Prowadząc seminarium związane z perspektywą psychologii klinicznej Maria Lis-Turlejska (2015) społeczno-interpersonalne aspekty PTSD nazywa „nową perspektywą?” i wskazuje, że:
„Ten czynnik (społeczne uznanie osoby jako ofi ary traumy) jest szczegól-nie istotny z klinicznego punktu widzenia – poszczegól-nieważ subiektywna perspek-tywa pacjenta w największym stopniu jak piszą autorzy – stanowi zarówno o psychologicznym zdrowiu jak i zaburzeniu. Z tego punktu widzenia istotne jest jak pacjent spostrzega to, że nie jest uznawany jako ofi ara traumy lub osoba ocalała (survivor)”.
Należy więc zastanowić się nie tylko nad tym, „jak pacjent spostrzega”, lecz – jak się zdaje – nad tym, że nie dochodzi do skierowania uwagi na okoliczno-ści, w których jest on społecznie (nie)rozpoznany jako ofi ara traumy, oraz na zjawiska towarzyszące braku widoczności masowej traumy.
W przypadku interwencji kryzysowej adresowanej do społeczności te za-gadnienia mają znaczenie podstawowe. Do pytań tych odnosi się wprost Ewa Domańska (2012), która uważa, że
„Za każdym razem, kiedy natkniemy się na podmiot, który określa się i/ czy określany jest jako ofi ara, powinno pojawić się pytanie, kim jest decydent wskazujący na ten status? Gdzie jest umiejscowiona ofi ara? Jaki typ ofi ar ma uprzywilejowaną pozycję w określonej wizji przeszłości oraz kto decyduje o ta-kiej uprzywilejowanej lokalizacji? Które doświadczenia ofi ar są z tego punktu widzenia ważne, a które nie, i dlaczego? Jakie doświadczenie daje nam ważny wgląd w kwestie ucisku?” (ibidem, s. 122–123).
Ewa Domańska – jak czytamy na okładce – zmierza do „przemyślenia idei mocnego podmiotu i wspólnoty, neutralizacji traumatofi lii…” Autorka klarownie przedstawia proces „upolitycznienia badań naukowych” w roz-dziale piątym, zatytułowanym „Epistemologia bez niewinności”. Sytuuje ten proces w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku, kiedy to paradygmat konstruktywistyczny miał „charakter interwencyjny, emancypa-cyjny, a często insurekemancypa-cyjny, aktywnie uczestnicząc w zmianach społecznych” (ibidem, s. 119), a nauka uprawiana była jako rodzaj aktywności politycznej,
działanie interwencyjne, którego celem było budowanie „świadomości opozy-cyjnej grup oporu walczących z różnymi formami ucisku rasowego, klasowe-go, płciowego” (ibidem, s. 121).
Humanistyka zaangażowana jest praktyką wzmacniania i legitymizowania wypowiadania się we własnym imieniu (a nie za pośrednictwem) grup opre-sjonowanych. Autorka konkluduje, że „Ofi ara staje się ‘prawdziwą ofi arą’, kie-dy zaczyna być represjonowana przez system za to, że nie chce być ofi arą, to jest pasywnym, słabym i potrzebującym opieki przedmiotem władzy” (ibidem,
s. 126).
Swoje stanowisko przedstawia następująco:
„Po postmodernistycznych głosach o śmierci czy końcu podmiotu, w obecnej sytuacji coraz większych nacisków ujawniających totalitarne zakusy różnych systemów władzy, wzmagającej się kontroli, procesów regularyzacji
i standaryzacji, zasadne wydaje się przemyślenie (od)budowania idei mocnego podmiotu (lecz oczywiście nie w sensie homogenicznej, stabilnej, niezmien-nej jednostkowości), którą nasyca różnorodna esencja z jedniezmien-nej strony, oraz idei solidarności wspólnotowej z drugiej. W obliczu zachodzących w świecie zmian (nowe akty ludobójstwa i masowych mordów, terroryzm, w tym także terroryzm państwowy, nieprzestrzeganie przez rządy praw człowieka, stoso-wanie tortur, napór globalnego kapitalizmu, biopolityka, postęp biotechnolo-giczny, nasilające się klęski żywiołowe) humanistyka nie może sobie pozwolić na propagowanie idei słabego podmiotu, sfragmentaryzowanej społeczności i egzaltacją fi gurą ofi ary. Trzeba „wzmocnić przekonanie o sprawczych moż-liwościach podmiotu i wspólnoty wobec zniewalających je systemów oraz wyżej wymienionych zjawisk, które wymuszają przywdzianie przez podmiot ochronnej warstwy („opancerzenia się”) pozwalającej przetrwać w sytuacjach granicznych” (ibidem, s. 138–137).
