Kobiecość a niepełnosprawność

Analizując kategorię kobiecości w związku z niepełnosprawnością, należy podkreślić, że płeć jest szczególnie ważnym czynnikiem oddziałującym na autopercepcję oraz postrzeganie innych ludzi (E. Hoppe, K. Walczak., H. Trzcińska, 2015, s. 179).

3 Androgynia (z języka greckiego andros- mężczyzna, gyne- kobieta) rozumiana jest najczęściej jako występowanie cech psychicznych obu płci u danej jednostki (M. Doroba- Sawa, 2009, s. 37).

52

Biorąc pod uwagę kategorię płci, ludzi dzielimy na kobiety i mężczyzn, natomiast kiedy uwzględnione zostaje pojęcie płciowości wówczas wyodrębnić można terminy kobiecość i męskość (A. Nowak, 2010, s. 125). Męskość i kobiecość zdaniem S. Bem (za: E.

Mandal, 2003, s. 154) są tzw. cultural lenses, czyli „soczewkami kultury”. Soczewki oznaczają osadzone w danej kulturze schematy kobiecości- męskości (pełne stereotypowych przekonań), przez które jednostki ujmują rzeczywistość nadając spójność ich indywidulnym doświadczeniom. Zatem proces budowania tożsamości psychicznej i płciowej kobiet oraz mężczyzn, w dużym stopniu zależy od treści kulturowo i społecznie kształtowanych modeli kobiecości oraz męskości.

Literatura przedmiotu podaje trzy podstawowe modele męskości i kobiecości:

model egalitarny, tradycyjny i mieszany. Model egalitarny odnosi się do założenia, że różnice międzypłciowe nie są aż tak istotne, by mogły oddziaływać na społeczne funkcjonowanie osób. Z kolei model tradycyjny bazuje na przekonaniu o istnieniu znaczących różnic między mężczyznami i kobietami. Rozbieżności te zawarte są w stereotypach związanych z daną płcią dotyczących cech osobowości, wyglądu zewnętrznego, ról rodzinnych i zawodowych czy zachowań społecznych. Oba modele kobiecości i męskości kreują dwie odmienne wizje odnośnie tego, co stanowi o byciu kobietą i mężczyzną. Trudności w ustaleniu, w ramach którego z modeli funkcjonują współcześnie jednostki, spowodowały wyodrębnienie modelu mieszanego kobiecości i męskości, będącego kompilacją dwóch pierwszych podejść (K. Walentynowicz-Moryl, 2014, s. 245). Należy podkreślić, że społeczne konstrukcje płci dosyć często nie uwzględniają osób z niepełnosprawnością w zakresie męskości czy też kobiecości- dyskryminując je. Zdarza się, że w stosunku do jednostek z niepełnosprawnością, powszechne stało się posługiwanie się przez pełnosprawne osoby niezróżnicowanymi płciowo etykietami np. „niepełnosprawni”, „ci”, „oni” (R. Kijak, 2012, s. 179-197). Co więcej, jak wskazuje N. Mikołajczak-Matyja (2013, s. 50), czynnik niepełnosprawności ma swoistą przewagę i znaczną siłę nad czynnikiem płci, tzn. kobiecie z niepełnosprawnością przypisywane są raczej cechy osoby z niepełnosprawnością, aniżeli kobiety, z uwagi na siłę negatywnego stereotypu niepełnosprawności oddziaływującego na proces kategoryzacji (por. S. Byra, 2010, s. 33-48).

Jak podkreśla C. Thomas (2006, s. 178) formy i skutki „disablism-u”

(dyskryminacja osób z niepełnosprawnością), są w pewnym sensie podyktowane przez pryzmat płci, lokalizacje i relacje płci związane z przestrzenią i kulturą. Potwierdzają to również badania L. A. Habib (1995, s. 49), z których wynika, że to, jakiej osoba z

53

niepełnosprawnością jest płci wpływa na sposób traktowania jej w różnych kulturach.

Według C. Thomas (2006, s. 178) procesy i sieci społeczne, które konstruują oraz kształtują zarówno płeć, jak i niepełnosprawność są blisko ze sobą powiązane. Sprzężenie to zdaniem autorki przejawia się wyraźnie w narracjach badanych kobiet z niepełnosprawnością, które swe wypowiedzi tworzą w odniesieniu do norm płciowych kreowanych przez społeczeństwo, w jakim żyją. Dlatego też te narracje mają wyraźne lub ukryte odniesienie do publicznych dyskursów "co to znaczy być kobietą?”, oscylując wokół tematów partnerstwa, macierzyństwa, rodziny, obowiązków domowych i opieki.

Co interesujące, takie same tendencje zauważono również w odniesieniu do mężczyzn z niepełnosprawnością, budujących swe narracje wokół ideału płciowej męskości (C.

Thomas, 2006, s. 178).

