a uwikłanie w relacjach przemocy
5. Przemoc rodzinna
5.2. Międzypokoleniowa transmisja wzorców agresji i przemocy
Obserwowane wzorce przemocy obejmują zazwyczaj wielopokoleniową rodzinną transmisję przemocy (Brown i Herbert, 1999; Kubacka-Jasiecka, 2013). Przemoc domowa, której sprawcami są dorośli, ogarnia całą rodzinę. Mechanizmy spirali przemocy wywołują dążenia odwetowe – potomstwa wo-bec rodziców, przeniesione zachowania agresywne wowo-bec rodzeństwa i rówie-śników, a wraz z dorosłością – zachowania o charakterze przemocy we własnej rodzinie prokreacyjnej.
Istotne jest zrozumienie, że „dysfunkcjonalni rodzice, krzywdząc własne dzieci powielają i odtwarzają ból i cierpienie, których doznali w rodzinie ge-neracyjnej, walczą o odzyskanie siły, którą utracili dla własnych rodziców, bo-wiem…każdy prześladowca, był kiedyś ofi arą…”(Bradshaw, op. cit., s. 87, 90).
Wcześniej Bradshaw (op. cit., s. 14) pisze wprost: „…dorośli, którzy są
rodzica-mi dla swoich dzieci, byli także zaniedbywani w dzieciństwie i są oddzieleni od swojego prawdziwego wewnętrznego Ja…”
Wyniki obserwacji i badań mówiące, że osoby, które maltretują swoje dzie-ci, najczęściej miały rodziców, którzy je również maltretowali, dowodzą poko-leniowej transmisji wzorców przemocy. System rodzinny funkcjonuje dzięki pętli sprężenia zwrotnego, bardziej o charakterze cyrkularnym, niż przyczyno-wo-skutkowym. Każda osoba w dysfunkcjonalnym systemie rodzinnym jest pod silnym, nieuświadomionym wpływem innych członków systemu, „wbu-dowanej” w system nierównowagi wynikającej z przyjętych nieadekwatnych reguł i przekonań.
Stany parahipnotycznej, zmienionej świadomości członków rodziny Brad-shaw nazywa wręcz transem: „W zamkniętym systemie rodzinnym, trans jest sztywny i zamrożony, tak, że każdy członek rodziny zaczyna zachowywać się w sposób wyznaczony wymaganiami jego szczególnej roli… Ludzie
z dysfunkcjo-nalnych rodzin mają tendencję do pozostawania w swoich sztywnych rolach i niosą swoje dysfunkcje w dalsze życie” (op. cit., s. 54).
Całościowe ujęcie patomechanizmów międzypokoleniowego cyklu prze-mocy wymaga zwrócenia uwagi na szereg bardziej złożonych mechanizmów regulacyjnych obok zaniedbania, traumatycznych śladów w postaci zaburzeń obrazu ciała i tożsamości. Znaczące pozostaje automatyczne odtwarzanie wczesnodziecięcych urazowych doświadczeń w życiu dorosłych, nieświado-mie powielanych w intymnych relacjach rodziny prokreacyjnej, stłumionych
doznanymi niegdyś krzywdami oraz pragnieniem zemsty i odwetu (por. Erik-son, 2000; Herman, 1998).
Przedstawione w opracowaniu fakty i zjawiska, scharakteryzowane po części hipotetyczne mechanizmy psychologiczne pokazują negatywne konsekwen-cje, a zwłaszcza traumatyczne i wiktymizujące doświadczenia dzieciństwa. Po-zostawiają one ślady w postaci wrogości, bezpośredniej i pośredniej agresyw-ności, uzależnienia od postaci znaczących, bezradności i podporządkowania się silniejszym.
Współwystępują z nimi rozmaite postacie zachowań i mechanizmów obronnych, również typu dysocjacyjnego, chroniących przed lękiem i cierpie-niem własnym, także w obliczu krzywdy oraz przemocy kierowanej wobec innych.
Sytuacyjna przewaga niektórych z wymienionych właściwości osobowych jednostki nad innymi, w danym momencie czasu, w określonych okolicz-nościach społecznych, determinuje konkretne, takie a nie inne zachowania. Przytoczymy wypowiedź Wiliama Jamesa: „Podczas spotkania dwóch osób, tak naprawdę obecnych jest sześć osób: każda z nich, jak jawi się sobie, taka jaka jawi się rozmówcy i taka jaką w rzeczywistości jest”5. Słowa te trafnie ob-razują złożoną wielopostaciowość osoby w relacjach społecznych, szczególnie widoczną i charakterystyczną dla ofi ar pokrzywdzenia oraz przemocy, decy-dującą o nieustabilizowanej tożsamości, chwiejności identyfi kacji, niejedno-znaczności przejawianych postaw, wreszcie nieprzewidywalnych zachowań.