Czy można wyobrazić sobie interwencję kryzysową adresowaną do spo-łeczności dotkniętej głębokim milczeniem, jak na przykład milczenie wokół Babiego Jaru w Kijowie? Milczenie wokół kolejnych masakr w Babim Jarze oraz mającej tam miejsce katastrofy jest gęste i trwałe. Mordowano tam jesz-cze przed okupacją hitlerowską. W święto Jom Kipur, we wrześniu 1941 r., hitlerowcy i zamordowali tam 35 tys. ukraińskich Żydów, po czym docho-dziło do kolejnych mordów. Babi Jar pochłonął nie mniej niż 100 tysięcy za-mordowanych. Po wojnie urządzono tam park. Fragment Babiego Jaru, który miał w tym miejscu 30 metrów głębokości oddzielono ziemnym wałem i od-prowadzano tam zawiesinę wody z gliną z pobliskich cegielni. O masakrach milczano. W marcu 1961 roku tama pękła, śmierć poniosło około 2000 ludzi. Milczano o tym ponad 40 lat.
W tym przypadku milczenie nie było z niepamięci, z wyboru, czy z zaprze-czenia, a raczej milczeniem ze strachu, milczeniem nakazanym, tematem zaka-zanym. Czy bezpieczny i realistyczny jest pomysł, by „wzmocnić przekonanie o sprawczych możliwościach podmiotu i wspólnoty wobec zniewalających je systemów oraz wyżej wymienionych zjawisk, które wymuszają przywdzianie przez podmiot ochronnej warstwy („opancerzenia się”) pozwalającej prze-trwać w sytuacjach granicznych”?
W sytuacjach granicznych zbiorowości poddawane są presji zmierzającej do przebudowy pamięci, historii, czy tożsamości. W pracę zbiorowości nad nadawaniem znaczeń i sensów, nad odbyciem żałoby, czy bezczeszczeniem po-konanych, nieuchronnie wbudowane są relacje władzy. Walka o utrzymanie, czy zdobycie władzy toczy się także na cmentarzach i w kościołach.
Próby podjęcia interdyscyplinarnej refl eksji w obliczu sytuacji kryzyso-wej można było zaobserwować w 2010 roku (2010). Między innymi redakcja Przeglądu Politycznego zwróciła się do pisarzy i historyków, antropologów,
psychologów, socjologów oraz fi lozofów z prośbą o komentarz dotyczący re-akcji na katastrofę smoleńską. Powstał wówczas tekst „Stan katastrofy”, do-stępny w Internecie oraz w czasopiśmie „Przegląd Polityczny”.
O używaniu i nadużywaniu symboli w polityce – w kontekście katastrofy smoleńskiej – przeczytamy w tekście Krzysztofa Jaskułowskiego, W obronie krzyża. Rzecz o używaniu i nadużywaniu symboli w polityce (2013). Z kolei
książka Marcina Napiórkowskiego, Powstanie umarłych. Historia pamięci 1944–2014 (2016), pozwala na refl eksję nad obecną sytuacją w Polsce
odwo-łując się do badań nad pamięcią zbiorową. Praca dotyczy między innymi zja-wiska nazywanego nową kulturą pamięci, obejmującej ponowoczesne poszu-kiwanie tożsamości, reklamę i rozrywkę oraz kontakt z pamięcią zbiorową nie tylko poprzez politykę, ale także przez rynek. Poddane regułom neoliberalne-go kapitalizmu powstanie warszawskie funkcjonuje jako „marka” użyczająca nalepkom, koszulkom, wytworom pop-kultury swojego „logo”.
