Poczucie własnej skuteczności

Termin „poczucie własnej skuteczności” został wprowadzony do literatury przez A. Bandurę, co miało szczególne znaczenie zwłaszcza dla psychologii (J. Kozielecki, 2006, s. 52). Różne aspekty omawianego zjawiska zostały opisane i wykorzystane także w wielu dziedzinach innych nauk m.in. socjologii, medycynie, pielęgniarstwie, kinezjologii i innych (J. T. Gosselin, J. E. Maddux, 2003, s. 218).

Poczucie własnej skuteczności jest to przekonanie, że poprzez własne działanie, jednostka posiada możliwość uzyskania zamierzonego efektu (A. Bandura, 1997, s. 3).

Można zatem uznać to zjawisko za względnie utrwalone i zgeneralizowane przekonanie, że osoba jest w posiadaniu odpowiednich zasobów lub możliwości, aby poradzić sobie ze stresującymi wymaganiami stawianymi przez życie. Daje motywację do działania, siłę i wytrwałość, a co najważniejsze powoduje optymistyczne nastawienie do własnej osoby oraz podejmowanych zmagań (R. Poprawa, 2001, s. 134). Podobnie termin ten definiuje A. Bańka (2005, s. 12-13) ujmując poczucie własnej skuteczności, jako wiarę człowieka w: a) posiadaną zdolność kontrolowania wydarzeń jego dotyczących; b) możliwości motywowania siebie; c) sposobność mobilizowania posiadanego potencjału poznawczego i właściwych zachowań potrzebnych do skutecznej realizacji zadań.

Z kolei J. Kozielecki (2006, s. 52) uważa, że poczucie to odnosi się do oceny przez jednostki własnych zdolności do wdrożenia działań i osiągania przewidywanego poziomu oraz typu wykonania. Co ważne, poczucie własnej skuteczności może odnosić się zarówno do bardzo określonych zadań, jak i tych zupełnie ogólnych czy generalnych (E. Trzebińska, 2008, s. 103). Poza tym, jest ono szczególnie ważne podczas

119

wykonywania nowych, nieprzewidywalnych, niepewnych, stresowych, konfliktowych i transgresyjnych czynności (J. Kozielecki, 2006, s. 52).

Zdaniem badaczy (np. J. T. Gosselin, J. E. Maddux, 2003, s. 219) poczucie własnej skuteczności nie powinno być stricte rozumiane jako kompetencje posiadane przez jednostkę, ponieważ jest ono przekonaniem o posiadaniu lub braku określonych kompetencji oraz możliwościach ich ćwiczenia. Ponadto zdaniem E. Trzebińskiej (2008, s. 103), należy termin ten bezsprzecznie odróżnić od poczucia własnej wartości i nadziei.

Zdaniem autorki zjawisko poczucia własnej skuteczności, odnosi się do przeświadczenia osoby, co do posiadania konkretnych umiejętności odpowiednich do wykonania określonego zadania. Zatem nie dotyczy ono oceny własnej wartości, a odnosi się jedynie do oceny własnych możliwości radzenia sobie z trudnościami. Dodatkowo należy zwrócić uwagę na różnice pomiędzy poczuciem własnej skuteczności a pewnością siebie u człowieka. Według I. M. Łukasik (2013, s. 25) w odniesieniu do poczucia własnej skuteczności istotny zdaje się być aspekt zdolności do czegoś, co można wyrazić w pytaniu: „Czy mogę to zrobić?”. Z kolei pewność siebie odwołuje się do oceny poznawczej i dotyczy jedynie oceny poczucia własnej wartości zawierającej się w pytaniu: „Kim jestem?” „W jaki sposób to odczuwam”.