Podjęcie roli sprawcy, odegranie roli ofi ary, a może tzw. „bezstronnego” świadka – wybór z potencjalnego wachlarza możliwości w każdorazowej re-lacji przemocy uwikłany jest w stale toczący się dynamiczny dialog wokół bo-lesnej spuścizny przeszłości. Spór między pozbawionym wartości i siły swoim rzeczywistym „Ja” a odzwierciedlanym „Ja”, społecznie odrzucanym i stale za-grożonym obrazem własnej osoby, lecz nieustającym pożądaniem akceptacji i aprobaty innych, ich szacunku oraz podziwu. Tymczasowa sytuacyjna prze-waga jednej z wersji „Ja” określa charakter relacji z innym uczestnikiem sytu-acji, a także kierunek rotacji – wymienność potencjalnych do odegrania ról na scenie przemocy.
5 Słowa wykorzystane jako motto rozdziału przez Gabbarda (2009, s. 73) przyto-czone w kontekście mechanizmów przeniesienie i przeciwprzeniesienia w terapii psychodynamicznej.
Piśmiennictwo
Ainsworth, M.S. (1982). Attachment: Restrospect and prospect. [W:] C.M. Parkes, J. Stevenson-Hinde (red.), New York: Basic Books, s. 3–30.
Ainsworth, M.S., Blehar, M., Walters, E. (1978). Walls in strange situation and at home. New York: Lawrence Erlbaum.
APA. (2000). American Psychiatric Association Diagnostic and Statistical Manual of mental disorders (4 th ed TR).Washington DC: American Psychiatric Association.
Archer, J., Browne, K. (1989). Concepts and approaches to the study of aggression. [W:] J. Archer, J. Browne (red.) Human aggression: Naturalistic approaches,
Lon-don: Routledge, s. 3–24.
Babiker, G., Arnold, L. (2002). Autoagresja. Mowa zranionego ciała. Gdańsk: G.W.P.
Bandura, A., Walters, R.H. (1959). Agresja w okresie dorastania. Wpływ praktyk wy-chowawczych i stosunków rodzinnych. Warszawa: PWN.
Beisert, M. (1997). Zjawisko kazirodztwa w rodzinnie (próba rekonstrukcji modelu). [W:] D. Kubacka-Jasiecka, A. Lipowska-Teutsch (red.) Wobec przemocy, Kraków:
Wyd. ALL, s. 103–119.
Bermond, B. (1997). Brain and alexithymia. [W:] A. Vingernoets, F. Van Bussel, J. Boelhouwer (red.), Th e (non) expression of emotion in health and disease,
Til-burg: Tilburg University Press.
Bowlby, J. (2007). Przywiązanie. Warszawa: PWN.
Bradshaw, J. (1994). Zrozumieć rodzinę. Rewolucyjna droga odnalezienia samego siebie.
Warszawa: Wyd. Instytutu Psychologii Zdrowia i Trzeźwości.
Breines, W., Gordon, L.(1983). Th e New Scholarship on Family Violence. Signs, 8.
Briere, J. (1992). Child abuse trauma. Newbury Park.C.A.: Sage Publications.
Brown, T.M., Scott, A.J.F., Pullen, J.M. (1994). Stany nagłe w psychiatrii. Warszawa:
PZWL.
Browne, K., Herbert, M. (1999). Zapobieganie przemocy w rodzinie. Warszawa: Wyd.
PARPA.
Cierpiałkowska, L.(2007). Psychopatologia. Warszawa: Wyd. Naukowe Scholar.
Cierpiałkowska, L., Pasikowski T. (2012). Th e importance of trauma in explaining de-terminants of borderline personality organization. [W:] D. Kubacka-Jasiecka, M. Kuleta (red.), Refl ections on psychological mechanisms of trauma and posttraumatic development, Kraków: Krakowska Ofi cyna Naukowa TEKST.
Cummings, E.M., Zahn-Waxler, C. (1993). Emocje i socjalizacja agresji: gniewne za-chowania się dorosłych a pobudzenie i agresja u dzieci. [W:] A. Frączek, H. Zum-kley (red.), Socjalizacja a agresja. Warszawa: Wyd. JP PAN, WSPS.
Czub, T. (2005). Wstyd i formy obrony przed wstydem. [W:] P. Orlik (red.), Magma uczuć, Poznań: Wyd.Instytutu Filozofi i UAM, s. 377–389.
Czub, T. (2009). Wstyd u dzieci krzywdzonych – mechanizmy i konsekwencje. [W:] B. Gulla, M. Wysocka-Pleczyk (red.), Dziecko jako ofi ara przemocy, Kraków: Wyd.
Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Dudek, B.(2003). Zaburzenie po stresie traumatycznym. Gdańsk: G.W.P.