W swych publikacjach Marcin Napiórkowski daje wyraz zainteresowaniu kulturą wernakularną, przez co rozumie praktyki oddolne tworzenia kultury poprzez osoby spoza kręgów władzy, „amatorów” i „majsterkowiczów”, korzy-stających z możliwości, jakie dają im nowe technologie. Jak czytamy (2015): „Otwierający numer tekst teoretyczny stanowi próbę syntetycznego spojrzenia na różnorodne «projekty nieudane»; jest zarazem refl eksją nad formą i przy-czynami ich «nieudolności». Proponowane jest w nim rozumienie kultury wer-nakularnej nie jako reliktu przeszłości, czy zjawiska marginalnego wobec nowo-czesnej kultury, lecz – przeciwnie – jako odpowiedzi na wyobcowanie wynika-jące ze złożoności współczesnego świata i próbę poradzenia sobie z jego wyzwa-niami przy użyciu prostych, dostępnych dla każdego środków. Choć nie sposób wskazać jednoznacznej defi nicji obejmującej wszystkie tego rodzaju fenomeny, można zauważyć łączące je podobieństwo rodzinne, wyrażające się przez zestaw sześciu «osi interpretacyjnych», stanowiących istotne cechy kultury wernaku-larnej: nieautonomiczność, emergentność, swojskość, amatorskość, nieświado-mość własnych ograniczeń oraz subwersywność strukturalną”.
W zapowiedziach konferencji „Granice kultury wernakularnej” (2016) czytamy:
„Przez kulturę wernakularną rozumiemy praktyki i ich produkty wyłania-jące się na styku systemowo złożonego społeczeństwa i jednostkowego do-świadczenia niezapośredniczonego przez systemy eksperckie, wyznaczające ramy rozumienia, odczuwania, wyobraźni i działania. Praktyki te stanowią próby zastosowania taktyk skutecznych w prostym świecie wobec złożonej rzeczywistości społecznej”.
Jak manifestują się sprawcze możliwości wspólnoty w Polsce, w toku kon-frontacji z takimi zdarzeniami, jak ujawnienie roli Polaków w zagładzie Żydów (publikacje Tomasza Grossa) czy „katastrofa smoleńska”? W jaki sposób
two-rzona jest w tych okolicznościach „kultura wernakularna”? Czy istotnie mamy tu do czynienia z brakiem zapośredniczenia przez systemy eksperckie? Czy przy tej okazji obserwujemy intelektualną czujność i zdolność do krytycznego myślenia, do czego zachęca Zimbardo (2011), ostrzegając jednocześnie przed wdrażaniem „kontroli systemowej”, jako kontekstu ludobójstwa i pisząc:
„(Hitler) System państwa prawa wykorzystał do uchwalenia ustaw, które autoryzowały wszelkiego rodzaju akty antysemityzmu. Te ustawy pozbawiły Żydów prawa głosu i zredukowały bądź wyeliminowały, jedną po drugiej, ich swobody obywatelskie. Media zostały zaangażowane do walki propagando-wej, karmiąc publiczność fi lmami, doniesieniami i plakatami, na których Ży-dzi byli przedstawiani jako element niepożądany i szkodniki, toczące zdrową tkankę narodu niemieckiego. Wszystkie te działania bardzo podbudowały sa-moocenę w grupie wewnętrznej. Przedsiębiorczość poddana została kontroli, która owocowała fi nansowym wsparciem dla rasistowskich idei, a tak że likwi-dacją fi rm należących do Żydów. Egzekucję nowych praw zapewniły policja, wojsko i organizacje paramilitarne. W mojej opinii najbardziej przebiegłym spośród tych wszystkich działań było sprostytuowanie całego systemu eduka-cyjnego, począwszy od szkoły podstawowej aż po uniwersytety”(Machul-Te-lus, Markowska-Manista i Nijakowski, 2011).