Badacze J. T. Gosselin oraz J. E. Maddux (2003, s. 218-219), uznali, że dla pełniejszego zrozumienie znaczenia i rozwoju poczucia własnej skuteczności, należy odnieść się do podstaw teoretycznych omawianego zjawiska. Zdaniem autorów termin ten najlepiej wyjaśniać w kontekście społeczno- poznawczej teorii (social cognitive theory) zaproponowanej przez A. Bandurę (1989). Składa się ona, co najmniej z czterech elementów. Po pierwsze, ludzie posiadają silne zdolności i możliwości poznawcze, pozwalające tworzyć im wewnętrzne modele doświadczeń, dzięki którym mogą oni dokonywać oceny i obserwacji własnych myśli, emocji i zachowań. Ponadto są oni w stanie rozwijać nowe plany działania, prognozować ich wyniki oraz oceniać i testować ich przewidywane rezultaty zestawiając je z innymi własnymi doświadczeniami. Po drugie, wewnętrzne osobowościowe czynniki (poznanie, emocje, zdarzenia biologiczne) i zachowania oraz elementy środowiskowe wzajemnie na siebie wpływają. To znaczy, że jednostki reagują poznawczo, emocjonalnie i behawioralnie wobec pojawiających się zdarzeń. Co więcej, dzięki poznaniu są oni w stanie sprawować kontrolę nad własnym zachowaniem, co przekłada się na ich funkcjonowanie. Po trzecie, self i tożsamość są osadzone społecznie. Jednostka spostrzega własne i inne wzorce społecznego zachowania, emocji, działania w konkretnych sytuacjach, porównując je. Self i tożsamość nie są tylko

120

elementami, które osoba wnosi do interakcji z innymi, ponieważ to właśnie one są odpowiedzialne za stworzenie tej relacji, jej jakość oraz wszelkich zmian z niej wynikających. Po czwarte, wskazuje się na znaczą rolę zdolności samoregulacyjnych, wykorzystywanych przez jednostki w dążeniu do osiągnięcia określonego celu.

Samoregulacja to zdolność przewidywania i wykorzystywania dotychczasowej wiedzy i doświadczeń w celu prognozowania przyszłych wydarzeń, czyjegoś potencjału lub zachowania (J. T. Gosselin, J. E. Maddux, 2003, s. 218-219).

Im wyższe poczucie skuteczności charakteryzuje osobę, tym ambitniejsze stawia sobie ona cele, pomimo napotykanych przeszkód. Z kolei, niższy poziom poczucia własnej skuteczności, powoduje brak odległych celów, niepewność, trudności w radzeniu sobie z wymogami otoczenia, itd. (R. Kościelak, 2010, s. 62, 113). Ponadto osoby, które cechuje silne poczucie własnej skuteczności podejmują się wykonywania trudniejszych zadań, są wytrwali, wkładają w nie wiele wysiłku, kontrolują emocje i lepiej radzą sobie z blokadami oraz trudnościami (J. Kozielecki, 2006, s. 52).

Motywacyjne znaczenie poczucia własnej skuteczności podkreśla Z. Juczyński (2000, s. 12). Autor uważa, że dokonywany przez jednostkę wybór sytuacji, czyli jej zaakceptowanie lub odrzucenie w odniesieniu do przewidywanych skutków ma charakter motywacyjny. Z kolei zaangażowanie się w konkretne działanie i wytrwałość w jego realizację w celu osiągnięcia sukcesu są związane z fazą działania (wolicyjną). W niej dokonuje się przekształcenie zamiarów w określone czynności, które wymagają odpowiedniego wysiłku oraz wytrwałości. Jednakże jak podkreśla J. Kozielecki (2006, s.

52), poczucie własnej skuteczności, nie jest jedynym elementem gwarantującym osiągnięcie sukcesu, zdaniem autora „jest on warunkiem wspomagającym, a nie decydującym”.

Na poczucie własnej skuteczności składają się trzy aspekty: siła, wielkość i ogólność. Siła odnosi się do stopnia zaufania i pewności, co do posiadanych przez jednostkę kompetencji. Z kolei wielkość przekonania, dotyczy stopnia trudności zadania oraz poczucia osoby, co do poradzenia sobie z tymi trudnościami. Ogólność natomiast związana jest z różnymi sytuacjami, w tym specyficznymi, które mogą wymagać od człowieka swoistych kompetencji kontrolnych (A. Bandura, 2007, s. 90; R. Kościelak, 2010, s. 61-62). Z kolei głównymi źródłami rozwoju poczucia własnej skuteczności są informacje zintegrowane z pięciu źródeł, są to: wyniki wcześniejszych doświadczeń (performance experience), które są największym źródłem informacji o własnej skuteczności; pośrednie doświadczenia (vicarious experience), rozumiane jako

121

obserwacja zachowań innych ludzi i wynikających z nich konsekwencji; doświadczenia wyobrażeniowe (imaginal experience), polegające na wyobrażaniu sobie siebie lub innych w zachowujących się skutecznie bądź nieefektywnie w określonych sytuacjach;

perswazja werbalna (verbal persuasion), czyli to, co osoby mówią odnośnie posiadanych umiejętności i prawdopodobieństwie osiągniecia sukcesu; afektywne i fizjologiczne stany (affective and physiological states), rozumiana jako umiejętność ludzi do kojarzenia przyjemnych emocji z sukcesami oraz słabej wydajności organizmu z brakiem osiagnięć (J. T. Gosselin, J. E. Maddux, 2003, s. 223).

