Kryzys gospodarczy dotknął Portugalię rok później niż Grecję, a pierwszymi jego symp-tomami były spadek inwestycji, konsumpcji i produkcji. Portugalski PKB skurczył się o – 0,5% w 2009 r. – 1,9% w 2011 r. – 3,0% w 2012 r. Aby przeciwdziałać spadkowi konsumpcji prywatnej, rząd zdecydował się na podniesinie spożycia publicznego. W efekcie deficyt budżetowy wzrósł do poziomu – 10.1% w 2009 r. i – 9,8% w 2010 r. Jak widać z tab nr. 2 dług publiczny przekroczył 100% PKB po 2011 r., a koszt obsługi długu publicznego wzrósł z 3,1% PKB w 2010 r. do 4,2% w rok później.
Tabela 2. Wskażniki makroekonomiczne Portugalii w latach 2008–2017
2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 PKB 0 -2,5 1,4 -1,9 -3,0 1,1 0,9 1,5 1,5 2,9 Konsumpcja prywatna 1,3 -1,1 2,3 -4,2 -5,9 -0,4 2,2 2,5 2,3 Konsumpcja publiczna 0,4 3,7 1,3 -3,2 -6,2 -3,8 -0,5 0,8 Akumulacja kapitału brutto -0,3 -11,3 -4,9 -11,6 -9,4 2,3 4,5 0,1 Oszczedności gospodarstw domowych 7,1 10,9 9,8 9,4 9,5 9,6 Indeks cen konsumpcynych 2,7 -0,9 1,4 3,5 3 0,4 -0,2 0,1 0,7 Stopa bezrobocia 8,5 10,6 12,0 12,6 15,9 17 14,2 12,1 11,2 Eksport -0,1 -11,6 8,8 6,6 4,2 4,3 3,8 6,1 4,4 Import 2,3 -10,6 5,1 -5,0 -5,2 1,2 4,9 8,2 4,5 Bilans handlu towarowego -12,9 -10,1 -10,0 -7,2 -4,0 -11 -10,5 -10,8 -10 Bieżacy bilans płatniczy -12,6 -10,8 -9,7 -7,6 -5,0 -3,8 -0,2 0,1 1,6 Deficit budżetowy -3,6 -10,1 -9,8 -5,8 -5,5 -4,9 -4,6 -3,2 2,0 Dług publiczny 71,6 83,0 93,3 111 124,8 128 128,9 124,5 130
Żródło: Eurostat, European Economy, European Commission, Luxembourg 2011/6, poz. 149; Bordell, La Vel-la (2015), Key macro-economic indicators for Cyprus, Greece, PortugaLa Vel-land, IreLa Vel-land; Banco de Portugal (2016), Financial Stability Report, May 2016; Euro system [online], http//trading.economics.com/portugal/indicators, dostęp: wrzesień 2017.
174
Jarosław Kundera
Od 2010 r. do 2015 r. nominalny dochód do dyspozycji spadł w Portugalii o 5,2%, a tylko w jednym 2012 r., Portugalia straciła blisko 180 tysięcy miejsc pracy, wskutek czego stopa bezrobocia osiągnęła 17% w 2013 r. Najbardziej wzrosła stopa bezrobocia wśród młodzieży (od 15 do 24 lat) do 37,4% w lipcu 2013 r. Ten trend rosnącego bezro-bocia został zatrzymany następnego roku, gdy jego stopa spadła w Portugalii do 14,2% i w 2016 r. do 11,2%. Realne koszty pracy spadły w latach 2010–2014 o 6,1%. Warto do-dać, że Portugalia była atrakcyjnym miejscem dla wielu emigrantów do podjęcia pracy, zarówno z ich byłych kolonii, jak i krajów Europy Wschodniej (w większości z Ukrainy), ale po 2008 r. nastąpiło odwrócenie tego trendu i wielu Portugalczyków opuściło kraj udając się do Francji (16 000 w 2012 r.), Szwajcarii (5330 w 2012 r.) Niemiec – 40 000 (3% więcej niż w 2011 r.), a nawet do Brazylii lub Anoglii.
