Na potrzeby zaplanowanej oceny sytuacji Polski w obszarze oddziaływania czynników zawodowych na ryzyko przedwczesnego zgonu lub utraty zdrowia populacji stano-wiącej potencjalne zasoby siły roboczej na tle sytuacji obserwowanej w starej i nowej Unii wyróżniono dwie grupy państw: 1) UE-15 – państwa przyjęte w skład Unii do roku 2004, reprezentujące rozwinięte gospodarki o tradycjach rynkowych oraz 2) UE-CEE – kraje przyjęte w struktury UE po roku 2004, reprezentujące gospodarki Europy Środo-wej i Wschodniej z doświadczeniami transformacji ustrojoŚrodo-wej. Ze względu na przyjęte kryterium merytoryczne z grupy państw przyjętych w skład UE po 2004 usunięto Cypr i Maltę. Biorąc pod uwagę założony cel badania w grupie UE-CEE nie uwzględniono rów-nież Polski unikając endogeniczności porównywanych danych (ludność Polski stanowi ponad 36% ludności państw UE przyjętych po roku 2004). Podstawowe statystyki do-tyczące analizowanych parametrów w okresie 1995–2016 w podziale na wyodrębnione grupy referencyjne przedstawiono w tabeli 1.
77
Warunki pracy jako czynnik utraty zdrowia – przykład Polski
Tabela 1. Wskaźnik utraconych w wyniku oddziaływania czynników zawodowych lat potencjalnego życia w zdrowiu ze względu na przedwczesną śmierć (YLL) lub niepełnosprawność (YLD) w przeliczeniu na 100 tys. w populacji w wieku 15–49 oraz 50–69 lat, w roku 1995
Rok
Mężczyźni Kobiety
Polska UE-CEE UE-15 Polska UE-CEE UE-15
YLL na 100 tys. osób
15–49 lat 15–49 lat 1995 837,14 768,56 482,71 128,04 132,91 78,60 2016 420,61 472,22 302,38 56,78 83,19 58,78 50–69 lat 50–69 lat 1995 2893,24 2794,18 2620,43 652,44 773,53 498,05 2016 1978,54 1785,92 1532,80 512,06 516,82 398,22
YLD na 100 tys. osób
15–49 lat 15–49 lat 1995 813,49 681,96 650,00 546,43 466,90 418,76 2016 758,22 789,35 682,27 441,86 456,76 471,74 50–69 lat 50–69 lat 1995 1215,35 1047,03 847,84 704,72 606,98 415,15 2016 1035,19 1044,85 838,87 561,35 620,66 517,17 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Global Burden of Disease Study 2016 [GBD 2016].
Uzyskane wyniki (zob. tab. 1) wskazują, że problem wysokiego poziomu przed-wczesnej śmierci osób w tzw. wieku produkcyjnym w konsekwencji oddziaływania czynników ryzyka zawodowego jest cechą charakterystyczną dla grupy państw unij-nych Europy Środkowej i Wschodniej. Pomimo obserwowanego w latach 1995–2016 korzystnego trendu obniżenia się wskaźnika YLL we wszystkich badanych grupach, jego poziom w przypadku badanej grupy krajów UE-CEE utrzymał się na poziomie znacząco wyższym niż wartości obserwowane w grupie krajów UE-15. W przypadku Polski zarówno poziom tego wskaźnika, jak i tempo jego zmiany wskazują na szcze-gólnie niekorzystną sytuację obserwowaną w grupie mężczyzn w wieku 50–69 lat. W 2016 roku wartość wskaźnika YLL w tej grupie osób kształtowała się na poziomie o 12% wyższym niż średnie wartości dla krajów UE-15 oraz o 5% wyższym do średniej w grupie pozostałych krajów Europy Środkowej i Wschodniej.
Analizując zmiany w poziomie obciążenia potencjalnych zasobów pracy problemem niepełnosprawności wynikającej z czynników zawodowych na przestrzeni badanych lat 1995–2016 można zauważyć odmienne kierunki reakcji w grupach referencyjnych
78
Agnieszka Jakubowska
wyodrębnionych ze względu na wiek i płeć. W tym kontekście szczególnie pozytywnie należy ocenić zmiany zachodzące w tym obszarze w Polsce, która pomimo obserwowa-nego początkowo wysokiego poziomu obciążeń niepełnosprawnością w następstwie ryzyka zawodowego, utrzymując w badanym okresie stosunkowo silny trend spadko-wy zdołała znacząco obniżyć poziom tego obciążenia we wszystkich spadko-wyodrębnionych na potrzeby badania grupach. Szczegółowy rozkład badanych parametrów dla wszyst-kich grup w układzie wartość początkowa z okresu analizy w relacji do tempa zmian (koncepcja konwergencji beta) przedstawiono na rysunku 4.