Feshbach, S. (1964). Th e function of emotion of aggression and the regulation of ag-gressive drive. Psychological Review, 71 (4), s. 257–272.
Figley, Ch. (red). (1989). Treating Stress in Families. New York: Brunner/Mazel.
Finkelhor, D. (1984). Child Sexual Abuse. New York: Free Press.
Frączek, A., Kirwil, L. (1993). Życie rodzinne a agresja u dzieci: badania nad nie-którymi warunkami socjalizacji sprzyjającymi rozwojowi agresji. [W:] A. Frączek, H. Zumkley (red.), Socjalizacja a agresja, Warszawa: Wyd. SWPS, s. 173–190.
Frączek, A., Zumkley, H. (red). (1993). Socjalizacja a agresja. Warszawa: Wyd. JP
PAN, WSPS.
Frewen, P.A., Dozois, D.J.A., Neufeld, R.W.J., Lanius, R.A. (2008). Metaanalysis of Alexithymia in Posttraumatic Stress Disorder, Journal of Traumatic Stress, Vol. 21,
No. 2, s. 243–246, DOJ:10.1002/jts.20320.
Gabbard, G.O. (2009). Psychiatria psychodynamiczna w praktyce klinicznej, Kraków:
Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Gasiul, H. (2001). W poszukiwaniu podstaw rozwoju ja emocjonalnego. Warszawa:
Wyd. Akademickie „Żak”.
Gold, M., Mann, D. (1972). Delinquency as defense. American Journal of Orthopsy-chiatry, 42 (3), s. 463–479.
Herman, J. (1998). Przemoc.Uraz psychiczny i powrót do równowagi. Różne oblicza przemocy i sposoby przezwyciężania skutków. Gdańsk: GWP.
Hołyst, B. (1999). Kryminologia. Warszawa: Wydawnictwo Prawnicze.
Iwaniec, D., Sneddon, H. (2002). Th e quality of parenting of individuals who had failed to thrive as children. British Journal of Social Work, 32 (3), s. 283–298.
Kempe, R.S., Kempe, C.H. (1981). Child Abuse.Cambridge. Harvard University Press.
Kozińska, B. (2006). Typ przywiązania a zdrowie psychiczne. Psychoterapia, 3, s. 5–20.
Krahe, B. (2005). Agresja. Gdańsk: GWP.
Krystal, H. (1968). Massive Psychic Trauma. New York: International Universities
Press.
Kubacka-Jasiecka, D. (2006). Agresja i autodestrukcja z perspektywy obronno-adapta-cyjnych dążeń Ja. Kraków: Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Kubacka-Jasiecka, D. (2010). Interwencja kryzysowa. Pomoc w kryzysach psychologicz-nych.Warszawa: Wyd. Akademickie i Profesjonalne.
Kubacka-Jasiecka, D. (2013). O niektórych patomechanizmach międzypokoleniowej transmisji przemocy partnerskiej i domowej. [W:] K. Mudyń (red.), W poszuki-waniu międzypokoleniowej transmisji wzorców zachowań, postaw i wartości, Toruń:
Wyd. Adam Marszałek.
Lift on. (1993). From Hiroshima to the Nazi Doctors. Th e Evolution of Psychoformati-ve Approaches to Understanding Traumatic Stress Syndromes. New York: Plenum
Press.
Lis-Turlejska, M. (1998). Traumatyczny stres. Koncepcje i badania. Warszawa: Wyd.
Instytut Psychologii PAN.
Lis-Turlejska, M. (2002). Stres traumatyczny. Występowanie, następstwa, terapia.
War-szawa:Wyd. Akademickie „Żak”.
Lowen, A. (1995). Narcyzm. Zaprzeczenie prawdziwemu Ja. Warszawa: Wyd. Jacek
Majchrzyk, Z. (2001). Nieletni, młodociani i dorośli sprawcy zabójstw. Analiza proce-sów motywacyjnych i dyspozycji osobowościowych. Warszawa: Wyd. Instytutu
Psy-chiatrii i Neurologii.
Marcia, J.E. (1966). Development and Validation for ego identity status. Journal of Personality and Social Psychology, 3 (5), s. 551–558.
Maruszewski, T., Ścigała, E. (1998). Emocje – aleksytymia – poznanie. Poznań: Wyd.
Fundacji Humaniora.
Mazur, J. (2002). Przemoc w rodzinie. Teoria i rzeczywistość. Warszawa: Wyd. „Żak”.
McCaslin, E.E., Metzler, T.J., Best, S.R., Weiss, S.D., Fagon, J., Marmat, Ch.R. (2006). Alexithymia and PTSD symptoms in urban police offi cers: cross – sectional and prospective fi ndings. Journal of Traumatic Stress, Vol. 19, No. 3, s. 361–373;
DOJ:10, 1002/jts 20133.
