Uboga oferta
3. W kręgu problematyki właściwości osobowych interweniujących
3.2. Kompetencje społeczne i osobowość interweniujących
Indywidualne właściwości osobowościowe interweniujących, ich kompe-tencje społeczne, mają podstawowe znaczenie dla działalności interwencyj-nej, ukierunkowanej zwłaszcza na interwencję w społeczności. Umiejętności nawiązywania kontaktów i kompromisowego dialogu; porozumiewania się z decydentami, mediacji oraz negocjacji, współdziałania z osobami reprezen-tującymi grupy ryzyka kryzysowego, czy szerszymi kręgami społecznymi, sta-nowią wstępny warunek prowadzenia skutecznej działalności interwencyjnej (Wiemann, 1977, za Passowicz, 2003).
Według Caplana (1961, 1964) kompetencje społeczne są postawą opartą na naturalnym wyposażeniu osobowościowym, ujawniającą się w konkret-nych sytuacjach społeczkonkret-nych, w których rozwiązanie problemu i osiągnięcie zamierzonego celu zależą od zdolności skutecznego działania (por. też Mat-czak, 1996; Passowicz, 2003). Kompetencje społeczne mają szczególnie istot-ne znaczenie w społeczno-ekologicznym paradygmacie interwencji kryzyso-wej, akcentującym zaangażowanie na rzecz pomocy osobom z grup ryzyka kryzysowego. Umożliwiają one podejmowanie konstruktywnych inicjatyw, wykorzystywanie wszelkich dostępnych w społeczności zasobów zapewniają-cych promowanie zdrowia, możliwości rozwoju i przeciwdziałania patologii (Sęk i Pasikowski, 2001).
Kształtowanie i posiadanie pożądanych kompetencji oraz umiejętności społecznych, przez osoby interweniujące, może zapewnić klientom kryzysu różnorodne formy adekwatnego wsparcia i pomocy. Szczególnie ważne są umiejętności edukacyjne – uczenia oraz wzmacniania, przez pomagających, kompetencji społecznych samych klientów.
Do kompetencji społecznych i osobowościowych zalicza się: – właściwości osobowościowe,
– właściwości reagowania emocjonalnego, – umiejętności rozwiązywania problemów.
Myśląc o podstawowych właściwościach osobowościowych i zachowa-niach, które winny cechować interweniujących, na plan pierwszy wysuwają się kwestie poziomu aktywności oraz zrównoważenia emocjonalnego. Obie dys-pozycje umożliwiają interweniującym zadowalające funkcjonowanie w kon-frontacji z trudnymi problemami klientów, ofi arami traumy, również w sytu-acjach stwarzających zagrożenie dla życia i zdrowia.
Energia osób pomagających pozwala na aktywne ukierunkowanie własnej działalności interwencyjnej, organizowanie pomocy w sytuacjach kryzysów środowiskowych i katastrofi cznych. Stanowić może źródło pozytywnej aktyw-ności, optymizmu oraz siły udzielającej się bezradnym, klientom obezwład-nionym przez niesprzyjające okoliczności życiowe. Zachowanie równowagi i spokoju, kontrola sytuacji oraz umiejętności tworzenia wokół siebie stabil-nej, a także racjonalnej atmosfery ma podstawowe znaczenie w sytuacjach kry-zysowego chaosu i rozchwiania (Belkin, 1984).
Osobowość interweniującego może mieć znaczenie nie tylko z powodu gotowości do udzielania wsparcia, ale także gwarantuje dostrzeganie sygna-łów wołania o pomoc wysyłanych przez pokrzywdzonych (Cieślak i Eliasz, 2004). Ponadto winna ona warunkować zdolność do funkcjonowania na wyższym poziomie niż wspomagani w zakresie kwestii istotnych dla rozwią-zywania problemów w codziennym życiu. Dojrzałość i silne poczucie tożsa-mości osób interweniujących sprzyjają opanowaniu przez nich własnego lęku, neutralizowaniu postaw obronnych wobec cierpienia; „…pracując z klientem będącym w kryzysie, sami musimy wyraźnie zdawać sobie sprawę z własnych myśli, uczuć i zachowań, ponieważ wielu klientów traktuje nas jako wzór do naśladownictwa”, twierdzą James i Gilliland (2004, s. 79). Interwent bowiem, zdaniem cytowanych autorów, radzi sobie w pracy z kryzysem „w takim stop-niu, w jakim jest osobą w pełni ukształtowaną” (ibidem).