Rysunek 4. Zależność między poziomem początkowym wskaźnika YLL oraz YLD (ryzyko zawodowe) a tempem zmian w okresie 1995–2016
Źródło: opracowanie własne.
W następstwie przedstawionych zmian w poziomie obciążenia zasobów pracy konsekwencjami ryzyka zawodowego relacja Polski w stosunku do obu wyodręb-nianych grup krajów UE uległa zasadniczej zmianie. Wskazane pozytywne trendy obserwowane w obszarze ograniczenia negatywnych konsekwencji powodujących niepełnosprawność widoczne są w obniżonym wskaźniku relacji poziomu YLD Polski zarówno w stosunku do grupy UE-CEE, jak i do średniej krajów UE-15. Analiza kształto-wania się poziomu przedwczesnej śmiertelności wskazuje na pewne korzystne zmiany
79
Warunki pracy jako czynnik utraty zdrowia – przykład Polski
zachodzące w Polsce w odniesieniu do obu referencyjnych grup krajów UE, jednak pozytywne trendy widoczne są jedynie w grupie osób w wieku 15–49 lat (zarówno mężczyzn, jak i kobiet), natomiast w odniesieniu do osób w wieku 50–69 lat zaobser-wować można wzrost relatywnego obciążenia ryzykiem zawodowym (rys. 5). Rysunek 5. Liczba utraconych lat życia (YLL) lub zdrowia (YLD) w wyniku czynników ryzyka zawodowego – wskaźnik relacji Polski w stosunku do UE-CEE oraz UE-15 według wieku w roku 1995 i 2016
Źródło: opracowanie własne.
Zakończenie
Obserwowany obecnie rozwój nowego paradygmatu dotyczącego możliwości poprawy produktywności poprzez działania w kierunku poprawy zdrowia pracowników rozszerza klasyczne ujęcie zarówno w kwestii zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, jak
80
Agnieszka Jakubowska
również możliwości działań nakierowanych na wzrost efektywności ekonomicznej orga-nizacji. Zdrowe i bezpieczne środowisko pracy pożądane jest nie tylko z punktu widzenia zatrudnionych osób, ale obecnie powinno być również traktowane jako kluczowy czynnik przyczyniający się do wzrostu wydajności pracy, a tym samym do poprawy konkurencyjno-ści przedsiębiorstw. Koncepcja zdrowej organizacji rozszerza efektywność organizacyjną o nowy wymiar, wskazując, jak organizacje powinny traktować swoich pracowników oraz w jaki sposób zdrowie, dobre samopoczucie i wydajność są ze sobą powiązane.
Prezentowane wyniki badań w obszarze obciążenia zasobów pracy ryzykiem zawo-dowym wskazują, iż pomimo stosowania wielu prawnych rozwiązań w zakresie ochrony bezpieczeństwa pracy zagrożenie przedwczesną śmiercią lub niepełnosprawnością ma-jące swoje podłoże w zawodowych czynnikach ryzyka stanowi nadal poważny problem w Polsce. Na przedstawionej mapie relacji między liczbą utraconych lat życia w zdrowiu w wyniku przedwczesnej śmierci lub niepełnosprawności a tempem zmiany tych parame-trów obserwowanych w ciągu ostatnich 20 lat zasadniczą różnicą między krajami starej i nowej Unii, oprócz tempa zachodzących zmian, jest obserwowany poziom wyjściowy poszczególnych grup. Wyraźnie niekorzystne położenie w tym układzie krajów unijnych Europy Środkowej i Wschodniej, w tym Polski, i utrzymująca się dysproporcja w poziomie obciążenia osób w wieku produkcyjnym ryzykiem zawodowym wskazuje na istniejącą potrzebę większej konwergencji w tym obszarze. Jak wskazano, grupą o szczególnie wy-sokim poziomie zagrożenia konsekwencjami ryzyka zawodowego w warunkach polskich okazała się grupa mężczyzn w wieku 50–69 lat, w przypadku której poziom obciążenia przedwczesną śmiercią był ponad 10% wyższy niż średnio obserwowany w pozostałych krajach unijnych Europy Środkowej i Wschodniej oraz o prawie 30% wyższy niż średnio krajach UE-15. Niepokojące jest również najsłabsze tempo obniżania tego wskaźnika w przeciągu ostatnich 20 lat.