Przeprowadzone badania wśród osób z uszkodzeniem rdzenia kręgowego przez A.

Craig, N. Wijesuriya i Y. Tran (2013, s. 3), wykazały, że jednostki charakteryzujące się niskim poczuciem własnej skuteczności cechował znacznie podwyższony poziom depresyjnego nastroju i niepokoju, w porównaniu z osobami o wysokim wskaźniku poczucia własnej skuteczności. Ponadto można wnioskować, że niski poziom poczucia własnej skuteczności może świadczyć o nieprzystosowaniu się do życia osób po urazie (A. Craig, N. Wijesuriya, Y. Tran, 2013, s. 5). Inne badania wykazały, ze bezradność oraz poczucie własnej skuteczności istotnie przewidywały depresję w grupie osób z uszkodzeniem rdzenia kręgowego oraz ze stwardnieniem rozsianym. Ponadto dowiedziono, iż osoby z uszkodzeniem rdzenia kręgowego cechowały się znacznie wyższym poziomem poczucia własnej skuteczności oraz niższym poziomem bezradności i depresji w porównaniu z osobami ze stwardnieniem rozsianym. Badacze sugerują, że zróżnicowanie w zakresie otrzymanych wyników może być związane z niestabilnością niepełnosprawności u osób z uszkodzeniem rdzenia kręgowego (Z. M. Shnek i in., 1997, s. 287). Podobne wyniki z badań uzyskali J. Airlie i współpracownicy (2001, s. 259), którzy zwrócili uwagę, iż wyższym poziomem poczucia własnej skuteczności cechują się osoby z trwałym uszkodzeniem narządu ruchu w porównaniu z jednostkami charakteryzującymi się niepełnosprawnością o niestabilnym przebiegu. Natomiast badania S. Byry (2012a, s. 271) dowodzą, iż osoby z nabytą niepełnosprawnością ruchową charakteryzują się znacznie wyższym poziomem poczucia własnej skuteczności niż osoby chore przewlekle. Około 70% badanych z dysfunkcją narządu ruchu (N=358) cechuje się przeciętnym i wysokim przekonaniem co do posiadania zdolności zaradczych użytecznych w konfrontacji z problemami. Co więcej, autorka wskazuje, iż poziom poczucia własnej skuteczności osób badanych różnicuje podejmowaną przez nich aktywność zaradczą. Jednostki z wysokim poziomem poczucia własnej skuteczności w największym stopniu preferują style radzenia sobie polegające na zadaniowej konfrontacji

122

z problemem, jego akceptacji oraz poszukiwaniu wsparcia w religii i humorystycznym ich ujmowaniu. Natomiast badane osoby z uszkodzeniem narządu ruchu cechujące się przeciętnym poziomem poczucia własnej skuteczności w zmaganiu się z trudnościami najczęściej poszukiwały wsparcia w religii, stosowały środki odurzające oraz zaprzeczały istnieniu problemów. W grupie badanych oceniających w niewielkim stopniu swój aktywny udział w radzeniu sobie z trudnościami dominują style radzenia sobie polegające na poszukiwaniu wsparcia w religii i stosowaniu alkoholu bądź innych środków odurzających (S. Byra, 2012a, 351- 352). Badania S. Byry i K. Ćwirynkało (2018, s. 5) przeprowadzone w grupie studentów z uszkodzeniem rdzenia kręgowego dowodzą, iż większość z nich cechuje się niskim poziomem poczucia własnej skuteczności w radzeniu sobie z problemami. Z kolei 40% badanych cechuje wysoki poziom tej zmiennej. Ponadto wykazano, że poczucie własnej skuteczności zaradczej w większym stopniu niż samoocena i nadzieja podstawowa, odgrywa istotną rolę w wyjaśnieniu strategii radzenia sobie u studentów z uszkodzeniem narządu ruchu