Podobnie jak w innych krajach strefy euro Portugalia borykała się z problemami z sektora finansowego: aktywa banków zmniejszały się z 513 mld w 2011 r., do 430 mld w 2014 r., w 2015 r. spadały dalej do 413 mld i do 409 w 2016 r. [Banco de Portugal 2016, s. 8]. Ze względu na zmniejszenie aktywów wskaźnik pożyczek netto zaciąganych przez korporacje (niefinansowe) był ujemny – 3,5% w 2012 r. i – 0,3% w 2013 r. Stopa pożyczek do aktywów spadła z 140% w 2011 r. do 103% w 2016 r. w związku z czym banki komer-cyjne stawały się coraz bardziej dysfunkkomer-cyjne. O ile finansowanie Banku Centralnego wzrosło z 46 mld euro w 2011 r. i do 52,8 mld euro w 2012 r., to następnie zmniejszył on pożyczki udzielane bankom handlowym do 26,2 mld euro w 2015 r. i 24,8 mld euro w 2016 r. [Financial Stability 2016, s. 25].
Kluczowe dla przezwyciężenia kryzysu w Portugalii było utrzymanie wypłacalnośći, ponieważ wpływy podatkowe okazały się niewystarczjące do sfinansownia wydatków. Dla pokrycia deficytu (10,1% PKB w 2009 r.) Portugalia zaciągała dług, który wzrósł z 71,6% w 2008 r. do 123,6% w stosunku do PKB w 2013 r., a całkowite zadłużenie gospo-darstw domowych osiągnęło 82% PKB w 2015 r. Co więcej w sierpniu 2016 r. dodatkowo wzrósł dług publiczny o 2,5 mld euro do łącznego poziomu 243,3 mld euro [Banco de Portugal 2016, s. 1]. W 2015 r. wydatki instytucji rządowych i samorządowych z tytułu odsetek spadły tylko o 0,3% do 4,6% PKB, ale pozostały jednym z najwyższych w strefie euro. W 2016 r. portugalski rząd emitował 10-letnie obligacje o dość stabilnej stopie nie-co powyżej 3%. W 2015 r. deficyt budżetowy obniżył się w Portugalii do poziomu – 3,2%, ale dług publiczny pozostał nadal wysoki – 124,5% w stosunku do PKB.
Rosnące koszty długu publicznego i trudności w sektorze bankowym spowodowa-ły zwrócenie się z prośbą o wsparcie do MFW i EBC na ratowanie sektora bankowego i finansów publicznych, gdy oprocentowanie obligacji publicznych zbliżało się do 8%. Naprawa finansów zaczeła się od rekapitalizacji banków. Pomoc finansowa w wyso-kości 78 mld euro w okresie trzech lat uzależniono od konsolidacji fiskalnej i podjęcia
175
Kryzys euro w Hiszpanii i Portugalii i metody jego przezwyciężenia
reform strukturalnych zwłaszcza w sektorze publicznym. Ponieważ sektor publiczny zawsze odgrywał ważną rolę w Portugalii; przed kryzysem udziału spółek publicznych był szczególnie wysoki, w takich sektorach jak finanse – 33,6%, transport – 18,9%, zdrowie – 12,1%, infrastruktura – 9,7%, w mediach 7%, zdecydowano się na szeroką prywatyzację gospodarki i dochody z prywatyzacji przyniosły rządowi dodatkowo 6,7 mld euro do 2013 r., to jest więcej niż przewidywał pierwotny plan [Schultz 2016].