Jakie możliwości przezwyciężenia zagrożeń i suwerennej refl eksji ma spo-łeczność w warunkach kontroli systemowej? Możliwości wpływu na społecz-ną percepcję zdarzeń są przedmiotem odrębnych systemów badań, nauczania i wdrożeń, między innymi w obszarze marketingu politycznego, czy komu-nikacji strategicznej. Profesjonalne i wszechobecne próby zapośredniczenia doświadczenia mogą paraliżować lub dyskontować partyzanckie próby zdez-orientowanych ludzi. „Militaryzacja” nauk społecznych i humanistycznych zwiększa możliwość podporządkowania oraz pokonania grup, społeczności, a także narodów.
Interwencja kryzysowa, adresowana do jednostek, zawiera etap budo-wania kontaktu pozwalającego na wypowiedzenie własnych doświadczeń. W sytuacji kryzysów dotykających społeczności pojawiają się niekiedy silnie ustrukturyzowane formy kontaktu z większymi grupami, których celem jest profi laktyka zaburzeń postresowych. Praktyki „wydobywania głosu” grup opresjonowanych zazwyczaj nie są obecne w pracy ze społecznościami bez-pośrednio po katastrofi e, czy klęsce żywiołowej. Zostały jednak włączone w prace komisji prawdy, w toku których ofi ary naruszeń praw człowieka mogą publicznie przedstawić swoje doświadczenia i domagać się sprawiedliwości, lecz nie zemsty. Komisje te zmierzają do, wydawałoby się, niemożliwego po-jednania ofi ar i sprawców oraz mają położyć kres walce i nienawiści (Komosa, 2011). Interwencja kryzysowa, adresowana do jednostek, zawiera współpracę zmierzającą do nadania znaczenia traumatycznym doświadczeniom.
Odzy-skanie kontroli poznawczej, przywrócenie sensu zdarzeniom burzącym wiarę w sprawiedliwy świat, opanowanie chaosu, nazwanie problemów i próby ich rozwiązania, to ważne elementy powrotu do równowagi, czy posttraumatycz-nego wzrostu.
Profesjonalne metody i środki oddziaływania na zagrożone społeczności znajdują się pod kontrolą podmiotów sprawujących władzę, wykorzystywane bywają do osiągnięcia korzyści politycznych lub ekonomicznych, a praktyka oddziaływania na społeczności często opiera się na szerzeniu dezinformacji, strachu i nienawiści. Media społecznościowe dają możliwości obnażania ma-nipulacji i dezinformacji, a także oddania głosu poszkodowanym, jednak i one pozostają pod kontrolą podmiotów sprawujących władzę.
Pomimo spektakularnych sukcesów wykorzystywania kryzysów w złej wie-rze, wprowadzania w błąd, podsycania niepokoju i wrogości, wprowadzania chaosu, pomimo dysproporcji sił oraz środków pomiędzy „zwykłymi ludźmi” a tymi, którzy zamierzają nimi zarządzać – budowane są propozycje odwoła-nia się do siły i nadziei owych „zwykłych ludzi”.
Dorota Kubacka-Jasiecka (2004) wskazuje na potrzeby strategii społecznej zmiany i wśród działań, jakie należałoby podjąć w toku interwencji kryzyso-wej, wymienia rozstrzygnięcia ideologiczne oraz aksjologiczne, uwzględniają-ce między innymi interes społeczności, a także proponowanie rozwiązań pro-blemów systemowych o charakterze społeczno-prawno-politycznym.
Jednakże obszar ten systematycznie jest zawłaszczany przez podmioty dążące do przejęcia władzy w sytuacjach kryzysu lub też generujące kryzysy w tym samym celu i dobrze zorientowane na kogo oraz w jaki sposób mogą uzyskać wpływ. Nie sposób wykluczyć, że wprowadzane ostatnio w naszym kraju rozwiązania poprzedzała uważna lektura tekstów z dziedziny antropo-logii (np. Joanny Tokarskiej-Bakir, Victora Turnera), psychoantropo-logii społecznej (np. Michała Bilewicza), czy pamięci kulturowej (np. Jana Assmanna).
Wraz z Joanną Tokarską-Bakir (Wodecka, 2016) możemy dostrzec obecną sytuację w naszym kraju, jako „Pewien, jak to mówi fi lozof Michel Foucault, typ władzy pasterskiej, tyle że nie opartej na pokoju, lecz na celowym dążeniu do wojny społecznej”.