Zdiagnozowania niekorzystna sytuacja zarówno Polski, jak i pozostałych krajów unijnych Europy Środkowej i Wschodniej wskazuje jednocześnie na istniejący w tym ob-szarze potencjał poprawy oraz możliwy do osiągnięcia w tym zakresie wymierny efekt w przypadku przybliżenia się do standardów krajów wysoko rozwiniętych, jak już jednak wspomniano duże znaczenie będzie miał tu zarówno dostęp do usług ochrony zdrowia, jak również szereg czynników behawioralnych determinujących poziom zdrowia społe-czeństwa. Wskazana ograniczoność badań dotyczących oceny rzeczywistych efektów procesu wdrażania programów w zakresie promocji zdrowia z punktu widzenia praco-dawcy oraz niedostatek opisanych mechanizmów ich realizacji na poziomie przedsię-biorstw determinuje dodatkowo powolny proces implementacji tych programów w wa-runkach gospodarki polskiej.
81
Warunki pracy jako czynnik utraty zdrowia – przykład Polski
Bibliografia
Baxter S., Campbell S., Sanderson K. i in. (2015), Development of the Workplace Health Savings Calculator: a practical tool to measure economic impact from reduced absenteeism and staff turno-ver in workplace health promotion, „BMC Research Notes”, vol. 8(1), ss. 457–469.
Bergström G., Bodin L., Hagberg J. i in. (2009), Does sickness presenteeism have an impact on future general health?, „International Archives of Occupational and Environmental Health”,
vol. 82(10), ss. 1179–1190.
Bloom D.E., Canning D., Sevilla J. (2004), The effect of health on economic growth: a production
function approach, „World Development”, vol. 32, no. 1, ss. 1–13.
Boles M., Pelletier B., Lynch W. (2004), The relationship between health risks and work productiv-ity, „Journal of Occupational and Environmental Medicine”, vol. 46(7), ss. 737–745.
Brooks A., Hagen S.E., Sathyanarayanan S. i in. (2010), Presenteeism: critical issues, „Journal of
Occupational and Environmental Medicine”, 52(11), ss. 1055–1067.
Burton W.N., Chen C.Y., Conti D.J. i in. (2005), The association of health risks with on-the-job pro-ductivity, „Journal of Occupational and Environmental Medicine”, vol. 47(8), ss. 769–777. Collins J.J., Baase C.M., Sharda C.E. i in. (2005), The assessment of chronic health conditions on work performance, absence, and total economic impact for employers, „Journal of Occupational
and Environmental Medicine”, vol. 47(6), ss. 547–557.
Dollard M.F., Neser D.Y. (2013), Worker health is good for the economy: Union density and psy-chosocial safety climate as determinants of country differences in worker health and productivity in 31 European countries, „Social Science & Medicine”, vol. 92, ss. 114–123. http://doi.org/10.1016/j.
socscimed.2013.04.028
Edington D.W., Schultz A.B. (2008), The total value of health: a review of literature, „International
Journal of Workplace Health Management”, vol. 1(1), ss. 8–19.
ESENER (2014), Europejskie badania przedsiębiorstw na temat nowych i pojawiających się zagrożeń
przeprowadzane [online], https://osha.europa.eu/pl/surveys-and-statistics-osh/esener, dostęp:
82
Agnieszka Jakubowska
Eurostat (2018), Persons reporting a work-related health problem by sex, age and type of
prob-lem [online], http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=hsw_pb5&lang=en,
dostęp: 15 maja 2018.
GBD (2016), Global Burden of Disease Study 2016, Institute for Health Metrics and Evaluation (IHME) Results, Seattle, United States [online], dostęp: http://ghdx.healthdata.org/gbd-results-tool, dostęp: 20 maja 2018.