W tym kontekście Collins i Collins (2005) podkreślają rolę następują-cych, indywidualnych właściwości pomagających:
– samoświadomość – zdawanie sobie sprawy z percepcji swojej osoby i od-bioru własnego zachowania przez otoczenie, a szczególnie osoby wymaga-jące pomocy,
– silne poczucie tożsamości – ułatwia nawiązanie prawidłowej relacji wspo-magania; unikanie nadidentyfi kacji z klientami, zaspokajanie, przy okazji interwencji, własnych potrzeb i rozwiązywanie własnych problemów (por. Shalit i Dawidson, 1993),
– odróżnianie własnych uczuć i reakcji od uczuć oraz reakcji klientów kryzy-sowych (brak problemów utrzymania granic), co sprzyja unikaniu reakcji przeniesieniowych, a zwłaszcza przeciwprzeniesieniowych,
– otwartość i zdolność do spontanicznej, adekwatnej ekspresji przeżywa-nych emocji,
– autentyczność, szczerość zachowania i wypowiedzi. Bycie osobą naturalną i spontaniczną – „w pełni sobą” – stanowi niezbędny czynnik prawidłowego funkcjonowania interwencyjnego (Egan, 1990, za James i Gilliland, 2004). Oprócz wymienionych już właściwości emocjonalnych, które winny ce-chować pomagających, wymienia się również identyfi kowanie i różnicowanie przeżywanych uczuć, a także zdolność wpływania na formę przejawiania emo-cji w zachowaniu. Istotne znaczenie ma celowe i świadome powstrzymywanie się od wyrażania uczuć („zawieranie ich w sobie”) oraz ich kontrolowanie.
James i Gilliland (2004) za pożądane w interwencji kryzysowej uważają natomiast,wymienione poniżej, właściwości osobowe pomagających; zdaniem wymienionych autorów warunkują one skuteczność udzielanej pomocy: – opanowanie, spokój, zdolność zachowania równowagi w obliczu
konfron-tacji z trudnymi, zagrażającymi sytuacjami;
– refl eksja w myśleniu, kreatywność i elastyczność działania;
– nieustępliwość, zdolność do odraczania decyzji i działania, odwaga, opty-mizm – „promieniowanie nadzieją”, poczucie rzeczywistości oraz obiekty-wizm;
– otwartość – chęć odsłaniania siebie, zdolność do identyfi kowania się z in-nymi, również o odrębnych poglądach i systemie wartości;
– pozytywna samoocena i obraz siebie, dobre poczucie własnej wartości. Istotny pozostaje sposób postrzegania osób w kryzysie i ofi ar przemocy, jako silnych, zdolnych do pokonywania trudności, do rozwiązywania wła-snych problemów oraz samodzielnego radzenia sobie z życiem, a także jako godnych zaufania, przyjaznych i wartościowych. Powinni przy tym unikać oceniania – opisywać raczej zachowanie klienta, konfrontując je ze swoją opi-nią, przy pomocy nieocennych wyrażeń i zwrotów.
Nie mniejsze znaczenie ma kwestia tendencji do projektowania (rzutowa-nia) własnych uczuć na klienta. „Ubezwłasnowolniania” podopiecznych – po-dejmowania w ich imieniu istotnych decyzji i rozstrzygnięć, unikanie nado-piekuńczości oraz nadidentyfi kacji.
Podział na właściwości osobowe, kompetencje i umiejętności interwenio-wania w kryzysie pozostaje zawsze do pewnego stopnia umowny.
Umiejętno-ści pomagania, w dużym stopniu zakotwiczone w określonych dyspozycjach osobowościowych interweniujących, odgrywają podstawową rolę w praktyce interwencji kryzysowej (por. zasady Rhine’a i Weissberga, 1992).