W interwencji kryzysowej, adresowanej do społeczności, uwzględnić nale-ży nie tylko zmaganie się z następstwami sytuacji kryzysowej. Często ważniej-sze staje się zapobieganie wykorzystaniu kryzysu dla zawładnięcia ludźmi po-przez strach, nienawiść i chęć poprowadzenia ich do walki z urojonymi wro-gami. Narzędziem wykorzystywanym wobec takich zagrożeń jest monitoring mowy i czynów motywowanych nienawiścią, jak i reakcji na takie wydarzenia. Monitoring owocuje raportami przedstawiającymi aktualną sytuację (Wutke, 2016) oraz apelami o przeciwdziałanie mowie nienawiści (Apel organizacji pozarządowych do Papieża Franciszka w sprawie mowy nienawiści, 2016).
Interwencja kryzysowa, adresowana do społeczności, powinna przewidy-wać podobny monitoring i apele współtworzone przez zagrożoną społeczność oraz łatwy dostęp do informacji o możliwościach sprzeciwu i oporu wobec szerzenia nienawiści, strachu oraz potencjalnych sojuszników. Szansa na sprze-ciw i opór wiąże się z przebudzeniem odwagi i krytycznego myślenia.
Philip Zimbardo, zadający pytanie – dlaczego dobrzy ludzie czynią zło (2008) – próbuje wdrożyć projekt bohaterskiej wyobraźni w naszym państwie.
Treningi odwagi cywilnej, mające punkty styczne z edukacją antydy-skryminacyjne, są bowiem narzędziem przezwyciężenia następstw kryzysu (Brandstätter i Jonas, 2012). Społeczności dotknięte katastrofami i klęskami żywiołowymi są szczególnie narażone – przed kryzysem, w czasie jego trwa-nia, jak i w czasie, który po nim następuje – na krzywdę przestępstwa. Wśród przestępstw, w takich sytuacjach, króluje oszustwo. Oszustwa skutkujące na-ginaniem prawa, ukrywaniem zagrożeń, łudzeniem korzyściami – często są przyczyną katastrof ekologicznych. Oszustwa dotyczące przygotowania do zapewnienia bezpieczeństwa w sytuacjach katastrof i kataklizmów prowadzą do śmierci ludzi, pozostawionych swojemu losowi. Oszustwa dotyczące od-powiedzialności za zagrożenia i chaos prowadzą do ukierunkowania gniewu na poszkodowane społeczności, czy wyimaginowanych wrogów. Oszustwa dotyczące pomocy dla poszkodowanych prowadzą do grabieży przeznaczo-nych na ten cel środków. Pełen przegląd przestępstw wymierzoprzeznaczo-nych w spo-łeczności dotknięte katastrofami i klęskami żywiołowymi przedstawiony jest w publikacji Crime and Criminal Justice in Disaster (Harper i Frailing eds., 2015). Wymieniane są między innymi grabież, oszustwo, korupcja, pogwałce-nie praw człowieka, pogwałce-niedopełpogwałce-niepogwałce-nie powinności wobec poszkodowanych i za-grożonych, wzrost przemocy seksualnej w kontekście ucieczki i poszukiwania schronienia przez kobiety.
Interwencje kryzysowe, adresowane do społeczności, powinny zawierać strategie chroniące przed pokrzywdzeniem przestępstwem i kampanie zmie-rzające do zwiększenia widoczności pośrednich i bezpośrednich działań ukie-runkowanych na wykorzystanie kryzysu dla zniewolenia, wyzyskania i zmani-pulowania poszkodowanych ludzi. Podstawowe znaczenie ma tu zapewnienie przestrzeni i narzędzi uwłasnowolnienia umożliwiających poszkodowanym społecznościom podejmowanie decyzji dotyczących, między innymi, inter-wencji kryzysowej.
Piśmiennictwo
Agamben, G. (2008). Homo sacer. Suwerenna władza i nagie życie. Prószyński
Apel organizacji pozarządowych do Papieża Franciszka w sprawie mowy nienawi-ści (2016). Fundacja im. Stefana Batorego. Pochodzi ze źródła internetowego: http://www.batory.org.pl/aktualnosci/apel_organizacji_pozarzadowych_do_ papieza_franciszka_w_sparwie_mowy_nienawisci [10.08.2016].