Goetzel R.Z., Long S.R., Ozminkowski R.J. i in. (2004), Health, absence, disability, and presentee-ism cost estimates of certain physical and mental health conditions affecting US employers, „Journal
of Occupational and Environmental Medicine”, vol. 46(4), ss. 398–412.
Gosselin E., Lemyre L., Corneil W. (2013), Presenteeism and absenteeism: Differentiated under-standing of related phenomena, „Journal of occupational health psychology”, vol. 18(1), ss. 75–86. Grimani A., Bergström G., Casallas M.I.R, Aboagye E., Jensen I., Lohela-Karlsson M. (2018), Economic evaluation of occupational safety and health interventions from the employer perspective: A systematic review, „Journal of Occupational and Environmental Medicine”,
vol. 60(2), ss. 147–166.
Hafner M., Van Stolk C., Saunders C. i in. (2015), Health, wellbeing and productivity in the workplace, RAND EUROPE [online], https://www.rand.org/pubs/research_reports/RR1084.html,
dostęp: 10 maja 2018.
Jakubowska A., Horváthová Z. (2016), Economic Growth and Health: A Comparative Study of the EU Countries, „Economics and Sociology”, vol. 9(3), ss. 158–168.
Krol M., Brouwer W. B., Severens J. L. i in. (2012), Productivity cost calculations in health eco-nomic evaluations: correcting for compensation mechanisms and multiplier effects, „Social Science
& Medicine”, vol. 75(11), ss. 1981–1988.
Krol M., Brouwer W., Rutten F. (2013), Productivity costs in economic evaluations: past, present, future, „Pharmacoeconomics”, vol. 31(7) , ss. 537–549.
O’Donnell M.P. (2015), What is the ROI for workplace health promotion? It really does depend, and that’s the point, „American Journal of Health Promotion”, vol. 29, iss. 3, ss. v–vii. http://doi.
83
Warunki pracy jako czynnik utraty zdrowia – przykład Polski
Pedersen K.M., Skagen K. (2014), The Economics of Presenteeism: A discrete choice & count model framework, University of Southern Denmark, COHERE-Centre of Health Economics
Research no. 2014: 2.
Pelletier B., Boles M., Lynch W. (2004), Change in health risks and work productivity over time,
„Journal of Occupational and Environmental Medicine”, vol. 46(7), ss. 746–754.
Puchalski K., Korzeniowska E. (2017), Promocja zdrowia w zakładach pracy w Polsce w 2015 r. – diagnoza na podstawie reprezentatywnego badania firm zatrudniających powyżej 50 pracowni-ków, „Medycyna Pracy”, vol. 68(2), ss. 525–543.
Samantaray S.K. (2017), Creating Healthy and Learning Organisations: A Handbook for Practition-ers, RED’SHINE Publication. Pvt. Ltd., Lunawada .
Uegaki K., de Bruijne M.C., Anema J.R. i in. (2007), Consensus-based findings and recommen-dations for estimating the costs of health-related productivity loss from a company’s perspective,
„Scandinavian Journal of Work, Environment & Health”, vol. 33(2), ss. 122–130.
van Stolk C., Hofman J., Hafner M. (2014), Psychological Wellbeing and Work: Improving Serv-ice Provision and Outcome, „Rand Health Quarterly”, vol. 4(1) [online], https://www.ncbi.nlm.nih.
gov/pmc/articles/PMC5051977/, dostęp: 15 maja 2018.
Zhang W., Bansback N., Anis A.H. (2011), Measuring and valuing productivity loss due to poor health: A critical review, „Social Science & Medicine”, vol. 72(2), ss. 185–192.
Zhang W., Sun, H., Woodcock, S. i in. (2017), Valuing productivity loss due to absenteeism: firm-level evidence from a Canadian linked employer-employee survey, „Health Economics
Re-view”, vol. 7(1) [online], https://link.springer.com/article/10.1186/s13561-016-0138-y, dostęp: 15 maja 2018.
Dorota Janiszewska |
dorota.janiszewska@tu.koszalin.plPolitechnika Koszalińska, Wydział Nauk Ekonomicznych
Luiza Ossowska |
luiza.ossowska@tu.koszalin.plPolitechnika Koszalińska, Wydział Nauk Ekonomicznych
Bartłomiej Sierzputowski |
bartlomiej3737@wp.plUniwersytet Warszawski, Wydział Prawa i Administracji