Mellibruda, J. (1990). Pułapka niewybaczonej krzywdy. Warszawa: Wyd. Instytutu
Zdrowia i Trzeźwości.
Ney, P.G. (1992). Transgenerational Triangles of Abuse. A Model of Family. [W:] E.G. Viano (red.). Intimates Violence, Interdisciplinary Perspectives. USA:
Hami-sphere Publishing.
Pospiszyl, J. (1994). Przemoc w rodzinie. Warszawa: Wyd.WSJP.
Rosenhan, D.J., Seligman, M.E.P. (1994). Psychopatologia. Warszawa: Wyd. Polskie
Towarzystwo Psychologiczne.
Sakson-Obada, O. (2009). Pamięć ciała. Ja cielesne w relacji przywiązania i w traumie.
Warszawa: Difi n.
Schier, K. (2005). Bez tchu i bez słowa. Więź psychiczna i regulacja emocji u osób cho-rych na astmę oskrzelową. Gdańsk: GWP.
Schuerger, J.M. (1991). Rozumienie i kontrolowanie złości. Nowiny psychologiczne,
5–6, s. 25–51.
Ścigała, E., Maruszewski, T. (1998). Kodowanie i przechowanie zdarzeń traumatycz-nych. Referat wygłoszony na „Kolokwia Komitetu Nauk Psychologicznych PAN”.
Karpacz.
Sifneos, PE. (1973). Th e prevalence of „alexithymic” characteristics in psychosomatic patients. Psychotherapy and Psychosomatics, 22, s. 255–262.
Straus, M.A., Gelles, R.J., Steinmetz, S.K. (1981). Behind Closed Doors, New York:
Garden City.
Taylor, G.J., Bagby, R.M., Parker, J.D.A. (1991). Th e alexithymia construct. A poten-tial paradigm for psychosomatic medicine, Psychosomatics, 32.
Tedeschi, J.T., Felson, R.B. (1994). Violence Agression and coercive actions.
Washing-ton: American Psychological Association.
Tedeschi, J.T., Smith, R.B., Brown, R.G. (1994). A reinterpretation of research on aggression. Psychological Bulletin, 81, s. 540–562.
Terr, L.C. (1985). Remembered images of the trauma – a psychology of the superna-tural. Psychoanalytical Study of the Child, 40, s. 493–533.
Terr, L.C. (1991). Childhood traumas : an outline and overview. American Journal of Psychiatry, 148, s. 10–20.
Ulasińska, R., Zdankiewicz-Pilecka, M., Iniewicz, G. (2008). Więź po zerwaniu wię-zi. Adopcja z perspektywy teorii przywiązania. [W:] B. Józefi k, G. Iniewicz (red.).
Koncepcja przywiązania. Od teorii do praktyki klinicznej. Kraków: Wydawnictwo
Uniwersytetu Jagiellońskiego, s. 161–174.
Van der Kolk, B.A. (2003). Th e Neurobiology of Childhood trauma and abuse. Chil-dhood and Adolescent Psychiatric Clinics, 12, s. 293–317.
Vaselle-Augenstein, R., Ehrlich, A. (1992). Male Batterers: Psychopathology. [W:] E.G.Viano (red.). Intimates Violence, Interdisciplinary Perspectives. USA:
Hemi-sphere Publishing.
Viano, E.C. (red.). (1992). Intimates Violence, Interdisciplinary Perspectives. USA:
He-misphere Publishing.
Walker, L. (1984). Th e Battered Woman Syndrome. New York: Springer.
Wasilewska, M. (2012). Parentifi cation as a result of transgenerational trauma legacy. [W:] D. Kubacka-Jasiecka, M. Kuleta (red.). Refl ections on psychological mechani-sms of trauma and posttraumatic development, Kraków: Krakowska Ofi cyna
Na-ukowa TEKST.
Worchel, S., Arnold, S.E., Harrison, W. (1978). Aggression and Power Identifi ably and Timing on Aggressive Behavior. Journal of Experimental Social Psychology,
14, s. 43–52.
Wycisk, J. (2003). Doświadczenie własnej cielesności u kobiet i mężczyzn w kontek-ście zachowań autodestrukcyjnych. Polskie Forum Psychologiczne, 8 (1–2), s. 69–
77.
Wycisk, J. (2004). Okaleczenie ciała, Wybrane uwarunkowania psychologiczne.
Po-znań: Bogucki Wydawnictwo Naukowe.
Zdankiewicz-Ścigała, E., Maruszewski, T.O. (2004). Teorie emocji. [W:] J. Strelau (red.). Psychologia. Podręcznik akademicki, t. 2, Gdańsk: GWP, s. 395–426.
Instytut Psychologii Stosowanej, Uniwersytet Jagielloński