Znaczenie poziomu poczucia własnej skuteczności znajduje swe odzwierciedlenie w wynikach rehabilitacyjnych osób z niepełnosprawnością. Doniesienia z badań jakościowych G. Dixon i współpracowników (2007, s. 237-238) wskazuje, iż wysoki poziom własnej skuteczności i przekonanie o swej niezależności, zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn z niepełnosprawnością, przyczynia się do lepszych wyników rehabilitacyjnych (por. S. M. Miller, 2009, s. 991). Ponadto poczucie własnej skuteczności miało istotne znaczenie dla subiektywnego samopoczucia osób z uszkodzeniem rdzenia kręgowego (N. Z. Hampton, 2004, s. 31). Warto dodać, że analiza korelacyjna przeprowadzona przez S. M. Miller (2009, s. 991), w grupie osób z uszkodzeniem rdzenia kręgowego wykazała, że poziom poczucia własnej skuteczności nie jest znacząco związany z czasem trwania urazu, stopniem uszkodzenia oraz sytuacją życiową osób badanych.

Poczucie własnej skuteczności pełni zarówno rolę predykcyjną (np. A. M.

Barnwell, D. J. Kavanagh, 1997, s. 411; S. Geyh i in., 2012, s. 699; M. M. Schmitt, Y.

Goverover, 2014, s. 27; S. Byra, K. Ćwirynkało, 2018, s. 5), jak i moderacyjną (np. R. A.

Mirjalili, M. Ali Besharat, S. Koochi, 2011, s. 149) w relacji pomiędzy wybranymi parametrami psychospołecznego funkcjonowania osób z niepełnosprawnością, jak również w zakresie relacji radzenia sobie z trudnościami w przebiegu procesu przystosowania i pożądanych jego efektów adaptacyjnych u osób z trwałymi ograniczeniami ruchu (S. Byra, 2011, s. 127). Na przykład jak wskazują badania R.

123

Wassem (1992, s. 224), poczucie własnej skuteczności jest predyktorem przystosowania do niepełnosprawności osób ze stwardnieniem rozsianym.

Co interesujące, badania S. Geyh i współpracowników (2012, s. 703) wykazały, że poczucie własnej skuteczności obok poczucia własnej wartości jest ściśle związane z poziomem uczestnictwa osób z uszkodzeniem rdzenia kręgowego. Zdaniem autorów zmienna poczucia własnej skuteczności i poczucia własnej wartości wyjaśniają około połowę wariancji w analizach odnośnie przystosowania do ograniczeń zdrowotnych, objawów depresji, wsparcia społecznego i in. u osób z uszkodzeniem rdzenia kręgowego.

Z kolei na związek poczucia własnej wartości oraz poczucia własnej skuteczności z funkcjonowaniem osób z uszkodzeniem rdzenia kręgowego wskazują w swych badaniach J. Middleton, Y. Tran i A. Craig (2007, s. 1643). Autorzy, podkreślają, że strategie rehabilitacyjne mające na celu poprawę jakości życia powinny koncentrować się w pierwszej kolejności na takich czynnikach jak poziom poczucia własnej skuteczności. Na przykład, aby poprawić poziom poczucia własnej skuteczności kobiet ze stwardnieniem rozsianym badacze proponują, aby wykorzystać technikę zwaną emocjonalnym treningiem inteligencji (Z. Mehrabi i in., 2017, s. 421).