Kobiecość definiowana jest obecnie przede wszystkim przez wygląd zewnętrzny oraz atrakcyjność osoby (także seksualną). Zdaniem W. Janocha i K. Zielińskiej-Król (2015, s.7), w przypadku kobiet z niepełnosprawnością atrakcyjność ta jest im odbierana, gdyż w przekonaniu społeczeństwa nie są one w stanie spełnić standardów kobiecego piękna. W związku z tym kobiety z niepełnosprawnością z powodu swojej niepełnosprawności mają trudności w zaakceptowaniu siebie jako kobiety (M. A. Nosek, C. A. Howland, D. H. Rintala i in., 2001, s. 10). Znaczące dla takiego stanu rzeczy są przede wszystkim postawy społeczne, które wpływają na kreowanie u kobiet własnego postrzegania atrakcyjności. A jednym z istotniejszych źródeł wiedzy jednostki o sobie jest odbicie oceny, to znaczy obserwowany przez osobę sposób reagowania na nią innych osób, pozwalający jej wnioskować, co o niej myślą (A. Rawa-Kochanowska, 2011, s. 35).

Zgodnie ze społecznym ujmowaniem płciowości, w odniesieniu do kobiet z niepełnosprawnością, model kobiecości jest im narzucany w procesie socjalizacji (I.

Banach, 2016, s. 394). W związku z tym kobiety z niepełnosprawnością niekiedy czują się jako nie w pełni sprawne jednostki, nie tylko w zakresie problemów sprawnościowych, ale także w innych sferach życia, wynikających z zadań rozwojowych.

W związku z tym kobiety z niepełnosprawnością są zagrożone wykluczeniem społecznym, spowodowanym kumulacją dyskryminujących je czynników tzn.

niepełnosprawności, płci i stereotypów z nią związanych (B. Oleksy-Sanocka, 2010, s.

81). W przypadku stereotypów płciowych należy podkreślić, że to właśnie one mają znaczący wpływ na kształtowanie się tożsamości kobiet (A. Nowak, 2012, s. 10). Kobiety z niepełnosprawnością zasadniczo nie są postrzegane społecznie w kategorii przynależności do określonej płci (L. Marszałek, 2006, s. 10). Ponadto jest im odebrane

54

społecznie prawo do wykonywania kobiecych ról, pozwalając im jedynie na funkcjonowanie jako osoba z niepełnosprawnością. W konsekwencji prowadzi to do powstania zjawiska automarginalizacji, na którego kształtowanie się duży wpływ mają wpajane osobie z niepełnosprawnością specyficzne normy postępowania i modele osobowe (zgodne ze społecznym obrazem niepełnosprawności). W związku z tym wiele kobiet z niepełnosprawnością staje przed dylematem dotyczącym ich możliwości podjęcia ról rodzinnych (żony, matki), przeżywając wątpliwości odnośnie własnych kompetencji w tym obszarze oraz szansy powodzenia w życiu rodzinnym (L. Marszałek, 2006, s. 10, 41).

Zdaniem D. Kornas-Bieli (2015, s. 19) realizacji siebie przez kobiety z niepełnosprawnością w ramach rodziny i małżeństwa nie sposób zadekretować ustawami bądź zmianą przepisów prawnych. Należy z jednej strony zadbać o takie wychowanie dziewcząt i samowychowanie kobiet z niepełnosprawnością, aby były gotowe i chciały podjąć zadania matki i żony. Po drugie, powinno się zwrócić uwagę na zmianę stereotypów, uprzedzeń i postaw społecznych, w celu likwidacji przeszkód w realizacji ich pragnień w tym zakresie.

Zwrócenie uwagi zwłaszcza na aspekt kobiecości i pełnionych w jej ramach ról w kontekście niepełnosprawności jest o tyle istotne, że to kobiety z niepełnosprawnością znajdują się w znacznie gorszej sytuacji niż niepełnosprawni mężczyźni (A. Biglar Beigi, K. Kow Yip Cheng, 2010, s. 205). Badania w wielu krajach wykazały, że niepełnosprawne kobiety i dziewczęta ze względu na swoją niepełnosprawność mają dodatkowe problemy (w porównaniu z niepełnosprawnymi mężczyznami czy chłopcami) na wielu płaszczyznach życia społecznego m.in.: w zapewnieniu samodzielnego życia, zatrudnieniu, edukacji, opiece zdrowotnej, opiece społecznej, mieszkalnictwie, transporcie, własności gruntów, dostępie do dziedzin kultury itd. (C. Thomas, 2006, s.

178).

Sytuacja życia kobiet z niepełnosprawnością jest z całą pewnością znacznie bardziej utrudniona niż w przypadku mężczyzn. Rozbieżności w tym zakresie wynikają przede wszystkim z płci i stereotypów z nią związanych (L. Marszałek, 2006, s. 10).

Pojawiające się problemy kobiet z niepełnosprawnością, obejmują najczęściej dylematy i ograniczenia wynikające z aspektu kobiecości i pełnionych w jej ramach ról. Pomimo tożsamych potrzeb kobiet pełnosprawnych i z niepełnosprawnością w tym zakresie (C. L.

Shandra, D. P. Hogan, S. E. Short, 2014, s. 203), to kobiety z niepełnosprawnością, muszą zmagać się z licznymi przeszkodami na drodze do ich realizacji. Wielość napotykanych przez nie ograniczeń w tym obszarze, prowadzi do zjawiska marginalizacji, wykluczenia

55

społecznego, a nawet automarginalizacji (L. Marszałek, 2006, s. 41; A. Nowak, 2012, s.

10).