożenia. Pomimo tego UE nadal wyraża chęć wspierania demokratycznych przemian i budowania gospo-darki rynkowej na Białorusi.
Nową odsłoną polityki wschodniej Unii Europejskiej jest projekt ogłoszony w połowie 2008 r. przez Polskę i Szwecję pod nazwą Partnerstwa Wschodniego26. Ofi cjalnie został on przyjęty jako projekt Unii Europejskiej na szczycie w Pradze, 7 maja 2009 r. Stwarza nadzieję dla państw Europy Wschodniej, jak również dla państw Kaukazu Południowego, na tzw. zrównanie wymiarów polityki zewnętrznej UE. Unii daje szansę na zacieśnienie współpracy z państwami wschodnimi. Należy też pamiętać o tym, że Polska jako inicjator programu naraża się – w sytuacji braku efektów tego projektu – na postrzeganie jej przez państwa wschodnie jako niesku-tecznego gracza Wspólnoty, tym samym na utratę wiarygodności jako „adwokata” Ukrainy.
Choć Unia kładzie nacisk na wciąganie państw Europy Wschodniej w orbitę swoich wpływów, decydenci UE wykluczają rozmowy na temat członkostwa Ukra-iny i innych państw z Europy Wschodniej w jej strukturach. Dopuszczają jedynie rozmowy o stopniowym pogłębianiu współpracy. Być może taka właśnie polityka zacieśniania kontaktów spowoduje, że państwa te na stałe zostaną związane z Unią Europejską.
25 Szerzej o sytuacji wewnętrznej w Mołdawii zob. T. Kapuśniak, M. Słowikowski,
Mołda-wia – rara avis in terris?…
26 Polityka wschodnia Polski. Uwarunkowania – koncepcje – realizacja, red. A. Gil, T. Ka-puśniak, Lublin–Warszawa 2009, passim.
Podsumowanie
Ze względu na brak jasnej deklaracji UE i NATO oraz wzrastające na Ukrainie, Białorusi i Mołdawii obawy znalezienia się „za burtą” jednoczącej się Europy (UE) szczególnie istotne jest przedstawienie tym państwom przez Unię Europejską reali-stycznego „zastępczego” projektu politycznego. Nadzieję taką dla tych państw może stanowić Partnerstwo Wschodnie UE. Jednak decydenci UE podczas opracowywa-nia strategii wobec państw Europy Wschodniej powinni wziąć pod uwagę fakt, że dynamika pozytywnych przemian tych państw w zestawieniu z dynamiką przemian państw z Europy Środkowo-Wschodniej jest o wiele słabsza. Położenie Ukrainy, Białorusi, w mniejszym stopniu Mołdawii, ciążenie struktur instytucjonalnych odzie-dziczonych po czasach Związku Radzieckiego oraz słabość władzy wykonawczej i ustawodawczej sprawiają, że czas potrzebny na wdrożenie zaplanowanych reform będzie z konieczności kilkakrotnie dłuższy niż w przypadku państw mniejszych, ob-ciążonych w mniejszym stopniu komunistycznym dziedzictwem. Dodatkowo sytua-cję komplikuje międzynarodowy kryzys fi nansowy, który ma wpływ również na systemy gospodarcze państw Europy Wschodniej. Dlatego też wiele zależy od ade-kwatności reakcji UE na zmiany, jakie zachodzą na tym obszarze. Od tego, czy UE zdecyduje się – pomimo braku pozytywnych zmian w systemach politycznych tych państw – na pomoc fi nansową i wsparcie przemian wewnętrznych, zależy kierunek w polityce zarówno wewnętrznej, jak i zewnętrznej państw Europy Wschodniej. Nie należy zapominać, że brak zdecydowanych działań UE i NATO na tym obszarze nie oznacza braku takich działań ze strony Rosji, która posiada swoje cele w stosunku do państw Europy Wschodniej, szczególnie wobec państw tzw. bliskiej zagranicy. Woj-na w Gruzji, konfl ikt gazowy z Ukrainą, „wojWoj-na mleczWoj-na” z Białorusią – wydarzenia te potwierdzają, że Rosja jest gotowa do użycia nie tylko środków gospodarczych, lecz również militarnych. Ponadto obecny kryzys fi nansowy próbuje wykorzystać do zwiększenia swoich wpływów w państwach poradzieckich poprzez udzielenie poży-czek fi nansowych oraz gwarancji bezpieczeństwa.
Wyzwaniem dla UE, a szczególnie Polski jako państwa członkowskiego, jest re-alizacja planu maksimum, czyli wymiaru wschodniego polityki UE. Odpowiadałby on innym wymiarom funkcjonującym już w polityce zewnętrznej UE27. Koncepcja wschodniego wymiaru zakłada położenie szczególnego nacisku na państwa bliskie-go sąsiedztwa UE, a tym samym na minimalizację podziału, którebliskie-go symbolem jest rzeka Bug. Nowi członkowie UE nie mogą dopuścić, by na jej wschodnich rubieżach rozciągał się obszar ubóstwa, niepokojów społecznych i niestabilności – „szara strefa
27 T. Kapuśniak, Wschodni wymiar polityki UE. Aspekty prawne i polityczne…; P. J. Borkow-ski, K. Dośpiał-Borysiak, T. Kapuśniak, Wymiar południowy, północny i wschodni Unii
bezpieczeństwa”. Państwa te, zakotwiczając się w UE, winny z kolei wspierać pań-stwa Europy Wschodniej, przyczyniając się do realnych zmian systemowych, trans-formacji ekonomicznej, kształtowania się społeczeństwa obywatelskiego. Koniecz-ność transformacji państw Europy Wschodniej – w szczególności Ukrainy – leży w interesie nie tylko ich samych, ale także całej Unii Europejskiej.