Inne badania (S. Byra, 2011, s. 127) koncentrujące się na poczuciu własnej skuteczności w kontekście radzenia sobie osób z nabytą niepełnosprawnością ruchową dowodzą, iż płeć jest czynnikiem różnicującym ogólne poczucie własnej skuteczności oraz charakter jego powiązań ze stylami oraz strategii radzenia sobie z trudnościami wynikającymi z trwałych ograniczeń. Zwrócono uwagę, że ścisłe powiązanie poczucia własnej skuteczności ze stylami i strategiami radzenia sobie jest znacznie bardziej rozbudowane u kobiet z niepełnosprawnością w porównaniu z mężczyznami. Badani mężczyźni z niepełnosprawnością w porównaniu z kobietami, charakteryzują się znacznie silniejszymi przekonaniami odnośnie własnej skuteczności zaradczej. Jednakże, pomimo ustalonych różnic pomiędzy badanymi kobietami i mężczyznami w tym zakresie, preferowane style i strategie radzenia sobie z trudnościami badanych osób (bez względu na ich płeć), mają większe znaczenie dla kształtowania poczucia własnej skuteczności niż odwrotnie (S. Byra, 2011, s. 133). Różnice płciowe w zakresie posiadanego poczucia własnej skuteczności, zostały również zaobserwowane w grupie osób ze stwardnieniem rozsianym. Jak wskazują wyniki badań to kobiety cechowała znacznie większa wiara we własne zdolności do funkcjonowania, pomimo posiadanej niepełnosprawności w porównaniu z mężczyznami (C. Fraser, S. Polito, 2007, s. 102). Po części potwierdzają to doniesienia z badań M. A. Wrzesińskiej, K. Opuchlik i J. Kocura (2008, s. 315), które

124

wskazują na zróżnicowanie poziomu poczucia własnej skuteczności ze względu na płeć badanych osób ze stwardnieniem rozsianym, co interesujące wiek badanych i czas trwania choroby nie były w tym przypadku znaczące. Jednakże autorki badań, wskazują na mężczyzn jako tych, którzy cechują się wyższym poziomem poczucia własnej skuteczności w porównaniu z badanymi kobietami z niepełnosprawnością.

Dotychczasowe doniesienia empiryczne dowodzą znaczącej roli poczucia własnej skuteczności dla funkcjonowania osób z niepełnosprawnością ruchową. Badacze zwracają uwagę na szczególną jego wartość w oddziaływaniach rehabilitacyjnych skierowanych wobec osób z uszkodzeniem narządu ruchu (m.in. G. Dixon, E. W. Thornton, C. Young, 2007, s. 237; S. M. Miller, 2009, s. 991; A. Craig, N. Wijesuriya, Y. Tran, 2013, s. 5).

Niewiele jest natomiast weryfikacji empirycznych koncentrujących się na określeniu roli poczucia własnej skuteczności dla akceptacji niepełnosprawności przez osoby z posiadanymi ograniczeniami ruchowymi, w tym kobiety doświadczające niepełnosprawności ruchowej.

3.2. Społeczne zasoby radzenia sobie kobiet z uszkodzeniem narządu ruchu 3.2.1. Wsparcie społeczne

Dostępne opracowania naukowe, dostarczają wiele informacji na temat zasobów społecznych wspomagających skuteczne radzenie sobie ze stresem. Najczęściej wymieniane jest wsparcie społeczne. Termin ten jest niejasny i wieloznaczny pod względem zakresowym oraz treściowym. Jak wskazują J. Kirenko i S. Byra (2011, s. 103) literatura odnosząca się do wsparcia społecznego (pomimo swej obszerności) ma głównie charakter empiryczny, co nie przekłada się na powstawanie spójnych teorii mogących przyczynić się do lepszego wyjaśnienia natury omawianego zjawiska. Rozważania teoretyczne odnośnie rozumienia i definiowania tego terminu są podejmowane raczej sporadycznie. W związku z tym trudno jest doszukać się uniwersalnej i zadowalającej definicji wsparcia społecznego, która by jednoznacznie oddawała istotę rzeczy (J.

Kirenko, 2002, s. 75; por. H. Sęk, 2012, s. 19; J. Kirenko, 2018, s. 44). Zauważalne trudności definicyjne i konceptualizacyjne terminu „wsparcie społeczne”, mają wielopłaszczyznowy charakter i spowodowane są głównie genezą zajmowania się tym zjawiskiem, odnoszeniem się do doświadczeń praktycznych jednostki, podyktowanych potrzebą niesienia pomocy innym (J. Szymańska, J. Sienkiewicz, 2011, s. 550).

125

Termin „wsparcie społeczne” jest rozpatrywany wielokontekstowo, co wyznacza sposób jego definiowania oraz przyjmowanie w rezultacie postaci definicji cząstkowych.