Od 2015 r. sytuacja gospodarcza Portugalii powoli poprawia; PKB wzrósł o 1,5% w 2015 r. i w 2016 r. Zwiększonej konsumpcji krajowej o 2,6% w 2015 r., 2,3% w 2016 r. towarzyszy dodatkowo wzrost eksportu o 43% w 2015 r., 6,1% w 2016 r. i o 4,4% w 2017 r. Wzrost produkcji i handlu przyniósł dodatkowe dochody podatkowe, stąd deficyt budżetowy obniżył się do poziomu z Maastricht -2% w 2017 r. Rząd przestrzega surowych zasad ograniczenia wydatków i zwiększenie dochodów. Dlatego podwyż-szono podatki pośrednie zwiększając stawkę podstawową VAT z 21% do 23%, wzrosła też stawka VAT na energię elektryczną i gaz ziemny. Stawka podatku dochodowego od firm została utrzymana na poziomie 21% w 2015 r. W ramach oszczędności maksymal-ny pułap miesięczmaksymal-nych świadczeń dla bezrobotmaksymal-nych został zmniejszomaksymal-ny z 1455 roku do 1257 euro [Pedroso 2014, ss. 23–24], a maksymalna długość otrzymania świadczeń dla bezrobotnych została zredukowana od 270 do 150 dni. Płacę minimalną zamrożono tymczasowo na poziomie 485 euro. Emerytury powyżej 5000 euro zostały obciążone opłatą solidarnościową od 10% do 25%, zaś na emerytury ponad 7545 euro nałożono podatek w wysokości 50%. W ramach programu oszczędności w 2012 r. zawieszono wynagrodzenie 13 i 14 pensji, ale Trybunał Konstytucyjny orzekł, że zniesienie 14 pen-sji dla pracowników sektora publicznego było niezgodne z konstytucją [Decree Law 2012]. Za istotny środek przywrócenie równowagi fiskalnej w Portugalii uważa się zwiększenie ściągalności podatków i ograniczenie szarej strefy.
Financial Times charakteryzuje Portugalię jako kraj ze skromnym wzrostem gospo-darczym, małymi inwestycjami, niską konkurencyjnością, trwałym deficytem i niedo-kapitalizowana systemem bankowym [Financial Times 2017,s. 15]. Deficyt budżetowy spadł jednak w Portugalii poniżej kryterium z Maastricht i odzyskała ona wiarygodność na rynkach finansowych. Badania 160 000 miejsc pracy w przedsiębiorstwach portu-galskich w 2016 r. konkludują, że w jednej w każdej z dwu spółek można zatrudnić no-wych pracowników [The Portugal News 2016, s. 3]. Do czerwca 2017 r. globalny eksport Portugalii głównie na jednolity rynek zwiększył się do 4 ,77 mld. euro, gdzie wyniku spadku płac poprawiła się konkurencyjność Portugalii w zakresie wywozu tekstyliów i odzieży. Ożywienie widać zwłaszcza w sektorze budowlanym w aglomeracji Lizbony, gdzie 6 700 transakcje zostały zamkniętych i 55% wszystkich dostępnych nieruchomo-ści zmieniło włanieruchomo-ściciela od czerwca 2015 r. do marca 2016 r. Aby przyciągnąć kapitał
176
Jarosław Kundera
zagraniczny spoza UE wprowadzono program Golden Visa, oferujujący inwestorom prawo stałego pobytu w Portugalii; inwestycje przyciągnięte przez program Golden Visa wzrosły ponad dwukrotnie podczas pierwszych siedmiu miesięcy 2016 r do po-nad 571 mln euro. Tylko w czerwcu 2016 r. zostały przyznane 106 zezwolenia, z których 104 były przeznaczone na zakup nieruchomości. Warto dodać, że wzrost tych obro-tów nie nastąpił pod wpływem niższych cen: w regionie Lizbony ceny nieruchomości wzrosły o 6% w drugim kwartale 2016 roku do średniej 1 451 euro za metr kwadratowy [The Portugal News, ss. 6–23].
Ogólnie rzecz biorąc po 2008 r. Portugalia przyjęła trzy różne podejścia do kryzysu, z których każdy został wdrożony przez inny rząd. Pierwsze podejście koncentruje się na stabilności sektora finansowego. Portugalia wprowadziła jeden z najbardziej drastycz-nych programów cięć wydatków publiczdrastycz-nych w strefie euro. Ze względu na redukcję kosztów Portugalia ma teraz bardziej konkurencyjne firmy i jej eksport może korzystać z globalnego ożywienia gospodarczego. Drugie działania nakierowano na wzrost do-chodów budżetowych, sukcesem okazał się tutaj program prywatyzacji zwiększający przychody i ograniczający deficyt budżetowy. Najtrudniejsze do przeprowadzenia są jednak podjęte zmiany strukturalne w kierunku rozwoju bardziej technologicznie za-awansowanego przemysłu i usług. Ważnym elementem polityki strukturalnej w Portu-galii wydaje dywersyfikacja gospodarki na rzecz wsparcia zaawansowanych usług, co ma być „panaceum uodparniającym na zewnętrzne szoki.
