Konsekwencje procesów urbanizacyjnych warunkowane są racjonalną polityką admini-stracji centralnej i regionalnej. Zakres przestrzenny badań nad zrównoważonym rozwo-jem obejmuje przede wszystkim regiony, różnie nazwane w strukturze administracyjnej poszczególnych krajów. „Regionalna polityka zrównoważonego rozwoju w praktyce sta-nowi wypadkową polityki interregionalnej, tj. regionalnej polityki państwa, tworzącej pod-stawowe reguły, kryteria delimitacji i podstawy instrumentarium polityki w regionie oraz intraregionalnej, tj. wewnętrznej polityki regionalnej, określającej własne drogi realizowa-nia założeń zrównoważonego rozwoju w regionie” [Karol 2007, s. 9]. Wciąż brakuje instru-mentów politycznych oraz ekonomicznych koncepcji uwzględniających długookresowe cele, których realizacja rozwiązywałaby sprzeczności globalizacji i zmniejszała dyspropor-cje rozwojowe na świecie. Wprawdzie wiodącym tematem debat urbanistycznych stał się w ostatnich latach problem intensywności wykorzystania terenów miejskich, jednak wciąż w dużej mierze rozważania te mają charakter koncepcyjny, a racjonalna intensyfikacja wy-korzystywania terenów miejskich to najczęściej jedynie cel zapisany w strategii rozwoju re-gionalnego. Najbliższe modelowi zrównoważonego miasta jest tzw. zwarte miasto. Do XIX w. europejskie miasta rozwijały się w sposób skoncentrowany – wokół historycznego rynku,
136
Małgorzata Kmak
czyli centrum, narastały kolejne warstwy zewnętrzne. Mieszkańcy skupiali się na możliwie najmniejszym terytorium. Powodem zwartości miast nie był zrównoważony rozwój, lecz kwestia bezpieczeństwa oraz przestrzeganie zasad hierarchii społecznej. W dobie globali-zacji i współczesnych procesów urbanizacyjnych model miasta zwartego zakłada zatrzy-manie procesu rozpraszania zabudowy oraz oznacza rewitalizację obszarów zdegradowa-nych i ograniczenie transportu samochodowego na rzecz transportu publicznego. Model zwartego miasta został uwzględniony w Europejskiej Perspektywie Rozwoju Przestrzennego (European Spatial Development Perspective) [Towarzystwo Urbanistów Polskich 2000]. Na-tomiast Karta Ateńska wprowadziła nową wartość – tzw. miasto funkcjonalne [Europejska Rada Urbanistów 2003]. Dezurbanizacja miast i urbanizacja wsi to główne założenia nowej, funkcjonalnej wizji jednostki terytorialnej.
Powrót do idei miasta zwartego nastąpił w latach 60. XX w. Odświeżona koncepcja stała się instrumentem zrównoważonego rozwoju. Intensywność zabudowy pozwala na zaoszczędzenie terenu. Uniezależnienie mieszkańców od transportu samochodowego stwarza podłoże rozwoju ekonomicznej komunikacji. Staranne zarządzanie przestrzenią publiczną – znacznie mniejszą niż w przypadku miast rozproszonych – pomaga zadbać o jej jakość. Miasto zwarte sprzyja efektywnemu zaspokajaniu potrzeb mieszkańców, czego przykładem może być m.in. łatwy dostęp do usług ze względu na małe odległo-ści. Nowa koncepcja miasta zwartego różni się od poprzedniej. Podstawowa różnica dotyczy terenów zielonych w przestrzeni miejskiej – wprowadzenia ekologii do miasta. Zwarte miasto ma istotne znaczenie społeczne. Jest przestrzenią atrakcyjną dla miesz-kańców i ma funkcję integracyjną. Zmniejszenie odległości pokonywanych podczas podróży i zbliżenie przestrzenne mieszkańców wpływa korzystnie na kontakty i więzi społeczności miejskich. Niektóre z podnoszonych zalet zwartej konstrukcji miasta są jednak dyskusyjne. Powodem pojawienia się wątpliwości były rezultaty badań nad spo-łecznymi konsekwencjami wysokich intensywności użytkowania terenu oraz korzyścia-mi transportowykorzyścia-mi [Kowalewski2016, s. 138]. Wyniki prac badawczych D. Simmondsa i D. Coombe’a wskazują, że istnieje małe prawdopodobieństwo, aby zastosowanie in-tensywnych form użytkowania terenu w istotny sposób mogło oddziaływać na ogólną skalę zadań transportowych. Taka strategia nie musi oznaczać podniesienia efektywno-ści transportu, chyba że ograniczenia, co do możliwoefektywno-ści podróżowania mieszkańców, zostaną określone w regulacji prawnej [Simmonds, Coombe 2000, s. 129].