Większość z nich ma charakter fragmentaryczny, wycinkowy oraz odnosi się do wybranych aspektów, takich jak m.in. indywidualne cechy osoby wspomagającej i wspomaganej, a także relacje między nimi, specyficzne elementy danej sytuacji; cele, potrzeby, pełnione funkcje w odniesieniu do konkretnych płaszczyzn funkcjonowania jednostki (J. Kirenko, 2002, s. 81; J. Kirenko, S. Byra, 2011, s. 104). Problematyka wsparcia społecznego jest rozpatrywana w kontekście m.in. stresu i radzenia sobie (gdzie wsparcie społeczne ujmowane jest jako zmienna pośrednicząca pomiędzy sytuacjami stresującymi a stanem zdrowia jednostki) (D. Włodarczyk, 1999, s. 95) oraz w odniesieniu do wypalenia zawodowego, reakcji na traumatyczne wydarzenia, wybranych mechanizmów zdrowia i choroby, a także organizowania pomocy psychologicznej (H.

Sęk, 2012, s. 19).

Można zatem wsparcie społeczne rozumieć m.in. jako: otrzymywanie pomocy od znaczących bliskich osób bądź instytucji w formie praktycznej pomocy, oparcia, informacji i rady (W. Bandura-Madej, 1996, s. 27); oczekiwaną pomoc, będącą dostępną dla jednostki lub grupy w sytuacjach stresowych, trudnych bądź przełomowych, których nie są w stanie samodzielnie przezwyciężyć (J. G. Sarason, za: Z. Kawczyńska-Butrym, 1998, s. 87; por. S. Kawula, 1996, s. 6-7).

Wsparcie społeczne jest ujmowane również jako zasób indywidualny, potencjalnie dostępny, który bierze się ze specyficznych relacji w obrębie sieci społecznych każdego człowieka (D. Włodarczyk, 1999, s. 98). Jednakże H. Sęk (2003, s. 17), podkreśla trudności w rozstrzygnięciu, czy wsparcie społeczne należy rozpatrywać w kategoriach zasobu przynależnego jednostce, czy raczej jako kategorię społeczną. Niemniej autorka przychyla się do ujmowania wsparcia społecznego jako pierwotnego zasobu społecznego mając na uwadze potrzebę pewnych warunków wewnętrznych podmiotu do jego uruchomienia. Co ważne, zdaniem J. Szymańskiej i J. Sienkiewicz (2011, s. 550), samo posiadanie przez jednostkę wsparcia jako zewnętrznego zasobu, nie jest równoważne z umiejętnościami radzenia sobie. Osoba musi być w gotowości do sprawczego przetworzenia i wykorzystania otrzymywanego wsparcia, ponieważ jest ono niezbędne do uzyskania stanu optymalnego przystosowania.

Na uwagę zasługuje również rozumienie pojęcia wsparcia społecznego w kontekście problematyki radzenia sobie. W tym ujęciu traktowane jest ono jako pewien rodzaj interakcji społecznej zainicjowanej w konkretnej sytuacji i zorientowanej

126

celowościowo (S. Kawula, 1996, s. 12-16), interakcji nawiązywanej w celu pomocy jej uczestnikom (jednemu lub obu) w przezwyciężaniu trudności, rozwiązywaniu problemów (E. Marynowicz-Hetka, 2006, s. 516). Autorka uważa, że interakcja obejmuje konkretne działania jednych jednostek wobec innych i jest ukierunkowana na rodziny, grupy społeczne, jednostki znajdujące się w trudnej sytuacji, podkreślając przy tym znaczenie elementów samopomocowych i afektywnych w tej relacji. Podobnie wsparcie społeczne w kontekście radzenia sobie ujmują B. Lelonek i E. Kamusińska (2011, s. 35) wskazują, iż jest ono szczególnym rodzajem i sposobem pomocy jednostce zwłaszcza w celu mobilizowania jej zasobów oraz sił do samodzielnego poradzenia sobie z problemami.

Zatem jego celem jest radzenie osobie, która potrzebuje pomocy w trudnej sytuacji (por.

J. Kirenko, 2018, s. 44). Co ważne, dla skuteczności wymiany społecznej niezbędna jest trafność między otrzymywanym a oczekiwanym wsparciem (J. Kirenko, 2006, s. 114-115; H. Sęk, R. Cieślak, 2006, s. 20-21). Zdaniem K. Czerwińskiej (2018, s. 166) udzielane wsparcie powinno mieć charakter podmiotowy, podkreślające zdolności i możliwości człowieka do samostanowienia oraz jego prawo do odmowy skorzystania z pomocy lub jej odrzucenie ze względu na oferowaną formę.