Zakończenie
Na postawie przeprowadzonej analizy widać pewne cechy wspólne przyczyn kryzysu euro w Portugali, Hiszpanii, tj. ekspansywna polityka pieniężna, ujemne realne stopy procentowe, deregulacjia w sektorze finansowym, nadmierne zadłużenie, sztywność rynków pracy. Pod wpływem instytucji międzynarodowych Hiszpania i Portugalia wpro-wadziły programy oszczędnościowe wzrostu podatków i obniżenia wydatków, ich ne-gatywnymi konsekwencjami był spadek produkcji i wzrost bezrobocia. W walce z kry-zysem Portugalia, Hiszpania, przeprowadziły też reformy strukturalne polegające na prywatyzacji i zmniejszeniu roli sektora publicznego, zmianie struktury produkcyjnej. Wewnętrzna dewaluacja i poprawa konkurencyjności wielu przedsiębiorstw przyczyniła się do wrostu eksportu, zmniejszenie deficytu budżetowego i handlowego, odzyska-nia zaufaodzyska-nia na rynkach finansowych. Doświadczeodzyska-nia Hiszpaodzyska-nia i Portugali pokazują, że elastyczne zarządzanie, obniżenie deficytu, głębokie reformy strukturalne służą prze-zwyciężeniu kryzysu, chociaż nie udało się jak dotąd obniżyć znacząco poziomu długu publicznego. Reformy w samych krajach członkowskich nie ochronią jednak strefy euro
177
Kryzys euro w Hiszpanii i Portugalii i metody jego przezwyciężenia
przed dalszymi kryzysami, jeśli nie wprowadzi ona również reform dotyczących mecha-nizmu integracji europejskiej. Chodzi tutaj głównie o zmiany instytucjonalne UE, które zgwarantują właściwą koordynacje między polityką monetarną ECB a politykami fiskal-nymi krajów członkowskich.
Bibliografia
Banco de Portugal (2016), Portuguese Banking Systems, Eurosystem, Lisbon, no. 98, s. 1.
Bordell V., La Vella S. (2015), Key macro-economic indicators for Cyprus, Greece, Portugal and, Ireland, 16 lutego.
Communication from the Commission to the European Parliament, the Council (2017), „The
Guardian weekly”, 7–13 July.
Ministério da solidariedade e da segurança social. Decreto-Lei No. 64/2012, „Diário da República”
[online], http:// dre.pt/pdf1s/2012/03/05400/0123701242.pdf, dostęp: 26.11.2016.
Eurogroup statement on Spain (2012), Economic and Financial Affairs, Brussels, 10 czerwca. European business (2009, 2013). Eurostat Facts and Figures, Bruxelles.
European Economy (2013, 2015, 2017) Eurostat. European Commission, Luxembourg. Financial Stability Report Banco de Portugal (2016), Lisbon, maj, s. 25.
Garcia A., Hervas G., Romero M. (2007), El sistema financiero espanol ante la crisis,
Ekono-miaz, San Sebastian, no. 66.
Newseek Polska, http://ec.europa.eu/economy_finance/publication/occasional_paer/2012/, dostęp: 12.07. 2013.
Pedroso P. (2014), Portugal and the Global Crisis. The impact of austerity on the economy, the social model and performance of the states, Friedrich Ebert Stiftung, Berlin, ss. 23–24.
Schultz S. (2016), Portugal can still turn the corner in debt crisis [online], www.spiegel.de/
178
Jarosław Kundera
Sobreques J., Callico (2012), History of Catalonia, Barcelona, s. 132. Spain’s recovery. Not doing job (2015), „The Economist”, no. 24.
The Economist (2017), 29 kwietnia – 5 maja.
The Portugal News (2016), Lagoa, 17 września, ss. 3, 6, 23. The Wall Street Journal (2015), wtorek, 7 lipca, s. 6.
http://ec.europa.eu/economy_finance/publications/occasional, „Financial Times” (2017), no. 5 września, s. 15.
Agnieszka Kurdyś-Kujawska |
agnieszka.kurdys-kujawska@tu.koszalin.plPolitechnika Koszalińska, Wydział Nauk Ekonomicznych