Procesy urbanistyczne często są efektem oddziaływania lokalnych, niepowtarzal-nych czynników. Interesującym tego przykładem jest Delhi. W mieście tym najwyższa intensywność zabudowy występuje na peryferiach miasta – jest ona tam czterokrotnie wyższa niż w centralnych dzielnicach. Urbaniści nazwali taki układ „odwróconym mia-stem zwartym” [Jenks, Burges 2000, s. 153]. Zagospodarowanie przestrzeni Delhi jest
137
Zarządzanie przestrzenią miasta – wybrane aspekty
konsekwencją politycznych decyzji osiedleńczych podjętych w XIX w., a dotyczących układu przestrzennego miasta, którego centralnie zabudowany obszar zamieszkiwali wy-łącznie kolonizatorzy. W XX w. rozpoczęły się żywiołowe i wielkie migracje. W ciągu jednej dekady (lata 80. XX w.) ludność w Delhi wzrosła o 30%. Duża część nowych mieszkańców – ponad 1 milion 300 tysięcy – intensywnie zasiedliła zabudowane, miejskie slumsy ota-czające centralne dzielnice, co całkowicie zmieniło przestrzeń miasta. Ta konsekwentnie realizowana polityka intensyfikacji zabudowy, zamiast stworzyć miasto o zwartej zabudo-wie, doprowadziła do powstania dzielnic slumsów [Kowalewski 2005, s. 133].
Zasady zrównoważonego miasta pokrywają się w dużym stopniu z zasadami współczesnej urbanistyki. Są w nich postulaty zawarte w Kartach Ateńskich, znanej agendy Habitat czy Deklaracji Kongresu Urban 21. Dyskusja nad modelem miasta zwar-tego, która to koncepcja jest obecnie jednym z najważniejszych nurtów, pokazuje z jak złożonym problemem mamy do czynienia. Intensywnie zagospodarowane, chroniące środowisko miasto – zarazem wygodne i przyjazne dla swych mieszkańców – wymaga wdrożenia różnorodnych rozwiązań. Muszą one zakładać właściwy czas, miejsce i spo-sób ich stosowania.
Toczony obecnie, w pełni zasadny, dyskurs o mieście i jego przyszłości zmierza ku wnioskowi, iż, bez względu na analizowane czynniki, polityki i plany rozwoju nie mogą zależeć wyłącznie od pracy tzw. wąskich specjalistów. Interpretację rozwoju miast musi charakteryzować holistyczna integracja międzysektorowa zakładająca:
a) w ekonomii – dbanie o zaspokajanie faktycznych potrzeb, a nie zachcianek; b) w stosunku do natury – zrównoważony rozwój;
c) w technologii – oparcie się na lepszym wykorzystaniu wiedzy człowieka;
d) w kreowaniu porządku instytucjonalnego – stosowanie zasad decentralizacji i sub-sydiarności;
e) w osiąganiu ładu przestrzennego – kreowanie instrumentów uzgodnionych spo-łecznie [Gzell 2013, s. 241].
Rozwój miast wymaga wspólnej pracy specjalistów różnych branż oraz rozwoju no-wych dziedzin. Podlegające zmianom kategorie miasta powinny być badane, analizowa-ne i projektowaanalizowa-ne.