W toku prowadzonej analizy należy zwrócić uwagę na dostępne w literaturze rozróżnienie wsparcia społecznego ze względu na jego strukturę i funkcje. W strukturalnym ujęciu wsparcie społeczne ujmowane jest jako „obiektywnie istniejące i dostępne sieci społeczne, które wyróżniają się od innych sieci tym, że poprzez fakt istnienia więzi, kontaktów społecznych, przynależności, pełnią funkcję pomocną wobec osób znajdujących się w trudnej sytuacji” (H. Sęk, R. Cieślak, 2006, s. 14-15).

Wymienione sieci społeczne określane są też źródłami wsparcia (H. Sęk, 2003, s. 23), tworzą je zazwyczaj takie podmioty jak członkowie rodziny (żona, mąż, rodzice, dzieci, rodzeństwo i dalsi krewni), osoby pozarodzinne (przyjaciele, koledzy i koleżanki, sąsiedzi i znajomi), współpracownicy i przełożeni, grupy wyznaniowe określonej religii, profesjonaliści w zakresie udzielania pomocy (lekarze, terapeuci, pracownicy socjalni).

Osoba, po pierwsze spotyka się z wymienionymi podmiotami sieci społecznej utrzymując z nimi różnorodne więzi i po drugie, dokonuje wymiany wzajemnych usług, informacji, doświadczeń, dóbr kulturalnych, materialnych i rzeczowych (M. Winiarski, 2014, s. 39).

Z kolei S. Kowalik (1999, s. 174-175), wskazuje na trzy kręgi społecznego zabezpieczenia, które posiada jednostka. Zdaniem autora największe wsparcie osoba otrzymuje od bliskiej rodziny, współmałżonka i przyjaciół, dość znaczne wsparcie dostarcza dalsza rodzina i koledzy, natomiast najsłabsze więzi społeczne utrzymuje ona z

127

sąsiadami i znajomymi z pracy. Wskazując na funkcje, jakie pełnią systemy oparcia, A.

Axer (za: J. Kirenko, 2006, s. 108) wymienia jednostki z najbliższego otoczenia osoby (wpływające pozytywnie na jej psychiczne i fizyczne zdrowie poprzez swoje zachowanie, uczucia i postawy); instytucje bądź sieci instytucji (udzielające pomocy psychologicznej, medycznej i społecznej); organizacje pomocy (gdzie uzyskiwana pomoc pochodzi od profesjonalistów lub spontanicznie powstających grup wolontaryjnych czy stowarzyszeń).

Należy dodać, że naturalne sieci wsparcia gdzie otrzymywana pomoc jest dobrowolna i wzajemna są najbardziej korzystne oraz skuteczne dla jednostek, z uwagi na ich łatwość dostępu, bezkosztowość i brak stygmatyzacji (H. Sęk, 2003, s. 21).

Analizując kategorię wsparcia strukturalnego brane są pod uwagę takie jego parametry jak gęstość sieci (rozumiany jako obszar, w którym jednostki wchodzą w interakcje ze sobą), jej wielkość, dostępność, spójność, systematyczność, homogeniczność lub heterogeniczność, obiektywność, subiektywność, bliskość geograficzna (H. Sęk, R.

Cieślak, 2006, s. 15-16). Zdaniem autorów najważniejsze cechy wśród wymienionych to dostępność sieci, szczególnie w przypadku osób pozbawionych naturalnych źródeł wsparcia oraz poziom prospołeczności, a w szczególności altruizm.

Z kolei ujęcie funkcjonalne, wsparcie społeczne definiuje jako „rodzaj interakcji społecznej, która zostaje podjęta przez jednego lub obu uczestników w sytuacji problemowej, trudnej, stresowej lub krytycznej” (H. Sęk, R. Cieślak, 2006, s. 18).

Interakcja ta ma na celu przezwyciężenie trudności oraz reorganizację zaburzonej relacji jednostki z otoczeniem. W momencie wystąpienia sytuacji trudnej zostaje podjęta

Interakcja ta ma na celu przezwyciężenie trudności oraz reorganizację zaburzonej relacji jednostki z otoczeniem. W momencie wystąpienia sytuacji trudnej zostaje podjęta