Z przedstawionych, w piśmiennictwie przedmiotu (por. Brammer, 1984; Collins i Collins, 2005; James i Gilliland, 2004), oczekiwań oraz wskazań kie-rowanych do interweniujących w kryzysie, dokonałam wyboru zaleceń odwo-łujących się zarówno do umiejętności, jak i zachowania:
– bądź zdolny do bezinteresownego działania na rzecz wspomaganych i in-nych osób,
– nie chowaj się za rolą interwenta, bądź prawdziwy, bądź sobą,
– bądź zdolny do elastycznych zmian swojego zachowania i postaw; porzu-cenia roli kompetentnego, profesjonalnego autorytetu jeżeli onieśmiela to, czy zniechęca wspomaganego,
– pozwól ofi erze na odreagowanie i ekspresję emocji negatywnych, również kierowanych do interweniującego, natomiast nie pozwól poszkodowanym litować się, czy rozczulać nad sobą,
– wspieraj ofi ary w przeżywaniu bólu i cierpienia (interwent jako „psycholo-giczna proteza”); nie dopuść, aby ofi ara się załamała,
– określ granice swojego zaangażowania – pamiętaj, że „nie jesteś superme-nem”,
– zachowaj szacunek do ofi ar, nigdy ich nie osądzaj; należy oddzielać działa-nia klienta od jego osoby,
– sprawdź po czasie (już po zakończeniu interwencji) co się dzieje z klien-tem, jakie ma samopoczucie.
W piśmiennictwie interwencji kryzysowej można ponadto spotkać powin-ności i wskazania dotyczące zachowań interweniujących, które odnoszą się zarówno do właściwości osobowych, pomocnych postaw, umiejętności oraz kompetencji zawodowych, jakie winni oni posiadać. Przytoczmy ważniejsze z nich:
– traktowanie napotykanych trudności jako wyzwania;
– czujność, selektywne kierowanie kontaktem (o czym mówić, a co przemil-czeć);
– umiejętności uważnego słuchania i reagowania; – zgodność myślenia, odczuwania i działania;
– umiejętność dodawania otuchy i podtrzymywania klientów na duchu; – zdolność analizowania, syntetyzowania i diagnozowania; szybkość,
do-kładność oraz refl eksja w myśleniu; zdolność do pracy nad zmianą sposobu myślenia klientów (poznawcze rekonstruowanie, racjonalno-emocjonalne wizualizacje itp.);
– umiejętność poszukiwania różnych, potencjalnych rozwiązań problemu klienta;
– pewność siebie, swoich decyzji i postanowień.
Umiejętności interwencji kryzysowej to specyfi czne zespoły zachowań wywiedzione nie tylko z wiedzy o kryzysie emocjonalnym, ale także rozu-mienia potrzeb klientów i wyzwań, przed którymi postawiły ich wydarzenia krytyczne. Nie odnoszą się one do prostych, technicznych wskazań, ale raczej indywidualnych postaw wspierających realizację celów pomocy interwencyj-nej, zwanych wymiarami interwencyjno-terapeutycznymi (Egan, 1994). Są to zróżnicowane pomocowe zachowania, dopasowane do każdej jednostki oraz jej konkretnej sytuacji, spostrzeganej i interpretowanej przez konkretne-go pomagającekonkretne-go – interwenta kierującekonkretne-go się empatią, intuicją i osobistymi przekonaniami. Tym samym dyspozycje osobowe, również te ukształtowane w procesie szkolenia zawodowego, stają się po części narzędziem, wehikułem udzielanej pomocy (Rhine i Weissberg, 1992).
Natomiast Collins i Collins (2005) dzielą umiejętności interwencyjne na następujące trzy grupy:
1) umiejętności powiązane z nawiązywaniem oraz rozwojem relacji interwen-cyjnej,
2) umiejętności ułatwiające eksplorację sytuacji i ekspresję emocji,
3) umiejętności ułatwiające aktywizację i intensyfi kację procesów zmagania się, dążenia do przemiany i odnowy.
Bezpośrednio do szczegółowych umiejętności interweniujących odnoszą się poniżej przytoczone wskazania:
– umiejętności jasnego przekazywania informacji w sposób werbalny, jak i niewerbalny,
– podtrzymywania nieustannego kontaktu wzrokowego i słuchowego z klientami,
– klasyfi kowania i odzwierciedlania myśli i uczuć wspomaganych,
– wystrzegania się kierowanych do klientów pytań „dlaczego” – stanowią one zaproszenie do fi lozofowania i intelektualizowania, a nie aktywnego działania,
– współpracy ze wspomaganymi w planowaniu działań interwencyjnych, – zdolności do elastycznych zmian planów i działań interwencyjnych
w za-leżności od potrzeb oraz chęci wspomaganych.
Biorąc pod uwagę wszystkie wymienione powyżej oczekiwania oraz po-stulaty pod adresem osób interweniujących, zarówno w aspekcie cech osobo-wych, jak i dyspozycji oraz umiejętności pomagania – należy je ocenić jako wyjątkowo wysokie i niełatwe do realizacji.