Z powyższych rozważań wynika, że urbanistyce potrzebna jest dziś doktryna har-monijnego rozwoju miast, zgodnie z którą intensywność działań powodujących zmiany w przestrzeni miasta powinna być proporcjonalna do przyjętego dla niego poziomu, ustalonego w procesie ustawicznego planowania i projektowania urbanistycznego (harmonijny związek między środowiskiem zbudowanym i naturalnym oraz pomiędzy nimi a potrzebami ekonomicznymi i socjalnymi mieszkańców) [Gzell 2013, s. 243]. Har-monia, która oznacza planowanie wyprzedzających zdarzeń, umożliwiających czuwanie
138
Małgorzata Kmak
nad tym, aby mieszkańcy nie byli narażeni na pogarszanie się warunków życia, staje się fundamentem Nowego Planowania. Zgodnie z nurtem Nowej Urbanistyki celem polityk przygotowywanych w miastach nie musi być udział w wyścigu dążącym do zbudowania optymalnych struktur i form, ale powinna nim być raczej stała kontrola głównych miej-skich systemów [Gzell 2013, s. 243].
Zakończenie
Miasto zrównoważone to przede wszystkim miasto racjonalnie zarządzane. Warunkiem koniecznym osiągnięcia takiej konstrukcji jest gotowość do poszukiwania kompromisów i komplementarnych rozwiązań, które uwzględnią zmianę utrwalonych od pokoleń nawy-ków i przyzwyczajeń. Zmiana powinna objąć swym zakresem technologie produkcyjne, co wpłynie na gospodarkę światową. Pogodzenie sprzeczności między rozwojem miast a ce-lami konsumpcyjnymi i ekonomicznymi jest niemożliwe. W urbanistyce istnieje wiele ob-szarów, w których poprawa sytuacji jest możliwa do osiągnięcia w sposób logiczny i ewo-lucyjny. Wymaga to jednak podjęcia odpowiednich działań – potrzebne są nowe metody, procedury i narzędzia. Wciąż brakuje rzetelnych badań dotyczących problemów urbaniza-cji i jej głównych aspektów – ekologicznego, społecznego i gospodarczego. Instrumenty eksploatacji współczesnych miast są nieefektywne w zakresie obsługi miast zamieszkiwa-nych przez miliony ludzi. Hasło: „zrównoważony rozwój”, jakże popularne w dokumentach planistycznych, w praktyce zupełnie nie jest realizowane. Nieskutecznemu planowaniu urbanistycznemu towarzyszy brak monitoringu, co w konsekwencji prowadzi do defrag-mentacji i niewydolności infrastrukturalnej poszczególnych fragmentów przestrzeni. Do-kumenty planistyczne nie zawierają analiz efektów aglomeracji netto i ryzyka. Najpopu-larniejszą, a zarazem jedyną, formą diagnozy jest analiza SWOT, najczęściej zbyt ogólna, by stanowić skuteczny fundament planistyczny. Efektywna polityka regionalna wymaga określenia rzeczywistych rozmiarów i tempa procesów urbanizacyjnych. Ponadto, kluczo-we jest redefiniowanie funkcji miast ze względu na konieczność tworzenia racjonalnych relacji między wielokierunkowymi działaniami w modelowaniu rozwoju współczesnych miast. Być może Nowa Urbanistyka lub Nowe Planowanie, o których pisze Sławomir Gzell, wyznaczą nowe kierunki [Gzell 2013]. Zmiany zasad planowania regionów, miast oraz poli-tyki regionalnej w aspekcie zrównoważonego rozwoju są konieczne.
Bibliografia
Baicker K., Chandra A. (2010), Understanding Agglomerations in Health Care [w:] E.L.
139
Zarządzanie przestrzenią miasta – wybrane aspekty
Chądzyńska E. (2014), Powiązania funkcjonalne dużego miasta i aglomeracji z otoczeniem regio-nalnym w kontekście dostępności przestrzennej (przykład Szczecina), „Studia Miejskie”, nr 14. Ciccione A. (2002), Agglomeration Effects in Europe, „European Economic Review”, vol. 46, issue 2.