Bauman, Z. (2012). Straty uboczne. Nierówności społeczne w epoce globalizacji.
Kra-ków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Bielska, E. (2013). Koncepcje oporu we współczesnych naukach społecznych. Główne pro-blemy, pojęcia, rozstrzygnięcia. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Brandstätter, V., Jonas, K.J. (2012). Moral courage training programs as a means of overcoming societal crises. [W:] K.J. Jonas & T.A. Morton (eds.), Restoring civil societies: Th e psychology of intervention and engagement following crisis. Hoboken,
NJ: Wiley, pp. 265–283.
Czaputowicz, J. (2016). Bezpieczeństwo międzynarodowe. Współczesne koncepcje.
Wy-dawnictwo Naukowe PWN.
Della Porta, D., Diani, M. (2009). Ruchy społeczne. Wprowadzenie. Kraków:
Wydaw-nictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Domańska, E. (2012). Historia egzystencjalna. Krytyczne studium narratywizmu i hu-manistyki zaangażowanej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Domosławski, A. (2008). Neoliberalizm. Historia katastrofy, Harvey, David.
Wybor-cza.pl, 19 sierpnia 2008. Pochodzi ze źródła internetowego: http://wyborcza. pl/1,75410,5601951,Neoliberalizm__Historia_katastrofy__Harvey__David. html [10.08.2016].
Drozdowicz, J. (2012). Mapowanie różnicy. Human Terrain System w akademickich i społecznych dyskursach władzy. [W:] M.M. Urlińska, A. Uniewska, J. Horowski (red.), „Po życie sięgać nowe”. Teoria a praktyka edukacyjna. Toruń: Wydawnic-two Adam Marszałek. Pochodzi ze źródła internetowego: https://repozytorium. amu.edu.pl/bitstream/10593/7774/3/Drozdowicz_Jarema_Human_Terra-in_%20System.pdf [10.08.2016].
Drury, J., Cocking, Ch., Reicher, S. (2009). Th e Nature of Collective Resilience Su-rvivor Reactions to the 2005 London Bombings. International Journal of Mass Emergencies and Disasters, Vol. 27, No. 1, pp. 66–95.
Erikson, K.T. (1976). Disaster at Buff alo Creek. Loss of communality at Buff alo Cre-ek. Am J Psychiatry, March. 133 (3), s. 302–305.
Główny Urząd Statystyczny. Wartości i zaufanie społeczne w Polsce w 2015 r. Pocho-dzi ze źródła internetowego: http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/warunki-zy- cia/dochody-wydatki-i-warunki-zycia-ludnosci/wartosci-i-zaufanie-spoleczne-w--polsce-w-2015-r-,21,1.html [10.08.2016].
Harper, D.W., Frailing, K. (eds). (2015). Crime and Criminal Justice in Disaster.
Ca-rolina Academic Press.
Harvey, D. (2008). Neoliberalizm. Historia katastrofy. Warszawa: Instytut
Wydawni-czy Książka i Prasa.
Hasło: Kryzys. Wikipedia. Pochodzi ze źródła internetowego: https://pl.wikipedia. org/wiki/Kryzys [10.08.2016].
Jaskułowski, K. (2013). W obronie krzyża. Rzecz o używaniu i nadużywaniu sym-boli w polityce. DYSKURS: Pismo Naukowo-Artystyczne ASP we Wrocławiu,
16, s. 74–93. Pochodzi ze źródła internetowego: http://cejsh.icm.edu.pl/cejsh/ element/bwmeta1.element.desklight-eb77e76f-df6f-4452-8b4c-293339806aaa [10.08.2016].
Kaniasty, K. (2003). Klęska żywiołowa czy katastrofa społeczna? Psychologiczne kon-sekwencje polskiej powodzi 1997 roku. Sopot: Gdańskie Wydawnictwo
Psycholo-giczne.
Kaniasty, K. (2003). Klęska żywiołowa czy katastrofa społeczna? Psychologiczne kon-sekwencje polskiej powodzi 1997 roku. Sopot: Gdańskie Wydawnictwo
Psycholo-giczne.