Europejska Rada Urbanistów (2003), Nowa Karta Ateńska 2003. Wizja miast XXI wieku, Lizbona [online], http://www.tup.org.pl/download/Karta_Atenska_2003-1.pdf, dostęp: 17.04. 2018.
Fürst D. (2005), Metropolitan Governance in Germany [w:] H. Heinelt, D. Kübler (red.), Metropoli-tan Governance. Capacity, Democracy and the Dynamics of Place, Routledge, Oxon.
Graham D.J. (2006), Investigating the Link between Productivity and Agglomeration for UK Indu-stries, Centre for Transport Studies, Imperial College London, London [online],
http://www.trans-portworks.org/sites/default/files/assets/evidence_base_documents/Investigating%20the%20 link%20between%20productivity%20and%20agglomeration.pdf, dostęp: 13.04.2018.
Gzell S. (2013), Praktyka planistyczna, a naukowe metody badania miasta [w:] P. Lorens, I.
Miro-nowicz (red.), Miasto, metropolia, region. Wybrane teorie współczesnej urbanistyki, Politechnika Gdańska, Gdańsk.
Harasimowicz A. (2015), Efekty aglomeracji – czynnik czy bariera rozwoju miast? Analiza wybra-nych aspektów w świetle literatury przedmiotu, „Studia Miejskie”, nr 20.
Izdebski H., Kulesza M. (2004), Administracja publiczna. Zagadnienia ogólne, Liber, Warszawa. Jacobs J. (1961), The Death and Life of Great American Cities, Random House, New York.
Jenks M., Burges R. (2000), Compact Cities: Sustainable Urban Forms for Developing Countries,
E&FN Spon, London – New York.
Karol J. (2007), Wskaźniki zrównoważonego rozwoju w modelowaniu procesów regionalnych,
Wy-dawnictwo Adam Marszałek, Toruń.
Kociuba D. (2013), Gra o przestrzeń publiczną miast, „Studia Miejskie”, nr 12.
Kowalewski A.T. (2005), Rozwój zrównoważony w procesach urbanizacji, „Nauka”, nr 1 [online],
140
Małgorzata Kmak
Lackowska M. (2017), Grzechy metropolitalne (nie tylko) PiS [online], http://www.batory.org.
pl/upload/files/Programy%20operacyjne/Masz%20Glos/Grzechy%20metropolitalne%20 %28nie%20tylko%29%20PiS.pdf, dostęp: 13.04.2018.
Majer A. (2014), Odrodzenie miast, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź – Warszawa. Nowak M.J., Skotarczak T. (red.) (2012), Zarządzanie przestrzenią miasta, CeDeWu, Warszawa. Simmonds D., Coombe D. (2000), The Transport Implications of Alternative Urban Forms [w:]
K. Williams, E. Burton, M. Jenks (red.), Achieving Sustainable Urban Form, E&FN Spon, London – New York.
Swianiewicz P. (2005), Nowe interpretacje teoretyczne polityki miejskiej, „Studia Regionalne
i Lo-kalne”, nr 2.
Towarzystwo Urbanistów Polskich (2000), Europejska Perspektywa Rozwoju Przestrzennego na
rzecz trwałego i zrównoważonego rozwoju obszaru Unii Europejskiej [online],
http://www.fundu-sze2.kujawsko-pomorskie.pl/site-www/files/plan_strat/eprp.pdf, dostęp: 17.04.2018.
Wendt M. (2009), The Importance of Death and Life of Great American Cities (1961) by Jane Jacobs to the Profession of Urban Planning, „New Visions for Public Affairs”, vol. 1.
Wirth L. (1996), Urbanism as a Way of Life, „The American Journal of Sociology”, vol. 44, no. 1. Zimmermann K. (2011), Spatial Planning in Germany [w:] H. Heinelt, E. Razin, K. Zimmermann (red.), Metropolitan Governance – Different Paths in Contrasting Contexts: Germany and Israel, Campus