Klein, N. (2008). Doktryna szoku. Jak współczesny kapitalizm wykorzystuje klęski ży-wiołowe i kryzysy społeczne. Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA SA.
Klein, N. (2016). To zmienia wszystko. Kapitalizm kontra klimat. Warszawskie
Wy-dawnictwo Literackie MUZA SA
Klemperer, V. (1983). LTI. (Lingua Tertii Imperii – Język Trzeciej Rzeszy). Notatnik fi lologa. Kraków: Wydawnictwo Literackie.
Komosa, M. (2011). Sprawiedliwość dla wszystkich. Tygodnik Powszechny, 50/2013.
Pochodzi ze źródła internetowego: https://www.tygodnikpowszechny.pl/spra-wiedliwosc-dla-wszystkich-21380 [10.08.2016].
Komunikat z badań CBOS. Opinie o bezpieczeństwie narodowym. Warszawa luty 2014. Pochodzi ze źródła internetowego: http://www.cbos.pl/SPISKOM.PO-L/2014/K_018_14.PDF [10.08.2016].
Konferencja „Granice kultury wernakularnej” 2016. Pochodzi ze źródła internetowe-go: http://makolada.com/pl/wydarzenia/9620119/granice-kultury-wernakular-nej-beskid-niski-2016 [10.08.2016].
Kontrola NIK. (2012). Informacja o wynikach kontroli PRZYGOTOWANIE STRUKTUR OBRONY CYWILNEJ DO REALIZACJI ZADAŃ W OKRE-SIE WOJNY I POKOJU. Nr ewid. 5/2012/P/11/083/KPB. Pochodzi ze źró-dła internetowego: https://www.nik.gov.pl/aktualnosci/nik-o-obronie-cywilnej. html [10.08.2016].
Kowalski, M.W. (2013). Antropolog na wojnie – dylemat etycznego zaangażowania nauk społecznych. Przegląd Socjologii Jakościowej, 9/3. Pochodzi ze źródła
inter-netowego: http://www.qualitativesociologyreview.org/PL/Volume23/PSJ_9_3_ Kowalski.pdf [10.08.2016]
Kubacka-Jasiecka, D. (2004). Interwencja kryzysowa z perspektywy psychosocjo-kulturowego paradygmatu kryzysu. [W:] D. Kubacka-Jasiecka, K. Mudyń (red.),
Kryzys, interwencja i pomoc psychologiczna. Nowe ujęcia i możliwości. Toruń:
Wy-daw. Adam Marszałek, s. 146–175.
Lawsuit fi led on behalf of three victims of CIA torture, alleges war crimes and unlaw-ful human experimentation. 2015. October 13. Pochodzi ze źródła interneto-wego: https://www.aclu.org/news/aclu-sues-psychologists-who-designed-and-ran-cia-torture-program [10.08.2016]; Mitchell – lawsuit against psychologists behind CIA torture program, 2015. October 13. Pochodzi ze źródła
internetowe-go:
Lis-Turlejska, M. (2015). Ponad trzy dekady badań nad konsekwencjami traumatyczne-go stresu – co się zmieniło w tym czasie? Pochodzi ze źródła internetowetraumatyczne-go: http://
ptbst.org.pl/docs/pl/Seminarium_PTBST_1_maj_2015_.pdf [10.08.2016]. Luckmann, T., Berger, P. (2010). Społeczne tworzenie rzeczywistości. Wydawnictwo
Naukowe PWN.
Machul-Telus, B., Markowska-Manista, U., Nijakowski, L.M. (2011). Wprowadze-nie. Wiele ludobójstw, jeden dyskurs? [W:] idem (red.), Krwawy cień genocy-du. Interdyscyplinarne studia nad ludobójstwem. Kraków: Ofi cyna Wydawnicza
„Impuls”. Pochodzi ze źródła internetowego: http://cyfroteka.pl/catalog/ebo-oki/0207768/020/ff /101/94232.pdf [10.08.2016].
Morawski, A. (2013). Rola organizacji pozarządowych w procesie zarządzania kry-zysowego, Kwartalnik Naukowy OAP UW „e-Politikon” 6. Pochodzi ze źródła